Bizans İmparatorluğunun kuruluşundan yıkılışına kadar ki dönemler ile devlet yönetimi, din, dil ve sanatı ile ilgili de bilgiler ve örnekler...
Bizans İmparatorluğunun kuruluşundan yıkılışına kadar ki dönemler ile devlet yönetimi, din, dil ve sanatı ile ilgili de bilgiler ve örnekler
BİZANS İMPARATORLUĞU, Roma İmparatoru Büyük Theodosius’un (379-395) imparatorluk topraklarını İS 395’te ikiye ayırmasıyla doğuda oluşan devletin ismidir. Doğu Roma İmparatorluğu adıyla da anıldı; Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet 1453’te İstanbul’u fethedince tarih sahnesinde kalktı.
Kuruluş Dönemi (330-395). Kuruluş tarihi İS 395 kabul edilmekle birlikte Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılması İS 1. yüzyıla kadar iner. Hıristiyanlığın yayılmaya başlamasıyla Latin Batı ile Hellen Doğu, politik açıdan ayrıldılar. Roma İmparatoru Büyük Constantinus (306-337), imparatorluk merkezini Byzantion’a (İstanbul) taşıdı. 11 Mayıs 330’da başkent olan Byzantion, Constantinopolis adıyla anıldı (Constantinus’un kenti). Hıristiyanlık resmi din, Latince resmi dil kabul edildi (313). Üç oğlu II. Constantinus, Constans ve Constantius imparatorluğu aralarında paylaştılar. II. Constantinus 340’ta, Constans 350’de ölünce imparatorluk tek başına Constantius’a kaldı (350-361). Onun ölümüyle de önce İulianus (361-363), daha sonra da İovianus (363-364) imparator oldular.
İovianus’tan sonra imparatorluk topraklarında Batı’ya doğru yürüyen ve tarihe Kavimler Göçü diye geçen büyük eylem başladı. Bu göç sırasında Batı, I. Valentinianus (364-375); Doğu, Valens (364-378) adlı iki kardeşin yönetimindeydi. I. Valentinianu’un oğlu Gratianus (375-383) imparator olunca tarihe “Büyük” unvanıyla geçen I. Theodosius (379-395) Doğu’nun yönetimini üstlendi. Theodosius, Roma İmparatorluğu’nun tümünde hüküm süren son imparatordur. Büyük çabalarla sağladığı birliği, Doğu’yu büyük oğlu Arkadios’a, Batı’yı da küçük oğlu Honorius’a vererek bozdu; 395’te ölünce, Roma İmparatorluğu bir daha birleşmemek üzere ikiye bölünmüş oldu.
Arkadios’tan İustinianos’a Kadar (395-527). İlk imparator olan Arkadios (395-408), Got sorununu hocası Ruphinos’un çabalarıyla atlattı. Oğlu II. Theodosios (408-450) 425’te İstanbul’ da bir üniversite kurdu. Latincenin yanı sıra Yunancaya ve Yunan kültürüne ağırlık verildi. II. Theodosios döneminin en önemli sorunu da din kavgaları oldu. Bunalıma çözüm bulmak için Efes’te bir konsil topladı (431). İstanbul surlarını yaptırdı. II. Theodosios 450’de çocuk bırakmadan öldü. Ablası Pulkheria, General Markianos ile evlenerek eşinin imparator olmasını sağladı (450-457). 451′ de Khalkedon’da (Kadıköy) topladığı konsilde Monofisizm kötülendi, yandaşları mahkum edildi. I. Leon (457-474), tacı İstanbul patriğinden giyen ilk imparator oldu. Döneminin önemli olayı, 468’de Afrika’da Vandallara karşı açılan başarısız seferdir. I. Leon’un yerine, kızı Ariadne ile Zenon’dan olan torunu II. Leon (474) geçti. Yaşı küçük olduğu için babası ortak imparator ilan edildi. II. Leon o yıl içinde ölünce Zenon tahtta tek başına kaldı. Tahtın gerçek sahibi savıyla ortaya çıkan I. Leon’un kayınbiraderi Basiliskos (475-477) bir darbeyle Zenon’u tahttan indirdiyse de 20 ay sonra Zenon (476-491) yeniden tahtı ele geçirdi.
