Karagöz oyunu, ismini kafa kişisi Karagöz’den almaktadır. Oyunun Türkiye’ye gelişi mevzusunda bazı incelemeciler, Karagöz’ün Orta Asya ve S...
Karagöz oyunu, ismini kafa kişisi Karagöz’den almaktadır. Oyunun Türkiye’ye gelişi mevzusunda bazı incelemeciler, Karagöz’ün Orta Asya ve Selçuk Türkleri içinde da bilindiğini ileri süreler. Ama bu, kukla karşılığı olarak XVI. yy.a kadar kullanılan hayal oyunu deyiminden doğan bir yanılmadan ileri gelmektedir.
Oyunun mevzu ve kişileri belli başlı bir olgunluğa vardı. Gerek halk içinde, gerek saray çevresinde çok tutunan Karagöz oyununa gölge oyunu (hayalî zili) ismi verildi. Karagöz oyunu, gerçekte tek sanatçının hüneridir.
Seyircilerin önüne konulmuş olan gerilmiş ak bir perde (hayal perdesi) arkasında yağ kandili ya da mum ışığıyla deve derisinden kesilmiş, şeffaflaştırılmış ve renkli boyanmış tasvirler (görüntüler), bunlarla dikey açı meydana getiren sopalar yardımıyla hareket ettirilir. Karagözcü, hem sopalarla bu görüntüleri hareket ettirir, hem de sesini ve şivesini değiştirerek her bir oyun kişisini kendine özgü şeklinde konuşturur.
? Oyunun mevzusu belli başlı kalıplar içinde metne dayanmadan, temsil esnasında doğmaca olarak geliştirilir, seyircinin ilgisine bakılırsa kısaltılıp, uzatılır.
Karagöz bir komedi türüdür. Çifte anlamalar, abartma, cinas oyunları, ağız taklitleri, kılıklama, yine, tersineleme, toplumsal ve siyasî taşlama, güzelleme, kemleyici sözler, utançlamalarla, yansılama, benzek, karşıtlıklar, aykırılıklar, beklenmezlikler, soytarılık v.b. yollara başvurarak güldürücülük sağlanır.
Trajik gerilim daha çok değişik ağızlarla konuşun kişilerin birbirilerini anlamamasından çıkar. Üslûp bakımından soyut ve göstermeci özellikler taşır.
Karagöz temsilinin beli başlı dört kısımı vardır: Öndeyiş (ya da başlangıç). Burada ilkin perdeye bir göstermelik yerleştirilir. Göstermelik kaldırıldıktan sonrasında oyunun ikinci mühim kişisi olan; Hacivat bir semai ve bir perde gazeli okur; seçili bir anlatımla yakardıktan sonrasında perdeye Karagöz iner. Bundan sonrasında ikisi içinde bir dövüş olur ve Karagöz bir tekerleme okur. Aralarında muhavere denilen bir söyleşme başlar. Karagözcünün yaratılıcığı, çoğu zaman aslolan oyunla ilişkisi olmayan bu sözleşmeye biçim verir. Daha çok yanlış ve ters anlamalarla gelişen konuşma, istenildiği şeklinde uzatılıp kısaltılabilir. Muhaverenin uzunluğu yetişmezse, ara muhaveresi denilen ve bu kez başka tiplerin de iştirak ettiği bir ya da iki söyleşme daha yapıldıktan sonrasında, oyunun kendisi olan üçüncü bölüm kısaca fasıla sıra gelir. Fasılda belirgin bir vakalar dizisi içinde türlü kişiler boy gösterir.
Öndeyiş (ya da başlangıç).
En sonda bir bitiş kısımı yer alır. Burada seyircilerden özür dilenir, gelecek oyunun ismi duyurulur. Daha çok Ramazan ayında seyredilen Karagöz için hayalciler ellerinde 28 kadar temel fasıl bulundururlar ve her gece birisini oynarlardı.
Karagöz kişileri 11 kesimde toplanabilir: 1. temel kişiler (Karagöz ve Hacivat): 2. hanımlar ya da zenneler; 3. İstanbul ağzı konuşan kişiler (çelebi, tiryaki, beberuhi); 4. anadolulu kişiler (laz, kastamonulu, kayserili, eğinli, harputlu, kürt); 5 Anadolu dışından gelenler (göçmen ya da rumelili, arnavut, arap, acem); 6. zımnî ya da müslüman olmayanlar (rum, frenk, ermeni, yahudi); 7. kusurlu ve ruhsal hastalar (kekeme, kambur, hımhım, kö-türüm, deli, esrarkeş, sağır, aptal ya da denyo); 8. kabadayılar ve sarhoşlar (efe, zeybek, matiz, tuzsuz, sarhoş, külhanbeyi):
9. eğlendirici kişiler (köçek, çengi, kantocu, hokkabaz, cambaz, curcunabaz, hayalci, çalgıcı); 10. muhteşem, kişiler ve yaratıklar (büyücü, cadı, cin); 11. geçici ikincil kişiler ve çocuklar. Her bir tipin belli başlı bir ezgisi, dansı, kalıplaşmış davranışı, sözleri ve değişik bir ağzı vardır. Bununla birlikte türlü hayvanlar ve eşya tasvirleri de yer alır
Belirgin başlı karagöz fasılları şunlardır: Ağalık; Bahçe Sefası; Balıkçılar; Baskın; Bursalı Leylâ; Büyük Evlenme; Cazular; Can-bazlar; Eczahane; Ferhad ile Şirin; Hain Kâhya; Hamam; Kâğıthane Saf ast; Kanlı Kavak; Kanlı Nigâr; Kayık; Kırgınlar; Kütahya; Leylâ ile Mecnun; Mal Çıkarma; Mandıra; Meyhane; Orman; Ortaklar; Pehlivanlar (ödüllü); Düzmece Esirci; Salıncak; Sünnet; Şailer; Tahir ile Zühre; Tahmis; Ters Evlenme; Tımarhane; Yalova Saf ası; Yangın; Yazıcı.
YORUMLAR