MERKEZİLEŞME a. Merkezileşmek eylemi. *-*ida. huk. ve Siyas. bil. Devlet yönetiminde merkezi otoritenin siyasi, idari ve mali konul...
MERKEZİLEŞME a. Merkezileşmek eylemi.
*-*ida. huk. ve Siyas. bil. Devlet yönetiminde merkezi otoritenin siyasi, idari ve mali konulardaki karar yetkilerinin tümünün bir elde tutulması, yerel yönetimlerin bütünüyle merkeze bağlanması.
*-*İşi. ikt. işletmelerin bir kol, bir kesim içinde göreli ya da mutlak ağırlıklarının artma eğilimi. (Bk. ansikl. böl.)
*-*ANSIKL. ida. huk. ve Siyas. bil. Gerçek bir merkezileşme, iktidarın doruğunda son derece gelişmiş bir yoğunlaşmayı gerektirir: yerel ya da bölgesel işleri yönetmekle görevli devlet memurları, kendi başlarına hiçbir karar yetkisine sahip olamazlar. Bunlar kesin bir hiyerarşi denetimine bağlanırlar; kişisel hiçbir bağımsızlıkları ve yerel bağları olamaz. Merkezileşme, yerinden yönetim ile de bir arada bulunabilir; bu durumda, ülkeye dağılan devlet görevlileri, iktidarın az ya da çok vekâletine sahiptir ve dolayısıyla hiyerarşik iktidardan bütünüyle kurtulmuş olmamakla birlikte, hareket serbestliğinden yararlanırlar.
Merkezileşme, modern devletlerin kuruluşuyla ortaya çıktı. Bununla birlikte gerek kararlı bir tercihle (örneğin ABD) gerekse toplumsal yapının yetersizliği nedeniyle (kimi azgelişmiş ülkelerin durumu) merkezileşme her zaman bütünüyle gerçekleştirilememiştir.
Merkezileşme, siyasal iktidarın gücünü artırır. Bu da, özellikle toplumsal yapısı zayıf azgelişmiş ülkeler için, çoğu kez yararlıdır. Merkezileşmenin lehine ileri sürülebilecek bir başka kanıt, yerel ya da özel çıkarların baskısına karşı daha az duyarlı olan uzaktaki bir iktidarın etkinliği ve yansızlığıdır. Ancak, merkezileşme, yerel sorunlar hakkında genellikle pek az bilgi sahibi olan memurların gücünü artırır. Bunun dışında, vatandaşların iktidarın kararlarını denetlemesini güçleştirir ve etkisiz hale getirir; demokrasinin uygulanmasını zorlaştırır ve her zaman yetkeciliğin (jako bencilik, teknokrasi, bürokrasi) izlerini taş.
*-*işi. ikt. Genel olarak, az sayıda birimlerin (oligopol piyasasıyla ilgili yapılar) sahip olduğu iktisadi kudretin güçlenmesi anlamına gelen merkezileşme, bir bütün içindeki kuvvetlerin eşit olmayan bir biçimde dağılmasına (göreli merkezileşme) ve / ya da sözkonusu işletmelerin ortalama büyüklüğünün artmasına (mutlak merkezileşme) yol açan süreci ya da sürecin sonucunu- belirtir. Bütün hallerde önemli bir nakit akımı (cash-flow) varlığına dayanan merkezileşme, bazı firmaların iç büyümesi sonucu ortaya çıkabilir, yani bu firmalar hızlı bir gelişme göstererek kendi etkinlik kesimlerinde piyasanın gittikçe büyüyen bir bölümünü ele geçirebilirler. Ama merkezileşme asıl dış büyüme süreçlerinden doğar Dış büyüme sırasında, iktisadi gücün belirginleşmesi ve grupların oluşması, temelde, şirket sermayelerinin yeni bir dağılıma uğraması yoluyla olur.
