Osmanlı devlet idaresi ile ilgili olarak genel bilgilerin yer almış olduğu yazımız. Osmanlı yönetimsel teşkilatı ile hükümet teşkilatı hakkı...
Osmanlı devlet idaresi ile ilgili olarak genel bilgilerin yer almış olduğu yazımız. Osmanlı yönetimsel teşkilatı ile hükümet teşkilatı hakkında bilgilerin yer almış olduğu yazımız.
Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları içinde düzinelerce millet yaşar, türlü iklimler yargı sürer, birbirlerinden pek değişik medeniyetler bulunurdu. Onun için, bu geniş topraklar aynı siyasal rejimle yönetim edilemezdi. Değildir uzak eyaletler, meselâ Anadolu eyaletleri için dahi Osmanlı hükümeti değişik «yasalar» ve «kanunnameler» kullanmıştır. Meselâ Rûm (Sivas) Eyaleti ile Diyârıbekir (Diyarbakır) eyaleti, sınırdaş oldukları halde, ikisinde değişik mali rejim ve vergiler uygulama edilmiş, toprak rejimi değişik kanunlarla yürütülmüştür. III. Murat devrinde Fas İmparatorluğu ile Lehistan – Litvanya krallığı şeklinde dünyanın büyük devletleri içinde sayılan iki devletin Osmanlı Devleti himayesine alınması ile, Divan-ı Hümayun’un (Osmanlı hükümetinin) hükmü, Atlas Okyanusu’na, Orta Afrika’nın karanlıklarına, Baltık Denizi’ne, Uzak Şark’ ya kadar dayanmıştır.
II. Murat’ın son zamanlarından bu yana Osmanlı devleti, dünyanın en kuvvetli devleti olmuş, Avrupa’nın birleşik ordu ve donanmalarını düzinelerce kez yenmiş, bütçesi, tüm Avrupa’nın birleşik bütçesini aşmıştır. Daha Fâtih devrinde, Osmanlı İmparatorluğu 20 küsur devletle aniden 15 senelik bir muharebeye girmiş, hepsini yenmişti. 6 bin senelik tarihte ama Roma ile Britanya imparatorlukları devamlılık, teşkilât azameti bakımından Osmanlı İmparatorluğu ile ölçülebilir.
İdari Teşkilât
Osmanlı Devleti, idarî teşkilat bakımından, bazıları pek geniş, eyaletlere ayrılmıştı. Bunlara Tanzimat’tan ilkin «beylerbeylik», Tanzimat’tan sonrasında «vilâyet» denilmiştir. Bu eyaletlerin başlangıcında «beylerbeyi», sonradan «vali» denen genel valiler bulunurdu; rütbeleri çoğu kez vezir (mareşal) idi. Beylerbeyleri yalnız mülki değildir, bununla beraber askerî âmirdiler. Protokolda Mısır Beylerbeyi ötekilerin başlangıcında gelir, ondan sonrasında Budin (Macaristan), Rumeli (Sofya), Anadolu (Kütahya) beylerbeyleri ikinci, üçüncü sırayı alırdı. Mısır Beylerbeyliği’nin 3 milyon kilometrekareden geniş bulunduğunu kaydetmek, bu eyaletlerin azameti hakkında düşünce verir. Ayrıca Macaristan Beylerbeyi, Almanya İmparatoru ile eşit şartlar içinde mektuplaşır, çok kere İstanbul’ dan bununla birlikte yardım istemeden Almanya’ya kafa eğdirirdi.
Eyaletler «sancak» denen vilâyetlere (illere) ayrılırlardı; başlarında «sancakbeyi» (Tanzimat’tan sonrasında «mutasarrıf») bulunurdu. Bir eyalette 30, hattâ daha çok sancak olabilirdi; tek sancaklı bir iki eyalet de vardı. Eyaletler içtimai ve siyasal ihtiyaçlara bakılırsa düzenlenmiş olduğu için, aralarında bir uygunluk yoktu; oldukça küçüklerinin içinde pek büyükleri de vardı. Sancaklar «kaza»lara ayrılırdı. Kazalarda askerî âmir olarak alaybeyleri, mülki âmir olarak da kadılar bulunurdu. Kazalar nahiyelere ayrılırdı. Her eyaletin iç idaresi de birbirinin aynı değildi.
Eyaletlerden başka imparatorluğa bağlı bir sürü doğal olarak devlet vardı. Bunların yönetim şekilleri de pek farklıydı. Mesela Eflâk (Cenup Romanya), Boğdan (Moldavya) devletlerinin o denli az iç bağımsızlığı vardı ki, bu devletlerin başındaki prenslerin sancakbeyleri kadar önemleri yoktu. Erdel (Transilvanya) ve Kırım devletlerine daha geniş iç bağımsızlık tanınmıştı. Fas, Lehistan şeklinde devletlerdense belli başlı hediyeler, vergiler, askeri birlikler istenmekle yetinilir, hükümdarların hükümdarlıklarını padişah onaylar, başka hiçbir iç ve dış işlerine karışılmazdı.
