Dere nedir? Nehirler iyi mi oluşur, özellikleri nedir? Nehirlerin yapısı, yeryüzü şekillerine tesiri, su baskınları hakkında bilgi. NEHİR [...
Dere nedir? Nehirler iyi mi oluşur, özellikleri nedir? Nehirlerin yapısı, yeryüzü şekillerine tesiri, su baskınları hakkında bilgi.
NEHİR [Irmak]
Su, dere, çay şeklinde akarsuların en büyüğüne «dere» (ırmak) denir. Nehirler daima daha büyük bir suya doğru akar, ona karışırlar. Bu su ya deniz, ya göl, ya da daha büyük bir dere olabilir. Pek seyrek olarak, suyu çok geçiren topraklarda, nehirler toprağın altına girer, oradan akmasına devam eder; bazı kayalık bölgelerde de çatlaklardan yeraltına inen nehirler, ileride, tekrardan yeryüzüne çıkar. Bu şekilde birkaç kez yere girip çıkan nehirler vardır. Öte taraftan, çok sıcak, kurak bölgelerdeki nehirler kimi zaman tamamen kuruyup yok olurlar.
Bir dere hakkında öğrenilebilecek şeylerin derhal hepsini yağmurlu bir günde bozuk bir yolu seyretmekle görebiliriz. Yağmur taneleri, yere fikir, birleşerek, incecik bir yoldan akmaya adım atar, sonrasında bunların birkaçı birleşerek daha büyük bir akıntı meydana getirir. Bu büyük akıntılar yolun eğimli yanlarında toplanarak bir büyük akarsu olurlar. Bu akarsu da kanalizasyon çukuruna dökülür. Bir yağmur sonunda bozuk, toprak bir sokakta meydana gelen incecik su akıntıları, kendilerine hususi yollar açarlar. Bunların hepsi bir minik yükseltiyle birbirinden ayrılmıştır. Hepsi de toprağın eğiminden giderler. İşte, nehirlerin de, ne kadar büyük olursa olsun, hepsinin meydana gelişi bu şekilde olur.
Nehirlerin, içinde aktıkları yere «dere yatağı», bu yatağın iki yanına «kıyı» denir. Nehrin «sağ kıyısı», yüzümüzü akış yönüne döndüğümüzde sağda kalan kıyıdır. Nehirlere katılan akarsulara «nehrin kolları» denir. Nehrin suladığı bölgeye, kısaca kendisini oluşturan suları toplamış olduğu yerlerin tamamına «havza» denir. Nehirlerin denize döküldüğü yerde «çatalağız» (delta) meydana gelir.
Nehirler karaların içerilerinde, dağlık, tepelik bölgelerden doğar. Genel olarak, nehirlerin membaı ya bir pınar, ya da eriyen bir buzuldur. Buradan doğan su, aktıkça başka sularla birleşir, böylece gittikçe büyüyen bir akarsu meydana gelir.
Nehirlerin kaynağa yakın yerlerdeki akışı hızlıdır. Buralar yüksek olduğundan, eğimden dolayı suların süratli akışı derin vadiler açar. Dere, dağlık kesimleri geride bırakınca, akımın orta yerine girmiş olur. Artık akıntı eski hızını yitirmiştir. Suların dağlardan sürükleyip getirmiş olduğu kumlar, çakıllar nehirlerin orta ve aşağı akıntı bölgelerinde birikmeye adım atar. Büyük nehirlerin bu kesimlerinde biriken «alüvyon» (lığ)lar yer yer adacıklar meydana getirir.
Nehirler ovada akmaya başlayınca, akıntının yavaşlığı yüzünden engelleri sürükleyip götüremez, kıvrımlar yapmak zorunda bırakılırlar. Bu kıvrımlara «menderes» denir. Menderes hareketleri vadinin genişlemesini, verimli alüvyon ovalarının doğmasını sağlar. Nehirler akış yolları süresince mühim aşındırmaya da yol açarlar.
Nehirlerin taşımış olduğu suların çokluğu havzalarının sulak olup olmamasına, yağışların azlığına, çokluğuna bağlıdır. Genel olarak, yağış mevsimlerinde, karların erimesi esnasında nehirler çok su taşır, yer yer su baskınlarına neden olur. Bazı nehirlerin kabarma, alçalma süreleri bellidir. Buna karşılık, bazılarının seviyesinde senelerce fazla bir artış görülmezse de, asla umulmadık aniden kabarırlar, suları çevreye taşar. Bunun şeklinde su baskınları daha çok beklenmedik yağmurların yağması, hele bu yağmurların eriyen karların üstüne gelmesi sonunda olur.
Su Baskınlarından Korunma
Nehrin yatağı akan suları taşımaya yetmezse sular kıyılarından taşarak alçak bölgelere yayılmaya adım atar. Su baskınlarında sık sık mal ve can kabı olduğundan, bunun çeşitli yollarla önüne geçmeye çalışılır. Nehrin yatağındaki birikintileri kaldırmak, bazı bölgelerde kıyıyı yükseltmek, nehri besleyen suların akmış olduğu yamaçları ağaçlandırarak akıntının sertliğini azaltmak su baskınlarından korunmak için başvurulan tedbirler arasındadır.
Su baskınlarından korunmanın en kestirme yolu akıntının çok olduğu zamanlarda suyun bir kısmının dere yatağından akmasını önlemektir. Bunun da iki usulü vardır: Ya suyun bir kısmı başka bir yatağa akıtılır, ya da dere yatağına barajlar yapılarak fazla suyun bir kısmının birikmesi sağlanır.
Su baskınlarından azca zararla kurtulmanın bir başka yolu da, baskını daha evvelde haber alabilmektir. Bunun çeşitli usulleri vardır. Bu usullerden biri nehrin yukarı yataklarındaki yüzeyini sürekli olarak ölçmektir Bu sayede, buralardaki yükselmenin oranı dikkate alınarak nehrin ovalık kesimlerde ne kadar bir kabarma yapacağı hesap edilir.
İnsanlar, daha İlkçağlardan beri, su baskınlarından korunmak için nehrin kıyıları süresince setler yapmayı düşünmüş, böylece baskınlardan korunmaya çalışmışlardır.
YORUMLAR