Bu gruplaşmaların belli başlı iki türü vardır: dikey merkezileşme, ya da birleşme, yani bir işletmenin, aynı üretim zincirinin birbirini izleyen farklı aşamalarını denetimi altına alarak, egemenliğini yukarı yönde (kendi imalat sürecinin başlangıcına yakın birimlerin birleşmesi) ya da aşağı yönde (kendi ürettiği malı değişikliğe uğratan ya da ticari hale getiren birimlerin birleşmesi) genişletmesi biçimindeki merkezileşme; yafay merkezileşme, yani belli bir malın üretiminin aynı aşamasında rol alan birimleri (homojen merkezileşme) ya da farklı ve birbirini tamamlamayan malları üreten birimleri (heterojen merkezileşme) bir araya getiren merkezileşme. Bu sonuncu durumda, ya fonksiyonel tipte bir strateji (örneğin cam, karton, plastik vb. ambalaj gibi aynı iktisadi işlevi yerine getiren ürünleri denetlemek), ya da konglomeral tipte bir strateji (ana şirket etkinliklerinin doğrudan doğruya farklı piyasalar üzerinde çeşitlendirilmesi) uygulaması sözkonusudur.
Bu gruplaşmalar üç temel biçimde olur: aktiflerin devri, katılımlar sağlama, işletmelerarası anlaşmalar.
Aktiflerin devri, hukuksal açıdan birleşmeler, ayrışmalar ya da kısmi aktif katkıları olarak sınıflandırılır. Birleşme, iki ya da daha fazla şirketin tek bir bütün oluşturmak üzere öz varlıklarını bir araya getirmeye karar vermeleri işlemidir. Birleşen şirketler birbirine denk büyüklükteyse, eşit bir birleşme sözkonusu demektir; taraflar arasında eşitlik bulunmadığı durumdaysa, yutma (ya da ilhak etme) biçiminde bir birleşmeden söz edilir. Bu durumda yutan şirket, yutulan şirketin tüm aktifini kendi aktifine katkı olarak alır (böylece yutulan şirket feshedilpniş olur); yutan şirketin yutulan şirkette daha önce kayda değer bir katılım payına sahip olup olmaması önemli değildir (filyalin yutulması).
Aynşma, tüm aktifini iki ya da daha fazla şirkete katkı olarak veren bir şirketin ortadan kalkması demektir. Kayıtsız şartsız ayrışma, böylece eski şirketin aktifini aralarında bölüşen yeni şirketlerin oluşmasına yol açar. Bu katkının fcarşılığı hisse senetleri biçiminde ödenecek olursa, bir holding ortaya çıkar. Ayrıca, feshe uğrayan şirketin aktifinin önceden var olan bazı şirketlerce alınması olasılığı da vardır. Bu durumda, ayrışan şirketin fazla dağılmış etkinliklerini yeni bir yapıya kavuşturmak amacıyla geniş ölçüde kullanılan ayrışma yoluyla birleşme formülü uygulanmış olur.
Kısmi aktif katkısı, bir şirketin, hukuksal bakımdan ortadan kalkmaksızın, aktifinin bir bölümünü (özellikle etkinliğinin belli bir dalını, bütün oluşturucu öğeleri, aktif ve pasifiyle birlikte) başka bir şirkete devretmesi ve karşılığında, kazançlı şirketin sermayesinde bir artışı temsilen çıkarılan yeni hisse senedi ya da aksiyonlar alması işlemidir.
Mali katılımlar edinme'nin özelliği, bir şirketin, önceden çıkarılmış hisse senetlerini satın almak ya da yeni çıkarılacak hisse senetlerini satın alma taahhüdünde bulunmak yoluyla başka bir şirketin sermayesine ortak olmasıdır. Bu işlemlerin, sözcüğün tam anlamıyla bir merkezileştirmeye denk düşebilmesi için, aksiyoner şirketin, öteki şirkete ait işlerin yönlendirilmesi üzerinde denetim hakkına yol açması gerekir. Olayların gözlenmesinden anlaşılacağı gibi, bu yetki, hisse senetleri azınlığının denetimi suretiyle elde edilebilir (sermayenin dağınık ellerde bulunması durumunda); hisse senetleri çoğunluğunun denetimiyse, ana şirket-filyal ilişkilerine yol açar.
