Zanaat: El becerisi ile yapilan belirli iş. [1] Maddi gereksinimleri karşılamak için meydana getirilen, öğrenimle beraber deneyim gerektiren...

Zanaat: El becerisi ile yapilan belirli iş.
[1] Maddi gereksinimleri karşılamak için meydana getirilen, öğrenimle beraber deneyim gerektiren, ergonomik bilgi ve el ustalığı ile meydana getirilen iş
[2] İnsanların maddeye dayanan gereksinimlerini karşılamak için meydana getirilen, öğrenimle beraber tecrübe, beceri ve ustalık gerektiren iş, sınaat.

Zanaat Nedir ?

İnsanların maddî gereksinimlerini karşıla­mak için meydana getirilen, eğitim ve deneyim gerekti-

ren işe zanaat adı verilir. Zanaatın hUner, marifet anlamı da vardır. Bir işle, bir mes­lekle uğraşan veya bir işte ustalığı ve ma­hareti olanlara da "sanatkâr" denilir.

İbn Haldun, insanların geçim yolların­dan söz ederken çiftçilik, sanat (zanaat, h it­fa) ve ticareti tabiî geçim yolları olarak zik­reder. Ona bakılırsa zanaatlar çoğu zaman insan toplumlarının göçebelikten medenî kent hayatına (bedevîlikten hadarîliğe) geçme­leri ile beraber ortaya çıkar. Dolayısıyla za­naat kent yaşamının doğal bir sonucudur.

İbn Haldun, zanaatleri üç kısma ayırır:

1-ister zarurî olsun ister olmasın insanların geçimi ile ilgili olan zanaatlen Dokumacı­lık, ipekçilik, marangozluk, demircilik benzer biçimde.

2- İnsanın hususi iğini teşkil eden düşünceye âit ilim ve zanaatler: İstinsah, cilt, müzik, şiir ve ilim tahsili benzer biçimde

3- Siyasete (sevk ve yönetim) mahsus olan zanaatler: Askerlik gi­bi.

İbn Haldun, ek olarak zanaatleri (sanatları) kolay ve mürekkep olarak ikiye ayırır. Za­rurî gereksinimlerle ilgili sanatları kolay, lüks (kemâli) gereksinimlerle ilgili olan lan da mü­rekkep sanallar olarak ifâde eder. Halkın kaygusu bir tek zarurî ve hayatî İhtiyaçları­nı temin düşüncesine yönelirse marangoz­luk, demircilik, terzilik, kasaplık, dokuma­cılık benzer biçimde kolay zanaatler ortaya çıkar. Me­deniyet gelişip halk lüks olan şeyleri iste­meye başlayınca zanaatlerde de gelişme ve çeşitlenme görülür. Daha zarif ve kalitesi üstün işler yapılmaya başlanır. Kuyumcu­luk, ipek dokumacılığı, ciltçilik, hattatlık, tezhip, mûsikî ve şiir böyledir.

Osmanlılar, iş, zanaat anlamında "hirfet" (çoğulu "hiref") kelimesini de kullanmışÂ­lardır. Osmanlılar devrinde, çeşitli zanaat kolları ve bu zanaatlere mensup olanlar için

eski Ahi geleneklerine bağlı kalınarak bazı usûl ve kanunların tanzim edilmiş olduğu görülür. XIX. yüzyıl sonlarında istanbul'a gelen Fransız mozaikçisi ve ressamı Pretextat Le-comte, 1903 senesinde gösterilen 'Arts et Metiers en Orient' adındaki eserinde Türki­ye'de karşılaşmış olduğu zanaatlerden çinicilik, hâkk, mâden işleri, dökmecilik ve bakırcı­lık, camcılık, taş yontuculuğu, nakış, ka­lemkârlık, halıcılık, kumaş ve kadifecilik, saraçlık, kunduracılık, silâh işçiliği, ahşap işleri, telkari, cevahircilik, mühür yapımcı­lığı, minekârlık, tesbihcilik, kayık imâli, lo­kum, helva ve şekerleme yapımı hakkında bilgi vermektedir. Anonim bir Ka-nunnâme-i ehli hiref te ise kasaplar, aşçı­lar, başçılar, işkembeciler, börekçiler, şer­betçiler, lokmacılar, bakkallar, yoğurtçu­lar, helvacılar, akideciler, terziler, astarcı-lar, abacılar, dellallar, iplikçiler, esirciler, papuççular, eskiciler, debbağlar, mumcu­lar, oduncular, kumaş boyacıları, hamamcı­lar ve berberlerden bahsedilmektedir.

Eski Türk geleneğinde her zanaatin bir "piri" (ilk ustası) olduğu kabul edilir. Bu inanışa bakılırsa terzilerin pîri îdris (a.s.), ma­rangozların pîri Nuh (a.s.), debbağlann pîri ise Ahi Evran'dır. Bazı peygamberler ve din büyüklerinin bu anlayış içinde çeşitli zana-atlerin pirleri olarak düşünülmeleri, derhal tüm zanaatleri bünyesinde toplamış olan Ahi teşkilâtına (sonrasında esnaf loncaları­na) dinî bir karakter de kazandırmıştır. Eski zanaatkarların, yaptıkları işlere dinî bir vecd içinde sarılmalarının bir sebebi de bu inanıştır.

Günümüzde zanaat denildiğinde çoğu zaman ufak sanatlar anlaşılır. Şžiir, müzik, fotoğraf, heykel, hat, tezhip benzer biçimde zanaatler ise "güzel sanatlar" terimi içinde ele alınır. Endüstri

devriminden sonrasında zanaatler mühim seviyede sarsılmıştır. Matbaanın, istinsah ve hat sa­natını etkilemesi benzer biçimde. Modem endüstrinin doğal sonucu olarak ortaya çıkan seri imalât her ne kadar bir çok zanaatin ortadan kalk­masına ya da zayıflamasına niçin olmuşsa da, yeni bazı zanaatlerin ortaya çıkışı da yi­ne bu devirde olmuştur. Mesela saraçlık ve nalbantlık bir çok yerde yok olmuş, fakat modem teknoloji bunların yerine otomobil tamirciliği, kaportacılık, boyacılık benzer biçimde yeni zanaatlerin teşekkülüne zemin hazırlamışÂ­tır. Bu gelişmeler, Marksistler tarafınca savunulan, büyük sanayi ve kapitalizmin zanaatlerle beraber orta sınıfı yok edeceği tezini tartışılır hâle getirmiştir.

Osman ÇETİN

Bk: Ahilik, Lonca