Göktürk kitabelerinin dikilme gayesi nedir? Göktürk kitabeleri hakkında bilgi verir misiniz? Bu dönem Göktürkler ve Uygur periyod...
Göktürk kitabelerinin dikilme gayesi nedir? Göktürk kitabeleri hakkında bilgi verir misiniz?
Bu dönem Göktürkler ve Uygur periyodu eserlerini kapsar. Gömüt taşlarından oluşan kitabeler ile Uygur hanlıklarından kalan ve daha çok Buda ile Engel dinlerine ait eserler vardır.
Yazıtlara “bengü taşlar†da denmektedir. Bengü taş; ebedî, sonsuz taş anlamına gelir. Bilhassa kağanların ve devletin ileri gelenlerinin ölümünden sonrasında, onlar adına bir abide yaptırmak, Göktürklerde bir anane hâlini almıştır. Diktirilen taşlar üstüne kağanlar istediklerini yazmış, tüm milletin ona bakılırsa davranmasını istemişlerdir. Kağanlar, bu sözlerin taşlar üstünde ebedî olarak kalacağını ve Türk milletinin sonsuza kadar ekranda görülen pencereden ders alacağını düşünmüşlerdir. Göktürklerden sonrasında Uygurlar bu geleneği devam ettirmişlerdir.
Bu yazıtlar bulundukları bölgelere bakılırsa dört grupta toplanır: Moğolistan, Yenisey, Talaş ve Kazakistan bengü taşları. Bu tür durumlar içinde Moğolistan'da bulunan Göktürklere ait Orhun Anıtları ve Uygurlara ait Yenisey Yazıtları önemlidir. Bu periyodu Göktürk ve Uygur periyodu eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz:
1. Göktürk (Orhun) Yazıtları
Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri), Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma, yazılı, dikilitaşlardır. Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilen bu anıtlar mevzu ve dil bakımından mühim eserlerdir. Abidelerin yazarı Yollug Tigin'dir. Şark Göktürk zamanı ile ilgili bilgiler ihtiva eder. Söylev türündedir. Türk zamanı, Türk toplumunun yaşam şekli, dünya görüşü ile ilgili bilgiler ihtiva eder. Kitabelerin bir yüzü Göktürk alfabesiyle, bir yüzü Çince yazılmıştır. Kitabeleri 1893'te Wilhelm Thomsen çözmüştür.
Orhun Abidelerinin yazıldığı Göktürk alfabesi 38 harflidir. Bu alfabede 4 sesli. 9 birleşik. 25 de sessiz harf mevcuttur. Göktürk alfabesi, Türklerin ulusal alfabesidir. Göktürk yazısı sağdan sola, yukarıdan aşağıya doğru bitiştirilmeden yazılır. Sözcükleri ayırmak için çoğu zaman iki nokta konur.
Kül Tigin ve Bilge Kağan anıtlarında metinler, yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola doğru dizilmiştir. Göktürk alfabesi, büyük ünlü (sesli) uyumu dikkate alınarak düzenlenmiş bir alfabedir.
Tonyukuk Anıtı: 724-726 yılları içinde dikilmiştir. Bu anıtı diktiren ve üstündeki yazılan yazdıran Bilge Tonyukuk'tur. Anıtta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Göktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla ve Çinlilerle yapmış olduğu savaşlar anlatılmakta; tüm bu vakalarda Bilge Tonyukuk un görevi bilhassa belirtilmektedir.
Bilge Tonyukuk, başvezirlik ve başkumandanlık yapmış olan büyük bir siyasetçidir. Göktürk devletinin politikasına uzun vakit yön vermiş, akıllı ve hikmet sahibi bir devlet adamıdır. Bilge Tonyukuk, bununla birlikte edebiyatımıza hatıra türünün ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisidir. İki parça hâlindeki anıtında, içinde bulunmuş olduğu vakaları mütevazi ve sanatsız bir biçimde, halk diliyle anlatmıştır. Vakaları sözü uzatmadan, ana çizgileriyle vermiş; yeri geldikçe milletin ders alması için öğütlerde bulunmuştur. Bazen atasözlerine ve deyimlere başvurmuştur.
Kültigin Anıtı: 732'de Türk kağanı Kültigin için Yollug Tigin tarafınca yazılmıştır. Anıtta kağanın ölümü ve adına düzenlenen yas töreni anlatılmıştır.
Bilge Kağan Anıtı: 735'te dikilmiştir. Bilge Kağan'ın yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar anıtın içeriğini oluşturur. Anıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin iyi mi büyümüş olduğu anlatılmıştır.