Zenon’un ölümü üzerine Ariadne, Anastasios ile evlenerek imparator olmasını sağladı. I. Anastasios (491-518) döneminde İsaurialıların saraydaki egemenlikleri son buldu. Marmara’ dan Karadeniz’e kadar uzanan ve adını taşıyan surları yaptırdı. Doğuda Sasanilerin işgal ettiği Theodosiopolis (Erzurum) ve Amida (Diyarbakır) (502) kısa sürede geriye alındı. I. Anastasios’ tan sonra saray muhafız kuvvetleri komutanı I. İustinos (518-527) imparator seçildi.
İustinianos ve Ardılları (527 – 610). I. İustinos’un yeğeni olan İustinianos (Jüstinyen), amcasının ölümüyle imparator oldu (527-565). Döneminde yapılan fetihleri iki ünlü komutanı Narses ve Belisarios gerçekleştirdi. Sasani Hükümdarı I. Hüsrev ile “edebi barış” gerçekleştirdi (532). 532’de İstanbul’da patlak veren Nika Ayaklanması’nı eşi Theodora’nın desteği ve Belisarios’un çabalarıyla bastırdı. 533’te Belisarios’u Afrika’daki Vandallar üzerine gönderdi. 532-537 arasında görkemli Ayasofya Kilisesi yapıldı. 548’de Kuzey Afrika Bizans egemenliğine alındı. 554’te Ostrogot Krallığı’na son verildi. Son askeri seferi İspanya’daki Vizigotlar üzerine düzenledi. İspanya’nın bir parçası Bizans’a bağlandı (550).
İustinianos dönemi, Bizans İmparatorluğu’nun en parlak dönemidir. Dalmaçya kıyıları, italya, Sicilya, Korsika ve Sardinya adaları, İspanya’nın bir bölümü ile Kuzey Afrika kıyıları Bizans egemenliğine geçti.
Yerine geçen yeğeni II. İustinos (565-578) döneminde Lombardlar İtalya’nın büyük bir bölümünü ele geçirdiler (568). Sasanilere vergiyi ödememesi, İran ile savaşa neden oldu (572-574), Dara Kenti Sasanilerin eline geçti (572). Muhafız kuvvetleri komutanı I. Tiberios (578-582) tahta çıktı. Sasanilere başarıyla karşı koydu. İran’daki taht kavgalarından yararlanarak Doğu Anadolu’daki birçok yeri geri aldı. Yerine geçen Maurikios (582-602) Doğu Anadolu sorununu II. Hüsrev ile yaptığı bir antlaşmayla sonuçlandırdı (591). Bizans’ı tehdit eden Avarları Macaristan’da yenerek durdurdu (601). Phokas adlı küçük rütbeli bir subayın ayaklanmasıyla Maurikios ve ailesi öldürüldü. Phokas imparator oldu (602-610).
Maurikios’un öcünü almak savıyla Sasani Hükümdarı II. Hüsrev, Suriye ve Mezopotamya’yı ele geçirdi. Anadolu’ya girerek Kayseri’ye kadar yürüdü. Bir birliği Kadıköy’e kadar ulaştı (608). Bu arada Avarlar güneye inmeye başladılar. Bunun üzerine Kartaca Valisi Herakleios İstanbul’a gelerek Phokas’ı öldürttü ve imparatorluğunu ilan etti.
Herakleios Hanedanı (610 – 711). Herakleios’un (610-641) ilk yıllarında Sasaniler 611’de Antakya, 613’te Şam ve 614’te Kudüs’ü ele geçirerek Anadolu’ya yöneldiler. 615’te Boğaziçi kıyılarına kadar gelen Sasaniler, 619’da Mısır’ı ele geçirdiler. 617’deki Avar akını İstanbul surları önünde güçlükle durduruldu. 622’de Sasaniler üzerine yürüdü. 627’de Musul dolaylarında Sasaniler, yenilgiye uğradılar, Sasani Hükümdarı II.Hüsrev öldürüldü (628), Sasanilerin daha önce aldıkları topraklar geri alındı. Herakleios dönemi, toprak yitirilmesine karşın, Bizans’ın en güçlü dönemlerinden biridir. Döneminde Thema adıyla bir eyalet örgütü kuruldu; Yunanca, Latincenin yerine resmi dil kabul edildi.