Nihayet, iktisadi merkezileşmenin daha esnek, daha belirsiz bir üçüncü biçimi de işletmelerarası anlaşmalar'dır. Hukuksal bakımdan bağımsızlığını koruyan firmalar arasında aktedilen anlaşmalar, bazen bağımlılık ilişkilerini (ikinci elden dağıtımsız ısmarlama üretimde ya da entegre dağıtım sözleşmelerinde olduğu gibi), bazen de eşitlik ilişkilerini (örneğin, araştırma-geliştirme konusunda işbirliği anlaşmaları, "pilot işletme" denen geçici gruplaşmalar ya da iktisadi çıkar gruplaşmaları gibi) belirtir, işletmelerarası anlaşmalara dayanan bu merkezileşme biçimi, sınırlı ve hatta gereğinde tedrici ya da yeniden gözden geçirilebilir nitelikte olması nedeniyle, 70'li yılların başından bu yana geniş ölçüde uygulanmıştır.
Her ne biçimde olursa olsun, merkezileşme süreci, ulusal ekonomilerin gittikçe daha çok dışa açıldığı bir ortam içinde (rekabete bağlı ekonomiler), işletmelerin daha büyük bir üretkenlik ve daha iyi bir piyasaları denetleme kapasitesi (teknik, ticari ve mali) elde etme kaygısını yansıtır. Oligopol piyasasıyla ilgili yapılar yönünde ortaya çıkan bu gelişme, resmi makamlarca da desteklenip özendirilebilir (sanayiyi yeniden yapılandırma siyaseti); ama bu durumda, bazen kendilerine özgü stratejileriyle devletlerin iktisadi stratejilerine hükmeden ya da engel çıkaran birtakım özel iktisadi güçlerin oluşması tehlikesi vardır. (KARTEL, KONGLOMERA, GRUR HOLDİNG, ÇOKULUSLU ŞİRKETLER, TRÖST.)
*-*ida. huk. ve Siyas. bil. Devlet yönetiminde merkezi otoritenin siyasi, idari ve mali konulardaki karar yetkilerinin tümünün bir elde tutulması, yerel yönetimlerin bütünüyle merkeze bağlanması.
*-*İşi. ikt. işletmelerin bir kol, bir kesim içinde göreli ya da mutlak ağırlıklarının artma eğilimi. (Bk. ansikl. böl.)
*-*ANSIKL. ida. huk. ve Siyas. bil. Gerçek bir merkezileşme, iktidarın doruğunda son derece gelişmiş bir yoğunlaşmayı gerektirir: yerel ya da bölgesel işleri yönetmekle görevli devlet memurları, kendi başlarına hiçbir karar yetkisine sahip olamazlar. Bunlar kesin bir hiyerarşi denetimine bağlanırlar; kişisel hiçbir bağımsızlıkları ve yerel bağları olamaz. Merkezileşme, yerinden yönetim ile de bir arada bulunabilir; bu durumda, ülkeye dağılan devlet görevlileri, iktidarın az ya da çok vekâletine sahiptir ve dolayısıyla hiyerarşik iktidardan bütünüyle kurtulmuş olmamakla birlikte, hareket serbestliğinden yararlanırlar.
Merkezileşme, modern devletlerin kuruluşuyla ortaya çıktı. Bununla birlikte gerek kararlı bir tercihle (örneğin ABD) gerekse toplumsal yapının yetersizliği nedeniyle (kimi azgelişmiş ülkelerin durumu) merkezileşme her zaman bütünüyle gerçekleştirilememiştir.