Hükümet Teşkilâtı
Devletin başlangıcında Osmanlı hanedanından olması koşul bir hükümdar bulunurdu. Bu hükümdar, türlü isimleri içinde en fazla «padişah» (büyük imparator) diye anılırdı.
Padişah, devlet işlerinin büyük kısmını «vekil-i mutlak»ı olan sadrazama (başbakana) bırakırdı; iktidarını koruyabildiği müddetçe sadrazamın yetkileri pek büyüktü; şimdiki başbakanların yetkilerini epey aşardı.
Sadrazam hükümetin başlangıcında vardır, orduyu, maliyeyi, eyaletleri, dış işlerini yönetim ederdi. Sadrazam, padişaha karşı sorumluydu. Divan-ı Hümayun’un diğeri üyelerinin (bakanların) padişahla, protokol haricinde, bir bağlılığı yoktu; bu tür durumlar, sadrazama karşı sorumluydular. Kabinenin başlıca üyeleri «kubbe vezirleri» denen devlet bakanları, başdefterdar (maliye bakanı), reisülküttap (dışişleri bakanı), sadaret kethüdamı (iç işleri bakanı) vs. idi.
Sadrazamdan sonrasında en büyük işyar olarak «şeyhülislâm» gelirdi. Şeyhülislâm hem diyanet işleri başkanı, hem hak ve eğitim bakanıydı. Yetkileri pek büyük, itibarı çok kere sadrazamınkinden fazlaydı. «Rumeli Kazaskeri» ve «Anadolu Kazaskeri» denen iki yardımcısı vardı. Birincisi devletin Avrupa, ikincisi Asya ve Afrika eyaletleri için şeyhülislâmın yardımcısıydılar; rütbece farkları yoktu; yalnız, Rumeli Kazaskeri protokolda ilkin gelirdi.
İstanbul kadısı, İstanbul’un belediye başkanıydı, yetkileri türlü alanlarda pek genişti. İstanbul’un başlangıcında bir beylerbeyi bulunmazdı. Kent ve civarını direkt doğruya sadaret kethüdası, hattâ bizzat sadrazam yönetim ederdi.
Donanmanın başlangıcında bulunan kaptan-ı derya, kabineye dahildi, donanma ile kıyı vilayetleri üstünde mutlak yetkisi vardı. Her eyalette İstanbul’daki başdefterdara bağlı defterdarlar bulunurdu.
En yüksek aşama askerî-mülkî aşama olarak «vezirlik», dinî-ilmî-kazai aşama olarak da «kazaskerlik»ti. Yalnız, sadrazamla şeyhülislâmın, Tanzimat’tan sonrasında da Mısır valilerinin (en yüksek üç memurun) rütbeleri, bunların üstünde sayılırdı. Tanzimat’tan sonrasında askeri işlerle mülkîye ayrılmış, «vezir» rütbesi sivillere, bunun eşiti olan «müşir» (mareşal) rütbesi de askerlere verilmeye başlanmıştır.
İkinci derecede aşama «beylerbeylik» îdi; Tanzimat’tan sonrasında bu aşama de sivil «bâlâ», askerî «ferik», sonradan «birinci ferik» (orgeneral) olarak ikiye ayrıldı; ilmiyede bu rütbenin karşılığı «İstanbul pâyesi» idi. Bu rütbeleri, şu demek oluyor ki «vezir» ve «bâlâ» ile eşitlerini taşıyanlar «ricâl-i devlet» sayılırlar, adlarının sonuna «hazretleri» sanı getirilirdi. Sadrazamla şeyhülislâm, prens derecesindeydiler; görevlerinden uzaklaşanlar dahi bu derecelerini korurlardı.
Osmanlı toplumunda, tüm İslâm toplumlarında olduğu şeklinde, saltanat devam eden hanedan haricinde Avrupa’da olduğu şeklinde babadan kalma soyluluk yoktu. İslâm dinini kabulden önceki eski Türk toplumunda babadan kalma soyluluk bu dinin icaplarına uyularak bırakılmıştı.
Askerî teşkilâta ulaşınca; devletin esas ordusu «tımarlı sipahisi» denen, Türk aslından, toprağa bağlı, atlı kuvvetlerdi. İstanbul’da padişahın şahsına bağlı «kapıkulu ocakları» vardı ki, en mühimleri «yeniçeriler»di. Tamamen padişahın şahsından buyruk alan «akıncı» (gerilla) sınıfı ve denizdeki benzeri «korsan» sınıfının XVII. yüzyıldan sonrasında önemi kalmamıştır.
Osmanlı saray teşkilâtı da, tarihteki saray teşkilâtları içinde şüphesiz en azametli ve en genişidir.
YORUMLAR