Oğlu III. Konstantinos (641), birkaç ay sonra ölünce öteki oğlu Heraklonas imparator oldu (641). Bir süre sonra III. Konstantinos’un oğlu II. Kontans (641-668) tahtı ele geçirdi. Döneminde Kuzey Afrika, İskenderiye ve Kıbrıs elden çıktı. 658’de II. Konstans Balkanlar’da savaşlar yaptı. 663’te İslâm akınlarını durdurmak için Sicilya’da Sirakuza’ya yerleşti. Bir suikast sonucu Sirakuza’da öldürüldü (668). Oğlu IV. Konstantinos (668-685) döneminde Araplar Kadıköy’e kadar ilerlediler, Kapıdağ Yarımadası Müslümanların eline geçti (670). Bulgarlarla savaşıldı (680). Yenilgiye uğrayan Bizans, Bulgar Devleti’ni tanımak zorunda kaldı.
Oğlu II. İustinianos (685-695; 705-711), Herakleios Hanedanı’nın son temsilcisidir. Slavlara boyun eğdirdiyse de (688-689) 692 ve 695’te Arapların saldırısı ve Bizans’ın yenilgisi üzerine ayaklanma çıktı. Leontios ((695-698), II. İustinianos’un burnunu kestirerek Kırım’da Kersones Kenti’ne sürdürdü. Üç yıl sonra Leontios da Apsimor adlı bir komutan tarafından tahttan indirildi ve I. Tiberios (698-705) adıyla imparator oldu. Kırım sürgünündeki II. İustinianos önce Hazar hakanının yanına kaçtı, Bulgarlardan topladığı orduyla İstanbul’a girdi ve tahtı yeniden ele geçirdi. II. Tiberios ile yandaşlarını öldürttü. 711’e kadar süren dehşet ve bunalım dönemi Philippikos Bardanes (711-714), II. Anastasios (714-715) ve III. Theodosios (715-717) ile sürdü. Bu kargaşa dönemi. III. Leon’un imparator olup Bizans İmparatoluğu’nun yönetimini ele geçirmesiyle son buldu.
İsauriya ya da Suriye Hanedanı (717-802). III. Leon (717-741) İstanbul surları önüne gelen Arapları durdurdu. Afyonkarahisar yakınlarında Arap Ordusu yenilgiye uğradı (740). III. Leon eyaletleri küçülttü, yöneticilerin yetkilerini sınırladı, orduyu düzene soktu. En önemli uygulaması, dinsel resimlere karşı çıkardığı ferman oldu (726). İkonoklasma adı verilen ve bir yüzyılı aşkın süreyi kapsayacak olan bu dönemde her türlü dinsel tasvirlere karşı acımasız bir savaş açıldı. Oğlu V. Konstantinos (741-775) Germanikeia’yı (Kahramanmaraş) elde geçirdi (746). Kıbrıs yakınlarında bir Arap donanmasını yok etti (747). Theodosiopolis (Erzurum) ve Melitene’yi (Malatya) Bizans topraklarına kattı. Batıda Bulgarlara karşı zafer kazandı (763). İkona kırıcılık eylemi, V. Konstantinos döneminde de sürdü. Oğlu IV. Leon (Hazar, 775-780) döneminde de ikona kırıcılık önemini korudu. Yerine küçük yaştaki oğlu VI. Konstantinos (780-797) geçtiyse de yönetim, annesi İmparatoriçe Eirene’ de (780-802) kaldı. Bu dönemde Harun ür-Reşit komutasındaki Araplar İstanbul önlerine kadar ilerlediler. 797′ ye kadar oğluyla ortaklaşa yönetimi elinde tutan Eirene, oğlunun gözlerine mil çektirerek tahtı tek başına ele geçirdi. Bizans İmparatoluğu’nun bu haris imparatoriçesi beş yıl sonra bir ayaklanmayla tahttan indirildi ve Büyükada’ya sürüldü (802).