Merkezileşme, siyasal iktidarın gücünü artırır. Bu da, özellikle toplumsal yapısı zayıf azgelişmiş ülkeler için, çoğu kez yararlıdır. Merkezileşmenin lehine ileri sürülebilecek bir başka kanıt, yerel ya da özel çıkarların baskısına karşı daha az duyarlı olan uzaktaki bir iktidarın etkinliği ve yansızlığıdır. Ancak, merkezileşme, yerel sorunlar hakkında genellikle pek az bilgi sahibi olan memurların gücünü artırır. Bunun dışında, vatandaşların iktidarın kararlarını denetlemesini güçleştirir ve etkisiz hale getirir; demokrasinin uygulanmasını zorlaştırır ve her zaman yetkeciliğin (jako bencilik, teknokrasi, bürokrasi) izlerini taş.
*-*işi. ikt. Genel olarak, az sayıda birimlerin (oligopol piyasasıyla ilgili yapılar) sahip olduğu iktisadi kudretin güçlenmesi anlamına gelen merkezileşme, bir bütün içindeki kuvvetlerin eşit olmayan bir biçimde dağılmasına (göreli merkezileşme) ve / ya da sözkonusu işletmelerin ortalama büyüklüğünün artmasına (mutlak merkezileşme) yol açan süreci ya da sürecin sonucunu- belirtir. Bütün hallerde önemli bir nakit akımı (cash-flow) varlığına dayanan merkezileşme, bazı firmaların iç büyümesi sonucu ortaya çıkabilir, yani bu firmalar hızlı bir gelişme göstererek kendi etkinlik kesimlerinde piyasanın gittikçe büyüyen bir bölümünü ele geçirebilirler. Ama merkezileşme asıl dış büyüme süreçlerinden doğar Dış büyüme sırasında, iktisadi gücün belirginleşmesi ve grupların oluşması, temelde, şirket sermayelerinin yeni bir dağılıma uğraması yoluyla olur.
Bu gruplaşmaların belli başlı iki türü vardır: dikey merkezileşme, ya da birleşme, yani bir işletmenin, aynı üretim zincirinin birbirini izleyen farklı aşamalarını denetimi altına alarak, egemenliğini yukarı yönde (kendi imalat sürecinin başlangıcına yakın birimlerin birleşmesi) ya da aşağı yönde (kendi ürettiği malı değişikliğe uğratan ya da ticari hale getiren birimlerin birleşmesi) genişletmesi biçimindeki merkezileşme; yafay merkezileşme, yani belli bir malın üretiminin aynı aşamasında rol alan birimleri (homojen merkezileşme) ya da farklı ve birbirini tamamlamayan malları üreten birimleri (heterojen merkezileşme) bir araya getiren merkezileşme. Bu sonuncu durumda, ya fonksiyonel tipte bir strateji (örneğin cam, karton, plastik vb. ambalaj gibi aynı iktisadi işlevi yerine getiren ürünleri denetlemek), ya da konglomeral tipte bir strateji (ana şirket etkinliklerinin doğrudan doğruya farklı piyasalar üzerinde çeşitlendirilmesi) uygulaması sözkonusudur.
Bu gruplaşmalar üç temel biçimde olur: aktiflerin devri, katılımlar sağlama, işletmelerarası anlaşmalar.
Aktiflerin devri, hukuksal açıdan birleşmeler, ayrışmalar ya da kısmi aktif katkıları olarak sınıflandırılır. Birleşme, iki ya da daha fazla şirketin tek bir bütün oluşturmak üzere öz varlıklarını bir araya getirmeye karar vermeleri işlemidir. Birleşen şirketler birbirine denk büyüklükteyse, eşit bir birleşme sözkonusu demektir; taraflar arasında eşitlik bulunmadığı durumdaysa, yutma (ya da ilhak etme) biçiminde bir birleşmeden söz edilir. Bu durumda yutan şirket, yutulan şirketin tüm aktifini kendi aktifine katkı olarak alır (böylece yutulan şirket feshedilpniş olur); yutan şirketin yutulan şirkette daha önce kayda değer bir katılım payına sahip olup olmaması önemli değildir (filyalin yutulması).
