Endemik Nedir

Yeryüzünün yalnızca belli başlı bölgelerinde yayılış gösteren (yaşam alanı belli başlı bir bölgeyle sınırı olan) diri tür ya da cinslerine e...

Yeryüzünün yalnızca belli başlı bölgelerinde yayılış gösteren (yaşam alanı belli başlı bir bölgeyle sınırı olan) diri tür ya da cinslerine endemik denir. Endemikler, iklim değişmelerinde ve yalıtım koşullarında oluşur. Bir süre önce geniş alanlara yayılmış bir tür, iklim değişimi sonucu, ekolojik özelliklerine uygun belirgin bir yere çekilerek yaşamını sürdürür. Mesela, Kazdağı göknarı, yalnızca Kazdağı'nda görülür.

Endemik kelimesi Yunanca endomos (indigenous) kelimesinden gelir. Yerli, o yere ait anlamına gelir. endemizm de bir nebat türünün o yere ait olması durumudur. bir nebat, sınırları belirgin dar bir alanda yayılış gösterirse o bitkiye endemik nebat denir.

Endemik bitkiler 4 grupta toplanır:

1 - Paleoendemikler: sistemli, belirli kurallara uyan olarak izole edilmiş taksonlardır. Ihtimaller içinde atasal taksonlar ile ilişkileri kesilmiş, köken buldukları alanla ilişkileri kopmuştur.
2 - Şžizoendemikler: Ortak orjinli olup kardeş ya da aynı ebeveynden ortaya çıkan taksonlardır. Zaman içinde yayılım alanları değişmiştir.
3 - Patroendemikler: Kendileri diploid olup komşu mıntıkalara poliploidi yolu ile yeni taksonlar veren endemiklerdir.
4 - Apoendemikler: Atasal bir taksondan oluşmuş endemiklerdir.

Türkiye yeryüzündeki endemik bölgelerin en mühimleri içinde yer alır. En malum endemik tür liquidambar orientalis'dir

Endemik Nebat Ne Demek?

Endemik, alanları belli başlı bir ülke ya da mıntıkaya ait, mahalli, nadir ve çok nadir bulunan türler. Latince endemos (indigenous) kelimesinden gelir ve “yerli” anlamında kullanılır.

Endemik alan; bir ada, bir yarımada ya da bir dağ olabileceği benzer biçimde metrekarelik alanlar da olabilir. Türkiye endemik bitkiler açısından dünyanın mühim ülkelerinden birisidir.

Türkiye'deki Bir takım Endemik Nebat Türleri

Yemeklik Endemik Bitkiler

İnsanlığın beslenmesinde kilit rol oynayan tarla bitkilerinin % 30'u Anadolu'dan köken almıştır (Mesela: kiraz, badem, kayısı, buğday, nohut, mercimek, incir, lale, kardelen ve çiğdem).Ülkemiz endemik bitkilerinden bazıları kültür bitkilerini içermekte, kültür bitkileri olmayan bir takım yabani bitkiler de kültür bitkileriyle beraber yiyecek malzemesi olarak kullanılabilmektedir. Türk mutfağının zenginleşmesi ve rakipsiz olması açısından bu bitkiler ehemmiyet arz etmektedir.

Orkide :
Vatanımızda endemik orkide türleri vardır. Bunlardan biride sahlep yapılabilmekte, K. Maraş ilinde ise dondurmalara katılmaktadır. Maraş Dondurmasının meşhur olmasının kaynağında orkidelerden elde edilmiş sahlep mühim rol oynamaktadır. Nitekim bu ilimizde endemik olarak Cephalanthera kotschyana, Dactylorhiza Osmanica (Osmaniye orkidesi) orkideleri yetişmektedir.Kaynakwh:

Badem:
Vatanımızda endemik badem ağaçları bulunmakta olup, bu tür şeyler Elazığ, Hakkari, Mersin, Maraş ve Van'da yetişmektedirler.

Tere:
Salatalarda kullanılan terenin devletimizde endemik çeşidi olup, bu türler ülkemizin Adana, Bitlis, Hakkari, Kastamonu, Konya, Maraş, Niğde ve Van illerinin endemik bitkilerindendir.

Kuşkonmaz:
Mühim bir gıda maddesi olan kuşkonmaz sebzesinin ise 3 ilimizde endemik olarak bulunmuş olduğu bilinmektedir. Antalya'da Asparagus Lycicus (Likya kuşkonmazı), Konya ve Mersin'de Asparagus Coodei, Gene Konya'da Konya'nın antik dönemdeki ismiyle adlandırılan Asparagus Lycaonicus (Likonya ya da Konya Kuşkonmazı)

Pancar:
Ülkemize endemik olan iki sayı pancar bitkisi vardır ve adları bulundukları bölgelerle ilgilidir. Adanada Beta Adanensis (Adana pancarı) ve Çanakkalede Beta Trojana (Troya Pancarı).

Kiraz:
Ülkemiz kiraz türleri açısından da endemik bitkilere haizdir. Mesela Amasya, Erzurum, Kayseri, Niğde ve Tokat illerinde Cerasus İncana, Erzincanda Cerasus Erzincanica (Erzincan kirazı), Sivas'ta Cerasus hippophaeoides türleri ülkemizin endemik kirazlarını oluşturmaktadırlar.

Nohut:
Antalya'da Cicer İsauricum, Mardinde Cicer reticulatum ülkemizin endemik nohutlarıdır.

Keten:
Dokumacılık ve yiyecek sektöründe yararlanılan keten bitkisinin endemik türleri açısından ülkemiz oldukça zengindir. Bir sürü ilimizde bu bitkinin tane endemik olanı görülmektedir. Mesela Adanada Linum Pseudanatolicum, Amasyada (4 sayı endemik) Linum ..anatolicum (Anadolu keteni), Ankarada (3 tane), Antalya'da (3 tane) Linum Pamphlyicum (Pamfilya keteni), Denizli (3 sayı ) örnekleri verilebilir.

Kekik:
Endemikkekik türleri açısından da ülkemiz çok zengindir. Örnek olarak; Adanada Origanum amanum (Amanos kekiği), Afyonda Origanum Sipyleum (Spil kekiği), Tuncelide Origanum munzurensis (Munzur kekiği) sayılabilir.

Madımak:
Kırsal kesim insanlarımızda mühim bir yiyecek maddesi olan, hatta türkülerde dahi ismi geçen madımak bitkisinin devletimizde varlıklı endemik türleri olduğu görülmektedir. Mesela Afyonda Polygonum Afyonicum (Afyon madımağı), Antalyada P. salebrosum, Kayseride Polygonum cappadocicum (Kapadokya madımağı), Muğlada P. Karacae, Samsunda Polygonum Samsunicum, (Samsun madımağı), Sivasda Polygonum Sivasicum (Sivas Madımağı) verilebilecek örneklerdir.

Armut:
Ülkemizin endemik armut türleri açısından da varlıklı olduğu görülmektedir. Mesela; Antalyada Pyrus boisseriana... crenulata, Bingölde Pyrus yaltirikii, Bitlis, Diyarbakır, Samsun ve Elazığda Pyrus Syriaca, Hakkaride Pyrus Hakkairica ve P. Solicifolia (Hakkari 3 sayı armut çeşidi ile en varlıklı ilimiz), Uşak'ta Pyrus Anatolica örnekleri verilebilir.

Çavdar:
Vatanımızda bir tane endemik çavdar bitkisi vardır (Secale cereale ...ancestrale). Bu bitkimiz Ağrı-sancı, Bingöl, Gümüşhane, Kars, Kayseri, Mardin, Muş; Nevşehir, Tunceli ve Van illerinde tabii olarak yetişmektedir.

Çemen:
Çemenin varlıklı endemik türleri Anadoluda mevcuttur. Mesela Ankara, Bilecik, Muğla ve Urfada trigonella Cretica, Antalyada Trigonella Lycica (Likya çemeni), Mersin'de Trigonella cilicica (Kilikya çemeni), Muğla ve Bursada T. Sirjaevii örnek gösterilebilir.

Üvez:
Türkiyenin tek endemik üvez çeşidi Rize ilinde mevcuttur: Sorbus caucasica var. yaltirikii. Ama bu üvez türünün korunması gerekmekte olup yok olma tehlikesi altındadır.

Adaçayı:
Ülkemiz endemik adaçayı türleri açısından çok zengindir. Bir sürü ilimizde aniden fazla endemik adaçayı türleri mevcuttur. Örnek vermek gerekirse; Adanada Salvia cilicica (Kilikya adaçayı), Afyonda Salvia Pisidica (Pisidya adaçayı), Aydın ve İzmirde Salvia Smyrnaea (İzmir adaçayı), Malatyada Salvia... euphratica (Fırat adaçayı), Yozgatta Salvia Yosgadensis (Yozgat adaçayı) garip adlı adaçaylarıdır.

Safran:
Literatürdeki adı Crocus(Çiğdem) olan safran bitkisi Safranbolu'da yetişmektedir. Safran, bölgesel bir yiyecek olan Zerde Tatlısı ve pilavlarda kullanılmaktadır. Safranbolu ve çevresi de endemik Çiğdem türleri açısından zengindir (Crocus Ancyrensis, Crocus Biflorus, Crocus Danfordae, Crocus Abantensis, Crocus Pastolazzae).

Turp:
icotia carnosula adlı turpgiller ailesine mensup endemik bir nebat Antalya ve Muğla'da yetişmekte, yöre insanı bu bitkiyi taze ya da pişirerek yemektedir.