Amorion ya da Frigya Hanedanı (802-867). Eirene’den sonra taç giyen I. Nikephoros (802-811) önce maliyeyi düzenledi, Araplarla savaştı (802-807), Bulgar Hanı Krum ile yaptığı savaşta öldü (811). Oğlu Staurakios’tan (811) sonra damadı I. Mikhael Rhangabe’yi (811-813) izleyen V. Leon (813-820) İstanbul’a kadar ilerleyen Bulgar Hanı Krum ile barış yaptı. V. Leon’un yerine geçen Mikhael Traulos (820-829) Amorion ya da Frigya Hanedanı’nın kurucusudur. Oğlu Theophilos (829-842) İkona kırıcılık hareketinin son temsilcisidir. Theophilos dönemi, ticaret ve bayındırlık alanlarında gelişme gösterdi.
Oğlu III. Mikhael’in (842-867) altı yaşında olması nedeniyle yönetim annesi Theodora’ya (842-856) kaldı. İkonolar kültü yeniden kuruldu (843). 863’te bir Arap Ordusu Kastamonu civarında yenilgiye uğratıldı. İstanbul’a kadar inen Ruslar püskürtüldü (865). Dönemin en önemli olayı, Slavları Hıristiyanlaştırmak amacıyla dillerine uygun olan Kyrill Alfabesi‘nin düzenlenmesidir.
Makedonya Hanedanı (867-1059). Hanedanın kurucusu I. Basileios (867-886), Anadolu’da Pavlikanları yenilgiye uğrattı (872). Ziberta ve Samsat’ı ele geçirdi (873), Toros geçitlerini denetim altına aldı. Anadolu’nun büyük bölümünü yeniden Bizans’a kazandırdı. Oğlu VI. Leon (886-912) döneminde Araplar Sicilya’yı ele geçirdiler, Selanik’i geçici olarak işgal ettiler (904). Kardeşi Aleksandros’un (912-913) bir yıllık saltanatında Bulgarlara ödenen vergi yüzünden savaş çıktı.
VI. Leon’un oğlu VII. Konstantinos Porphyregennetos (913-959), yedi yaşında olduğu için kayınpederi I. Romanos Lekapenos (920-944) ortak imparator oldu. Devlet adamlığı yanı sıra VII. Konstantinos’un Törenler Kitabı adındaki eseri Bizans tarihi açısından önemlidir. Oğlu II. Romanos (959-963) döneminde Nikephoros Phokas Girit’i Araplardan aldı. Ölümünde çocuk yaştaki oğulları Basileios ile Konstantinos’un yerine II. Nikophoros Phokas imparator ilan edildi (963-969). II. Nikephoros, Tarsus (965), Antakya (969) ve Kuzey Suriye’nin bir bölümüyle Halep’i (962) ele geçirdi. Yerine I. Ioannes Tsimiskes imparator oldu (969-976); Trakya’ya kadar inen Rus Prensi Sviatoslav’ı yenerek Bulgaristan’ın büyük bir bölümünü ele geçirdi (971). Kudüs’e kadar ilerleyerek Beyrut ve Sayda da içinde olmak üzere Filistin ve Suriye’yi Bizans’a bağladı (974-975). II. Basileios (976-1025) kardeşi VIII. Konstantinos ile ortak imparator olarak tahta çıktı.
1014’e kadar Bizans’tan toprak kazanan Bulgar Çarı Samuel ağır bir yenilgiye uğratıldı. Dört yıl süren savaşlardan sonra Bulgaristan’ın tümü Bizans egemenliğine geçti (1018). Bulgar tutsaklara yaptığı acımasız işkenceleri yüzünden II. Basileios Bulgarokton (Bulgar kıran) diye anıldı. VIII. Konstantinos’un (1025-1028) kızı Zoe, önce III. Romanos Argyros (1028-1034), ardından IV. Mikhael (1034-1041) ile evlenerek eşlerinin imparator olmalarını sağladı. Daha sonra manevi oğlu V. Mikhael (1041-1042) ve üçüncü eşi IX. Konstantinos Monomakhos (1042-1055) tahta geçti. Bir ara Zoe tek başına tahtta kaldı (1042). Bu dönemde Güney İtalya elden çıktı. IX. Konstantinos döneminde Doğu ile Batı kiliseleri kesin olarak ayrıldı. Gence önlerinde (1046) ve Pasinler Ovası’nda (1048) Bizans Ordusu Selçuklulara yenildi. IX. Konstantinos’un ölümüyle Zoe’nin kız kardeşi Theodora tahtta tek başına kaldı (1055-1056). Theodora’dan sonra VI. Mikhael Stratiatikos (1056-1057) tahta çıktı. Theodora ile Makedonya Hanedanı son buldu (1056). VI. Mikhael’in ardından I. İsaakios Komnenos (1057-1059) imparator oldu.
Dukas Hanedanı (1059-1081). Hanedanın kurucusu X. Konstantinos Dukas (1059-1067) maliye ile ilgilendi. Ölümünde çocukları küçük olduğu için eşi Eudokia evlendiği VI. Romanos Diogenes’in imparator olmasını sağladı (1068-1071). Dönemi, Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071) ile son buldu. Tutsaklığı sırasında tahta çıkan VII. Mikhael Dukas Parapinakes (1071-1078), başarısızlığı yüzünden tahtından indirildi. Yerine Nikephoros Botaniates (1078-1081) imparator oldu. Kısa süren dönemi başarısızlıkla son buldu.
Kommenoslar Hanedanı (1081-1185). Hanedanın kurucusu I. Aleksios Kommenos (1081-1118) ekonomiyi düzene soktu, ordusunu ücretli askerlerle güçlendirdi. Normanları Balkanlardan atan Venedikliler ile ticaret ayrıcalıkları tanıdı (1085). Bulgaristan’da ayaklanan Pavlikanlara karşı yenilgiye uğradı (1087). Lüleburgaz’a kadar inen Peçenekler, Bizans kuvvetlerini yok ettiler (1088). İzmir emiri Çaka Bey, İstanbul’u sıkıştırdı. İstanbul’a gelen Haçlı Orduları Anadolu’ya geçirildi (1096); bu ordular Anadolu Selçuklu Devleti’nin başkenti İznik’i ele geçirdiler (1097). Aleksios Kommenos, Norman Kralı Bohemond’u Avlonya’da yenilgiye uğrattı ve barış yapıldı (1108). Akşehir’de Selçuklu Ordusu’nu yendi (1116).
Oğlu II. Ioannes Kommenos (1118-1143), Denizli (1120), Çankırı ve Kastamonu çevresini ele geçirdi (1135), Kilikya’yı (1137) ve Antakya’yı (1138) topraklarına kattı.
Oğlu I. Manuel Kommenos (1143-1180), Almanlarla dostluğu sürdürdü, ikinci Haçlı seferi ordularını Anadolu’ ya geçirdi. İtalya’ya karşı düzenlediği seferde Normanlara Brindisi’de yenildi (1156). Dalmaçya, Bosna, Sirmium ve Hırvatistan’ı yeniden ele geçirdi (1167).
Venediklilerle antlaşmalar yaptı (1170-1171). Doğuda Kilikya’yı aldı (1158). Halep Emiri Nurettin Mahmut Zengi (1159) ve Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan (1161) ile barış yaptı. Denizli yakınlarındaki Myriokephalon Vadisi’nde Türklere yenildi (1176). Oğlu II. Aleksios Kommenos (1180-1183) ve I. Andronikos Kommenos’un (1183-1185) dönemleri kargaşa içinde geçti.
Angelos Hanedanı (1185 -1204), Hanedanın kurucusu II. İsaakios Angelos (1185-1195), soylular sınıfından yeni bir hanedan kurdu. Bulgarların kurduğu 2. devleti tanıyınca (1188) Balkanlar’da Bizans egemenliği sona ermiş oldu. III. Aleksios Angelos (1195-1203) kardeşini tahttan indirdi. Bulgarlar Bizans’ı bozguna uğrattılar (1196). Haçlılar 12 Temmuz 1203’te İstanbul’a girdiler. II. İsaakios yeniden imparator oldu (1203-1204). V. Aleksios Dukas Murtzuphlos’un (1204) kısa süren saltanatından sonra 13 Nisan 1204’te Haçlılar İstanbul’u ele geçirdi.
YORUMLAR