Göktürk Yazıtlarının Önemi ve Özellikleri
- Göktürk Yazıtlarını (Orhun Abideleri), Türkçenin yazılı en eski membaıdır.
- Günümüzün pek çok sözcüğü, ilk haliyle bu yapıtlardadır.
- Bu yazıtlar, Türk evveliyatına ışık tutan mühim belgelerdir.
- Göktürk Yazıtları, bir hakanın, halkına hesap vermesi, halkın devlete, millete karşı görevlerinin hatırlatılması, düşmanın entrikalarına iyi mi karşılık verileceğinden söz edilmesi ve Türklerin yüksek ahlak ve seciyesinin anlatılması açısından önemlidir.
- Bu anıtlar Türk adının, Türk milletinin isminin geçmiş olduğu ilk Türkçe metindir. Türk tarihinin taşlar üstüne yazılmış ilk belgesidir.
- Türk hitabet sanatının erişilmez bir şaheseridir.
- Yalın Türkçenin mühim örnekleridir.
- Türk dilinin membaı, Türk yazı dilinin başlangıcının bilinmeyen dönemlere kadar gittiğinin delilidir.
- Eski Türkçe periyodunun en mühim eserleridir.
- Türk dilinin ilk yazılı belgeleridir.
- II. Göktürk (Kutluk) devleti döneminde dikilmiş olup, I. Göktürk devletinin zamanı anlatılır.
- İlk siyasetname örneğidir.
- İçinde “Türk†kelimesinin geçmiş olduğu ilk metindir.
- 38 harften oluşan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
- Günümüzde Moğolistan sınırları içerisindedir.
- Yazarı Yolluğ Tigin'dir.
- “Türk†adının geçmiş olduğu ilk yazılı belge ve Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan Göktürk abidelerindeki yazılar 1893 senesinde Prof. Thomsen ve Radloff tarafınca okunmuştur.
- Göktürk yazıtlarındaki nesir, o zamanki Türkçenin en yüksek ifade özelliklerini taşır.
- Şiirsel bir anlatımla meydana getirilmiştir.
- Şimdiki düzyazıya örnek olacak bir tümce yapısı; berrak, açık, yalın, destansı bir söyleyişi vardır.
- Dil, yabancı etkilerden uzaktır.
Orhun Yazıtları, Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Kocho Tsaidam Gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtları, Kocho Tsaidam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk Anıtları ise, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından ortalama 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir.
Bilge Kağan Anıtı'nın Şark Cephesinden
Biriye Tabgaç budun yağı ermiş. Yırıya Baz Kağan Tokuz Oğuz budun yağı ermiş. Kırkız Kunkan Otuz Tatar Kıtany Tatabı kop yağı ermiş. Kangım kağan bunca … kırk artukı yiti yolı sülemiş, yigirmiş süngüş süngüşmiş. Tengri yarlıkaduk üçün illigig ilsiretmiş, kaganlıgıg kagansıratmış, yagıg baz kılmış, tizligig sökürmiş, başlıgıg yükündürmiş. Kangım kağan anca ilig törüg kazganıp uça barmış.
Türkiye Türkçesi'yle
Güneyde Çin milleti düşman imiş, Kuzeyde Baz Kağan. Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca … kırk yedi kez ordu sevk etmiş, yirmi cenk yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya kafa eğdirmiş. Babam Kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş.
2. Uygur Metinleri
Göktürk devletinin yıkılmasından sonrasında kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir. Daha çok Buddha ve Engel dininin esaslarını gösteren metinlerdir. Bu tür durumlar Turfan yöresinde meydana getirilen kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır. Dönemden kalma pek çok hikâyenin yanında “kökünç†denilen bir tür ilkel tiyatro eserleri de vardır. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.
Uygurlara ait metinler, üslup ve hikâye ediş bakımından Göktürk Yazıtlarına benzer. Ama Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtı'ndaki yüksek coşku, millî bilinç ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda pek görülmez. Uygur yazıtları genellikle gömüt taşı olarak dikilmiştir.
Bu taşların bazıları kelimelik, pek çok 5-10 satırlıktır. İçlerinde 10 satırı geçenleri de vardır. Yenisey bengü taşları mütevazi ve abartısız bir üslupla yazılmıştır. Genellikle yazıt sahibinin kendi ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş vardır.
Uygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı Moyunçur adına dikilmiştir. Moğolistan'ın Sine Usu Gölü civarında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir.
Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, mühim değişimler görülür. Her şeyden ilkin Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bu devirde daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır.
Bunlardan biride başka Altun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, hususi bir değere haizdir. Altun Yaruk'ta Budizm inancının temel kurallarından söz edilmektedir. Sekiz Yükmek ismini taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati çekmektedir. Metinde açık bir ifade hâkimdir.