Aynşma, tüm aktifini iki ya da daha fazla şirkete katkı olarak veren bir şirketin ortadan kalkması demektir. Kayıtsız şartsız ayrışma, böylece eski şirketin aktifini aralarında bölüşen yeni şirketlerin oluşmasına yol açar. Bu katkının fcarşılığı hisse senetleri biçiminde ödenecek olursa, bir holding ortaya çıkar. Ayrıca, feshe uğrayan şirketin aktifinin önceden var olan bazı şirketlerce alınması olasılığı da vardır. Bu durumda, ayrışan şirketin fazla dağılmış etkinliklerini yeni bir yapıya kavuşturmak amacıyla geniş ölçüde kullanılan ayrışma yoluyla birleşme formülü uygulanmış olur.
Kısmi aktif katkısı, bir şirketin, hukuksal bakımdan ortadan kalkmaksızın, aktifinin bir bölümünü (özellikle etkinliğinin belli bir dalını, bütün oluşturucu öğeleri, aktif ve pasifiyle birlikte) başka bir şirkete devretmesi ve karşılığında, kazançlı şirketin sermayesinde bir artışı temsilen çıkarılan yeni hisse senedi ya da aksiyonlar alması işlemidir.
Mali katılımlar edinme'nin özelliği, bir şirketin, önceden çıkarılmış hisse senetlerini satın almak ya da yeni çıkarılacak hisse senetlerini satın alma taahhüdünde bulunmak yoluyla başka bir şirketin sermayesine ortak olmasıdır. Bu işlemlerin, sözcüğün tam anlamıyla bir merkezileştirmeye denk düşebilmesi için, aksiyoner şirketin, öteki şirkete ait işlerin yönlendirilmesi üzerinde denetim hakkına yol açması gerekir. Olayların gözlenmesinden anlaşılacağı gibi, bu yetki, hisse senetleri azınlığının denetimi suretiyle elde edilebilir (sermayenin dağınık ellerde bulunması durumunda); hisse senetleri çoğunluğunun denetimiyse, ana şirket-filyal ilişkilerine yol açar.
Nihayet, iktisadi merkezileşmenin daha esnek, daha belirsiz bir üçüncü biçimi de işletmelerarası anlaşmalar'dır. Hukuksal bakımdan bağımsızlığını koruyan firmalar arasında aktedilen anlaşmalar, bazen bağımlılık ilişkilerini (ikinci elden dağıtımsız ısmarlama üretimde ya da entegre dağıtım sözleşmelerinde olduğu gibi), bazen de eşitlik ilişkilerini (örneğin, araştırma-geliştirme konusunda işbirliği anlaşmaları, "pilot işletme" denen geçici gruplaşmalar ya da iktisadi çıkar gruplaşmaları gibi) belirtir, işletmelerarası anlaşmalara dayanan bu merkezileşme biçimi, sınırlı ve hatta gereğinde tedrici ya da yeniden gözden geçirilebilir nitelikte olması nedeniyle, 70'li yılların başından bu yana geniş ölçüde uygulanmıştır.
Her ne biçimde olursa olsun, merkezileşme süreci, ulusal ekonomilerin gittikçe daha çok dışa açıldığı bir ortam içinde (rekabete bağlı ekonomiler), işletmelerin daha büyük bir üretkenlik ve daha iyi bir piyasaları denetleme kapasitesi (teknik, ticari ve mali) elde etme kaygısını yansıtır. Oligopol piyasasıyla ilgili yapılar yönünde ortaya çıkan bu gelişme, resmi makamlarca da desteklenip özendirilebilir (sanayiyi yeniden yapılandırma siyaseti); ama bu durumda, bazen kendilerine özgü stratejileriyle devletlerin iktisadi stratejilerine hükmeden ya da engel çıkaran birtakım özel iktisadi güçlerin oluşması tehlikesi vardır. (KARTEL, KONGLOMERA, GRUR HOLDİNG, ÇOKULUSLU ŞİRKETLER, TRÖST.)
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR