Plato Nedir

Yayla Nedir ? (Özet) : 1) Dekorun kurulduğu yer. 2) Yayla. Platolar, çevresine bakılırsa yüksekte kalan ve akarsular tarafınca derin vadile...

Yayla Nedir ? (Özet) :
1) Dekorun kurulduğu yer.
2) Yayla. Platolar, çevresine bakılırsa yüksekte kalan ve akarsular tarafınca derin vadilerle parçalanmış geniş düzlüklerdir. Türkiye’de platolar çok geniş alan kaplar. Bunun sebebi, üçüncü jeolojik dönemin sonlarına kadar aşınarak düzlük haline gelen arazilerin, dördüncü dönemin başlangıcında kıt’a oluşumu hareketleriyle yükselmesidir. Bu vaka, düzlüklerin parçalanmasına ve platoların oluşmasına yol açmıştır.

Türkiye`nin platolarına değinmeden ilkin dikkat edeceğimiz en mühim nokta yurdumuzun bütünü ile yayla olmasıdır.

Türkiye bu duruma dış güçle tarafınca aşındırılarak peneplen hale gelmiş yüzeylerin 4.vakit başlarında toptan yükselmesiyle erişmiştir. Ama her yer aynı aşama yükselmemiştir. Şark Anadolu da 2000m olan bu yükselme kıymeti İç Anadolu da 1000-1500 m , Cenup Şark Anadolu`da 400-800 m, Kocaeli-Çatalca da 200-400 m`ler içinde oluşmuştur. Böylelikle devletimizde alçak ve yüksek platolar oluşmuştur. Bunlara en fazlaca İç Anadolu da rastlanır. Kimi platolar peneplen (yontukdüz) yüzeylerin yükselmesiyle, kimileri karstlaşımayla, bir kısımı de volkanik etkilerle oluşmuştur. Bu platoların beşeri ve ekonomik değerleri fazladır.

Yayla Nedir ? Beşeri ve Ekonomik coğrafya terimidir. Belirgin bir şekli olmayan geçici bir yerleşim ve ekonomik etkinlik alanıdır. G.D.Anadolu'da Hayvancılığa yönelik yapılırken Karadeniz ve Akdeniz yaylacılığı çoğu zaman Sayfiye (Dinlenme) amaçlıdır.

Yayla Türleri

Platoları 4 grupta inceleyebiliriz.

1. Peneplen Platoları

Bu platolar eski kütlelerin aşınım yüzeylerinden oluşurlar. Bu platoların yüzeylerindeki eski kütlelere ait kayaçlar ile tortul kütleleri beraber görürüz. Bu sahalar genel anlamda Post Neojende dış etmenler neticesinde oluşumlarını tamamlamış şekillerdir.

Bu bakımdan peneplen platoları devletimizde kimi yerde alçak kimi yerde yüksek sahalar olarak karşımıza çıkarlar. Vatanımızda tipik peneplen platoları olarak KocaeliÇatalca, Menteşe-Uzunyayla, Kula, Denizli, Safranbolu platolarını sayabiliriz.

2. Karstik Platolar

Vatanımızda bu tip platoların tipik örneği Toros Dağlarının orta kesiminde yer edinen Taşeli Platosudur. Taşeli platosu genel anlamda II. zamana ait Kretase kalkerleri ile Neojen dolgu maddelerinden meydana gelmiştir. Burası deniz seviyesinden 1500-1750 m. yükseltidedir. Yayla yüzeyi Ermenek, Dim, Gökdere, Tatlısu-Alamos vadilerin yukarı çığırları tarafınca parçalanması yanında kalkerlerin erimesi sonucu ortaya çıkan dolin ve uvalalar ile çok parçalı bir görüntü kazanmıştır. Ama bir takım yerlerde çukurluklar içindeki düzlüklerin boyları 3-4 km.'yi bulabilir.

3. Lav Platoları

Ülkemiz yerkabuğu hareketlerinin en fazla görüldüğü sahalardan birisi üstünde bulunmaktadır. III. vakit ve IV. zamanda şiddetli bir volkanizmaya sahne olmuştur. Bu bakımdan volkanlar yanında lavların yığılma alanları da devletimizde çok yaygındır.

Vatanımızda volkanik platoların en fazla geliştiği bölge volkanizmanın en fazlaca görüldüğü Şark Anadolu Bölgesidir. Bu bölgemizde Nemrut, Süphan, Tendürek, Büyük ve Minik Ağrı-sancı'nın çıkardığı lavlar geniş sahalara yayılmış ve yayla düzlükleri meydana getirmiştir. Erzurum, Kars ve Iğdır'ı içine alan saha tamamen bir lav platosu alanıdır. Gene bu bölgemizdeki Bingöl platosu Güneydoğu Anadolu'daki Karacadağ platosu, İç Anadolu'daki Niğde, Kayseri, Nevşehir içinde kalan saha Türkiye'deki lav platolarına örnek alanlardır.

4. Hafifçe Yarılmış Aşınım Platoları

Ülkemizdeki Neojen arazileri Post-Neojende yükselmeye maruz kalmış ve bir süre sonra dış kuvvetlerin tesiri ile aşınıp düzleşmiştir. Böyle ortaya çıkan düzlükler genel anlamda hafifçe yarılmış aşınım platoları olarak anılır ve pek çok kez eski göl ve deniz tabanlarında biriken tortullardan meydana gelirler. Hafifçe yarılmış olan bu platolar yoğun olarak İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde genellikle görülürler.

Urfa-Viranşehir, Hilvan, Haymana-Cihanbeyli, Yukarı Sakarya platoları bu tipe örnek verilebilirler.

Türkiyedeki platoların Dağılışı (Özet)
İç Anadolu: Cihanbeyli, Obruk, Haymana, Uzunyayla ve Bozok Platoları.
Marmara Bölgesi : Çatalca-Kocaeli Platoları
G.Şark Anadolu Bölgesi: Şžanlıurfa, Gaziantep, Mardin Eşiği
Akdeniz Bölgesi : Taşeli Platosu
Ege Bölgesi : Yazılıkaya ve İç Garp Anadolu Platoları
Şark Anadolu Bölgesi : Erzurum-Kars, Ardahan Platoları

Platoların Türkiyedeki Coğrafi Dağılışı

Şimal Anadolu Platoları:

Oldukça engebeli olan Şimal Anadolu `da yayla düzlükleri fazla değildir. En mühimleri Garp Kara denizde Safran bolu ve İstanbul boğazının iki yanında yer edinen Çatalca-Kocaeli Platolarıdır. Çatalca-Kocaeli platosu, aşındırılarak peneplen hale gelmiş yüzeylerin yükseltisiyle oluşmuştur. Ama bu yükselme 200-400 m değerleri içinde kaldığından alçak platolara girmektedir. Üstünde alçak tepelikler mevcuttur. Çatalca sırtları ile Çamlıca tepeleri şeklinde. Bu yayla trakya`da da devam eder.

Garp Karadeniz de yer edinen Safranbolu platosu averaj 500 m yükseltiye haiz peneplen ve alçak platolardandır. Yenice (Filyos) ve kolları Devrek , Araç, Soğanlı ırmaklarıyla parçalanmış olan bu yayla kalkerli yapıda olup voklüz kayalıklara haizdir. Bu kaynaklar yardımıyla platodaki vadilerde ileri ziraat söz mevzusudur.

Peneplen platolarının başka platolardan farkı bunların aşınım yüzeylerinden meydana gelmiş olmalarıdır. Peneplen platoları pek çok kez eski kütleler olduklarından , yüzeyce eski kütlelere ait kayalar yer almakta ve bu eski kütleler içinde altın, gümüş, platin, nikel, krom, çinko, pirit, volfram şeklinde maden cevherlerine rastlana bilmektedir. Üstelik bu madenler yüzeyde yada yüzeye çok yakın oldukları için kolayca işletile bilmektedirler. Peneplen platoları için başka bir özellik pınar ve kaynakların bu sahalarda yoğunlaşması ve kaliteli içme sularının bilhassa bu sahalarda bulunmasıdır.

Cenup Anadolu (Akdeniz) Platoları:

Cenup Anadolu`nun en mühim platosu Taşeli platosudur. Toros Dağlarının orta kısmında yer edinen bu yayla, karstik etkilerle oluşmuştur. Yüksekliği 2000m yi bulan Taşeli Platosu kalkerli kayalardan oluştuğu için yüzeyinde çok sayıda erime çukurları bulunmaktadır. Bu platoda yüzeyde su sağlamak güçtür, çünkü yağmur suları kalkerlerin çatlaklarından kırmızı renkli killi topraklar (Terra Rossa) birikmiştir. Bu özelliğe taş çöllerini anımsattığından Taşeli platosu denmiştir. Yayla, Ermenek ve Göksu ırmaklarıyla parçalanmıştır.

Taşeli Platosunda devamlı yerleşmeler yoktur: Taşeli platosunun belirtilen özelliklerine bakılırsa değerlendirilmesi yapıldığında bu platoda niçin yerleşmenin olmadığı kendiliğinden ortaya çıkar. Yayla kırsal yaşam bakımından sürekli yerleşme sınırları haricinde kalmaktadır. Kır yerleşmeleri su kaynaklarına bağlı olarak kenar yamaçlarda yer almıştır. Bu alanda temel uğraş hayvancılıktır. Kışı köylerde geçiren insanoğlu ilk baharda yayla üstünde karların erimeye ve otsu örtüsünün gelişmeye başladığı tarihte platoya tırmanırlar. Platoya ulaşan sürüler daha çok dolinlerin tabanında gelişmiş ot ve dikenlerle beslenirler. Bu kısıtlı olanaklara karşılık en büyük güçlük hayvanların su gereksiniminin sağlanmasıdır. Yer yer sulu çukurlar ve ilkel sarnıçlar bu problemi kısmen çözümler. Ama su azlığı , ot örtüsünün yetersizliği arazinin engebeliliği, kaya yüzeylerinin lapyalar yüzünden çok pürüzlü olması şeklinde nedenlerle yayla üstünde keçiden başka hayvan yetiştirmek mümkün olmaz.

Yayla son bahara dek devam eden yayvancılık bu mevsimde sislerin ve soğukların bastırması ile biter, yayla sanki kış uykusuna çekilir.

Teke platosu da karstik oluşumlu başka platodur. Nüfuslanma az ve ziraat geridir. Üstünde çok sayıda erime çukuru bulunmaktadır.

Garp Anadolu Platoları:

Hafifçe dalgalı düzlükler ve tepelikler halinde Saroz körfezi çevresinde, Çanakkale - Balıkesir içinde ve İç Garp Anadolu da yer alırlar.güneyde menteşe eski hacmi peneplen yayla örneği oluşturur. İç Menteşe platosu, Büyük Menderes ve kollarıyla parçalanmış, kimi yerinde vadiler genişleyerek ovaları oluşturmuş (Tavsa,Yatağan,Çine,Bozdoğan) kimi yerinde daralıp dikleşir. Yüzeyi verimsiz toprakla örtülüdür. Su potansiyeli zayıf olduğundan ziraat geridir. Son yıllarda seracılık ön plana çıkmıştır. Bu gelişme her şeyden evvel platoyu terk etmeye hazırlanan kır nüfüsunu tekrardan toprağa bağlaya bilmiştir.

İç garp Anadolu da Kula platosu volkanik oluşumludur. Yüzeyinde garip volkanik şekiller yer almıştır.

İç Anadolu Platoları:

Burada, hafifçe yarılmış aşınım platoları olan Yukarı Sakarya, Haymana, Cihanbeyli, Obruk ve Bozok platolarıyla, volkanik yapılı Niğde-Kayseri platoları ve bir peneplen yayla olan Uzun yayla vardır.

Yukarı Sakarya platosu averaj 800m yükseklikte olup Sakarya `nın kollarıyla yarılmıştır. Toprakları verimli, su membaı bolca olduğundan ileri ziraat sahasıdır.

Haymana-Cihanbeyli, 1000-1200m yüksekliğe haiz masa görünüşlü bir platodur. Güçlü akarsu olmadığı için fazla parçalanmamıştır. Kuru ziraat yaygındır. Burası bununla beraber tiftik keçisinin vatanıdır.

Obruk platosu tuz gölünün güneyinde yer alır. Güneyde Karaca dağ, Hasan ve Melendiz volkanlarına yaslanır. Fazla parçalı değildir. Platonun güneyinde Konya ovası yer alır.

Bozok platosu Kırşehir eski kütlesinde yer alır. Kızılırmak ve yeşilırmak`ın kollarıyla parçalanmıştır.

Niğde-Kayseri platosunda yüzeye yayılan tüf, lav ve bunların ayrışmasıyla oluşan maddeler, verimli toprakların yer almasına niçin olmuştur. Bilhassa volkanik dağlardan doğan dere ve çayların getirmiş olduğu topraklar alçak ve çukur alanlarda birikerek kalınca alüvyon tabakaları oluşmuşlarıdır. Bu vaziyet tarımsal potansiyeli artırmıştır. Bu yayla Toros dağlarının gediklerinden gelen nemli hava kütleleri yardımıyla çevreye bakılırsa çok yağış alabilmektedir Dağ üstünde biriken karlar, bölümün su gereksinimini elde eden depo durumundadır. Dağların eteklerinde ortaya çıkan çok sayıda su membaı, su potansiyelini daha da artırarak sulu tarıma elverişli bir zemin hazırlar.

Platoda Jeotermal kaynakların varlığı da tespit edilmiş ama hemen hemen yararlanmaya geçilmemiştir. Bunların yanı sıra bilhassa Nevşehir ve Ürgüp yörelerinde lav ve tüflerin zemine yayılarak erozyona maruz kalmalarıyla peri bacaları oluşmuştur. Bu şekiller gezim açısından kıymetli olduğu şeklinde yöre halkına barınak ya da yiyecek deposu olarak yarar sağlar.

Bu platoda vadi içi ovalarında ziraat ehemmiyet kazanmıştır. Tahıl (buğday, Çavdar...) baklagil, şekerpancarı, patates, soğan şeklinde kültür bitkileri ilk sırada yer alır, elma yetiştiriciliği ve bağ kültürleri ise meyvecilik açısından ileri bir tarımsal etkinlik olarak dikkat çeker. Bu bölümdeki bağlar Ürgüp ve Niğde`yi Türkiye çapında şarapçılık merkezi durumuna getirmişlerdir.

Niğde - Kayseri platosu volkanik oluşumludur. Uzun yayla bir peneplen platodur ama oldukça yüksektir.

Şark Anadolu Platoları:

Çoğu zaman volkanik yapılıdırlar. En yüksek yayla Erzurum-Kars platosudur. 2000m ye yakın yükseltiye haizdir. Türkiye” nin en mühim otlak sahasıdır. Başka volkanik yayla Murat platosudur. Murat ve kolları ile parçalanmıştır. Platoda Tunceli ve bir volkanik dağ olan Bingöl dağı yükselir.

Güneydoğu Anadolu Platoları:

Türkiye” nin İç Anadolu”dan sonrasında, başka büyük yayla sahası Güneydoğuda yer alır.Gaziantep platosundan süregelen platolar serisi Mardin ”e kadar uzanır. Ama bu yayla kuşağı içinde yer edinen volkanik engebeler platoyu kesintiye uğratır. Bundan dolayı platolar birbirlerinden ayrı parçalar halinde bulunurlar. Bunların içinde en karakteristik olanı Urfa-Suruç-Hilvan-Siverek- Viranşehir ve Ceylan pınar ; içine alan kısımdır. Urfa-Viranşehir-Hilvan Platosu diye adlandırılan bu yayla Fırat ve kolları tarafınca hafifçe yarılmış aşınım platosudur. Platonun yüzey şekilleri Şimal-Cenup yönlü değişiyor. Güneyde hafifçe dalgalı ava görünümünde iken kuzeye çıkıldıkça dik yamaçlar halinde devam eder. Bu yamaçlar içinde büyük düzlüklere de rastlanabilir. Kalkerden oluşan yayla yüzeyi üstünde toprak örtüsü geniş seviyede yitirilmiş olup zemine ince bir toprak tabakası ile taş ve çakıllar hakimdir. Yayla yüzeyi üstünde toprak ve su azlığı sebebiyle nebat örtüsü son aşama fakirdir. Buralarda tek bir köye dahi pek çok kez rastlanmaz. Geniş yayla yüzeyi nacak ilk baharda sürücülere mera hizmeti görebilir. Alanın en büyük problemi su teminidir. GAP ile devlet bu problemi çözümleyerek yöreyi ekonomiye kazandırılmaya çalışılmaktadır. Gaziantep platosu garptan gelen nemli hava kütlelerine açıktır. Fırat`ı hafifçe parçaladığı bu sahada yer edinen ova “verimli hilal” olarak anılmaktadır. Tabii nebat örtüsü ve ziraat ürünleri çeşitlilik gösteren coğrafi potansiyeli yüksek bir sahadır.

Platoların Ekonomiye Tesirleri

1) Platoların bir kısımı, geçici yerleşme bölgeleri olan yayla olarak değerlendirilir. Buralarda hayvancılığa dayalı ekonomik etkenlik sürdürülür.
2) Alçak platolarda ziraat yapılır. Kuru ziraat yöntemiyle tahıllar yetiştirilir.
3) Yerleşim alam için çok elverişli bölgeler değildir. Bundan dolayı tenha yerlerdir.
4) Ulaşım için engelleyici bir özellik taşımazlar.
5) Yüzey suları ve toprak örtüsü bakımından yoksul yerlerdir.
6) Sınırı olan olarak bağcılık, meyvecilik yapılır.
7) Yüksek olduklarından kışların çoğu zaman soğuk ve uzun geçmiş olduğu yerlerdir.

Sual Yanıtlarla Yayla

1-Yayla nedir?
Akarsular tarafınca derin vadilerle parçalanmış düz ya da hafifçe engebeli yüksek düzlüklere yayla denir.

2-Yayla nedir?
Yazları hayvancılık faaliyeti ve dinlenme amaçlı olarak kullanılan geçici yerleşim alanıdır.

3-Yayla ile yaylanın farkı nedir?
Yayla bir yeryüzü şekli, yayla ise bir yerleşim yeri ismidir.

4-Vatanımızda platoların geniş alan kaplamasının sebebi nedir?
Büyük bir kısımı aşınmaya uğramış olan Anadolu'nun 4.jeolojik zamanda (kuaterner) toptan yükselmesi platoların geniş alan kaplamasına niçin olmuştur.

5-Vatanımızda platoların değişik yükseltilerde olmasının sebebi nedir?
Ülke genelindeki toptan yükselmenin mıntıkalara bakılırsa değişik olması sebebiyle platolar değişik yükseltilerdedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde platolar 600-700 metreler arasındadır. İç Anadolu Bölgesinde 1000-1500 m, Şark Anadolu Bölgesinde ise 1800-2500 metreler arasındadır.

6-Ülkemizdeki platoları oluşumlarına bakılırsa sınıflandırınız?
A-Yatay duruşlu platolar
B-Lav platoları
C-Karstik paltolar
D-Aşınım Platoları

7-İç Anadolu Bölgesindeki platoların isimlerini yazınız?
A-Obruk platosu B-Cihanbeyli Platosu C-Bozok platosu D-Haymana platosu E-Uzunyayla Platosu

8-Haymana, Bozok, Cihanbeyli, Obruk, Uzunyayla, Yazılıkaya, Gaziantep ve Şžanlıurfa platoları oluşumuna bakılırsa hangi tür yayla grubuna girer?
Yatay duruşlu platolar

9-Ülkemizdeki lav platosuna örnek veriniz?
Erzurum-Kars platosu(Şark Anadolu Bölgesinde)

10- Ülkemizden karstik platoya örnek veriniz?
Taşeli platosu (Akdeniz bölgesinde)

11- Ülkemizdeki aşınım platosuna örnek veriniz?
Perşembe (Karadeniz bölgesinde), Çatalca-Kocaeli platoları(Marmara Bölgesinde)

12-Yazılıkaya platosu hangi bölümde yer almıştır?
Ege bölgesi

13-Ovalar ile platoları nüfus yoğunluğuna bakılırsa karşılaştırınız?
Vatanımızda nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu alanlar ovalardır. Platolar ikinci sırada gelir.

14-Yüksek platolarda tarıma seçenek olan etkenlik nedir?
Büyük kafa hayvancılık

15-Platolarda yaygın olan ziraat türü nedir?
Tahıl tarımı

16-Platoların averaj yükseltisinin fazla olması bizlere neyi göstermektedir?
Türkiye'nin bulunmuş olduğu alanın geçmişte toptan yükselmeye uğradığını göstermektedir.

17-Yatay duruşlu platolara en fazla hangi bölümde rastlanır?
İç Anadolu Bölgesi

18-Türkiye'nin en yüksek platoları hangi bölümde bulunmaktadır? Niçin?
Şark Anadolu Bölgesi, çünkü toptan yükselme en fazla bu bölümde olmuştur.

19-Karstik platolar nasıl oluşmuştur?
Suyla rahatlıkla çözünen kalkerli (kireçli) yapıya haiz arazilerde akarsu aşındırması sonucu oluşmuşlardır.