BAKINIZ
Sebep: Sual düzenlemesi yapılmış oldu.
Göktürk Kitabeleri nedir?
Göktürk kitabelerinin önemi, özellikleri nedir ve kaç tanedir?
Göktürk Devleti'nin özellikleri nedir?
Bu bildiri 'en iyi yanıt' seçilmiştir.
Yazıtlara “bengü taşlar†da denmektedir. Bengü taş; ebedî, sonsuz taş anlamına gelir. Bilhassa kağanların ve devletin ileri gelenlerinin ölümünden sonrasında, onlar adına bir abide yaptırmak, Göktürklerde bir anane hâlini almıştır. Diktirilen taşlar üstüne kağanlar istediklerini yazmış, tüm milletin ona bakılırsa davranmasını istemişlerdir. Kağanlar, bu sözlerin taşlar üstünde ebedî olarak kalacağını ve Türk milletinin sonsuza kadar ekranda görülen pencereden ders alacağını düşünmüşlerdir. Göktürklerden sonrasında Uygurlar bu geleneği devam ettirmişlerdir.
Bu yazıtlar bulundukları bölgelere bakılırsa dört grupta toplanır: Moğolistan, Yenisey, Talaş ve Kazakistan bengü taşları. Bu tür durumlar içinde Moğolistan'da bulunan Göktürklere ait Orhun Anıtları ve Uygurlara ait Yenisey Yazıtları önemlidir. Bu periyodu Göktürk ve Uygur periyodu eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz:
1. Göktürk (Orhun) Yazıtları
Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri), Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma, yazılı, dikilitaşlardır. Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilen bu anıtlar mevzu ve dil bakımından mühim eserlerdir. Abidelerin yazarı Yollug Tigin'dir. Şark Göktürk zamanı ile ilgili bilgiler ihtiva eder. Söylev türündedir. Türk zamanı, Türk toplumunun yaşam şekli, dünya görüşü ile ilgili bilgiler ihtiva eder. Kitabelerin bir yüzü Göktürk alfabesiyle, bir yüzü Çince yazılmıştır. Kitabeleri 1893'te Wilhelm Thomsen çözmüştür.
Orhun Abidelerinin yazıldığı Göktürk alfabesi 38 harflidir. Bu alfabede 4 sesli. 9 birleşik. 25 de sessiz harf mevcuttur. Göktürk alfabesi, Türklerin ulusal alfabesidir. Göktürk yazısı sağdan sola, yukarıdan aşağıya doğru bitiştirilmeden yazılır. Sözcükleri ayırmak için çoğu zaman iki nokta konur.
Kül Tigin ve Bilge Kağan anıtlarında metinler, yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola doğru dizilmiştir. Göktürk alfabesi, büyük ünlü (sesli) uyumu dikkate alınarak düzenlenmiş bir alfabedir.
Tonyukuk Anıtı: 724-726 yılları içinde dikilmiştir. Bu anıtı diktiren ve üstündeki yazılan yazdıran Bilge Tonyukuk'tur. Anıtta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Göktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla ve Çinlilerle yapmış olduğu savaşlar anlatılmakta; tüm bu vakalarda Bilge Tonyukuk un görevi bilhassa belirtilmektedir.
Bilge Tonyukuk, başvezirlik ve başkumandanlık yapmış olan büyük bir siyasetçidir. Göktürk devletinin politikasına uzun vakit yön vermiş, akıllı ve hikmet sahibi bir devlet adamıdır. Bilge Tonyukuk, bununla birlikte edebiyatımıza hatıra türünün ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisidir. İki parça hâlindeki anıtında, içinde bulunmuş olduğu vakaları mütevazi ve sanatsız bir biçimde, halk diliyle anlatmıştır. Vakaları sözü uzatmadan, ana çizgileriyle vermiş; yeri geldikçe milletin ders alması için öğütlerde bulunmuştur. Bazen atasözlerine ve deyimlere başvurmuştur.
Kültigin Anıtı: 732'de Türk kağanı Kültigin için Yollug Tigin tarafınca yazılmıştır. Anıtta kağanın ölümü ve adına düzenlenen yas töreni anlatılmıştır.
Bilge Kağan Anıtı: 735'te dikilmiştir. Bilge Kağan'ın yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar anıtın içeriğini oluşturur. Anıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin iyi mi büyümüş olduğu anlatılmıştır.
Göktürk Yazıtlarının Önemi ve Özellikleri
- Göktürk Yazıtlarını (Orhun Abideleri), Türkçenin yazılı en eski membaıdır.
- Günümüzün pek çok sözcüğü, ilk haliyle bu yapıtlardadır.
- Bu yazıtlar, Türk evveliyatına ışık tutan mühim belgelerdir.
- Göktürk Yazıtları, bir hakanın, halkına hesap vermesi, halkın devlete, millete karşı görevlerinin hatırlatılması, düşmanın entrikalarına iyi mi karşılık verileceğinden söz edilmesi ve Türklerin yüksek ahlak ve seciyesinin anlatılması açısından önemlidir.
- Bu anıtlar Türk adının, Türk milletinin isminin geçmiş olduğu ilk Türkçe metindir. Türk tarihinin taşlar üstüne yazılmış ilk belgesidir.
- Türk hitabet sanatının erişilmez bir şaheseridir.
- Yalın Türkçenin mühim örnekleridir.
- Türk dilinin membaı, Türk yazı dilinin başlangıcının bilinmeyen dönemlere kadar gittiğinin delilidir.
- Eski Türkçe periyodunun en mühim eserleridir.
- Türk dilinin ilk yazılı belgeleridir.
- II. Göktürk (Kutluk) devleti döneminde dikilmiş olup, I. Göktürk devletinin zamanı anlatılır.
- İlk siyasetname örneğidir.
- İçinde “Türk†kelimesinin geçmiş olduğu ilk metindir.
- 38 harften oluşan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
- Günümüzde Moğolistan sınırları içerisindedir.
- Yazarı Yolluğ Tigin'dir.
- “Türk†adının geçmiş olduğu ilk yazılı belge ve Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan Göktürk abidelerindeki yazılar 1893 senesinde Prof. Thomsen ve Radloff tarafınca okunmuştur.
- Göktürk yazıtlarındaki nesir, o zamanki Türkçenin en yüksek ifade özelliklerini taşır.
- Şiirsel bir anlatımla meydana getirilmiştir.
- Şimdiki düzyazıya örnek olacak bir tümce yapısı; berrak, açık, yalın, destansı bir söyleyişi vardır.
- Dil, yabancı etkilerden uzaktır.
Orhun Yazıtları, Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Kocho Tsaidam Gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtları, Kocho Tsaidam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk Anıtları ise, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından ortalama 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir.
Bilge Kağan Anıtı'nın Şark Cephesinden
Biriye Tabgaç budun yağı ermiş. Yırıya Baz Kağan Tokuz Oğuz budun yağı ermiş. Kırkız Kunkan Otuz Tatar Kıtany Tatabı kop yağı ermiş. Kangım kağan bunca … kırk artukı yiti yolı sülemiş, yigirmiş süngüş süngüşmiş. Tengri yarlıkaduk üçün illigig ilsiretmiş, kaganlıgıg kagansıratmış, yagıg baz kılmış, tizligig sökürmiş, başlıgıg yükündürmiş. Kangım kağan anca ilig törüg kazganıp uça barmış.
Türkiye Türkçesi'yle
Güneyde Çin milleti düşman imiş, Kuzeyde Baz Kağan. Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca … kırk yedi kez ordu sevk etmiş, yirmi cenk yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya kafa eğdirmiş. Babam Kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş.
2. Uygur Metinleri
Göktürk devletinin yıkılmasından sonrasında kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir. Daha çok Buddha ve Engel dininin esaslarını gösteren metinlerdir. Bu tür durumlar Turfan yöresinde meydana getirilen kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır. Dönemden kalma pek çok hikâyenin yanında “kökünç†denilen bir tür ilkel tiyatro eserleri de vardır. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.
Uygurlara ait metinler, üslup ve hikâye ediş bakımından Göktürk Yazıtlarına benzer. Ama Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtı'ndaki yüksek coşku, millî bilinç ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda pek görülmez. Uygur yazıtları genellikle gömüt taşı olarak dikilmiştir.
Bu taşların bazıları kelimelik, pek çok 5-10 satırlıktır. İçlerinde 10 satırı geçenleri de vardır. Yenisey bengü taşları mütevazi ve abartısız bir üslupla yazılmıştır. Genellikle yazıt sahibinin kendi ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş vardır.
Uygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı Moyunçur adına dikilmiştir. Moğolistan'ın Sine Usu Gölü civarında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir.
Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, mühim değişimler görülür. Her şeyden ilkin Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bu devirde daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır.
Bunlardan biride başka Altun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, hususi bir değere haizdir. Altun Yaruk'ta Budizm inancının temel kurallarından söz edilmektedir. Sekiz Yükmek ismini taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati çekmektedir. Metinde açık bir ifade hâkimdir.
BAKINIZ
YORUMLAR