ŞEYHüLİSLAM a. (ar. şeyh ve İslam' dan şeyh-ül-islam). Tar. Osmanlı imparatorluğumda ilmiye sınıfının başı olan en yüksek din gö...
ŞEYHüLİSLAM a. (ar. şeyh ve İslam' dan şeyh-ül-islam). Tar. Osmanlı imparatorluğumda ilmiye sınıfının başı olan en yüksek din görevlisi.
*ANSİKL. Şeyhülislam, İslam dünyasında IV. yy.'ın ikinci yarısından başlayarak, sufiler ve ulema, özellikle fıkıh bilginlerine verilen bir şeref unvanıydı. Şeyhülislam unvanı, Osmanlı imparatorluğumda İstanbul müftüsüne verilmeye başlandıktan sonra resmi bir biçim aldı ve öteki İslam ülkelerinden farklı olarak çok büyük bir dinsel ve siyasal önem kazandı. Daha önce “müftilinam" unvanını taşıyan başkent müftülerinin giderek önemlerinin artması, bu makama atanan kişilerin saygınlığı ile açıklanmaktadır. Fatih kanunnamesi'nde müftü ve şeyhülislam unvanları bir arada geçer. Şeyhülislamlık, özellikle Zembilli Ali Cemali Efendi'nin bu makama atanmasıyla önem kazanmış, ardılları Kemalpaşaza- de (ibni Kemal) ve Ebussuut Efendi, makamın saygınlığını sürdürmüşlerdir.
Şeyhülislam, devletin en yüksek dinsel görevlisi olarak, saltanat vekili sayılan sadrazamla eş tutulmuştu. Şeyhülislamların bayramlarda, yeni padişahlara biat ve kılıç kuşatma törenlerinde, padişahların cenaze namazlarında ayrıntılarıyla saptanmış önemli görevleri vardır. Genellikle öteki ilmiye mensuplan gibi "efendi†diye anılan şeyhülislamların bazılarının "bey efendi" diye anılması, paşa çocuğu ya da torunu olmaları dolayısıyladır.
Adalet örgütünün en üst aşaması olan rumeli kazaskerliğinde bulunmak, şeyhülislam olmanın en önemli biçimsel koşuluydu. Seyrek olarak Anadolu kazaskeri ya da mazullerinden, rumeli kazaskerliği payesini alıp da bu görevi fiilen yapmamış olanlardan, şeyhülislam atandığı da görülmektedir. Başlangıçta, bu göreve ömür boyu kaydıyla atanan şeyhülislamların, XVI. yy.'ın sonlarından başlayarak azledilmelerine başlandığı, aynı kişinin bir kaç kez şeyhülislamlığa atandığı görülmektedir Ulemanın genellikle idam cezasının dışında tutulmasına karşın, osmanlı tarihinde idam edilmiş üç şeyhülislama (Ahizade Hüseyin Efendi, Hocazade Mesut Efendi, Hacı Feyzullah Efendi) rastlan- maktadır. Şeyhülislam unvanının iki kez gerçekte bu görevi yapmayan kişilere, bir şeref unvanı olarak verildiği görülmektedir (Daha sonra fiilen şeyhülislam olan Karaçelebizade Abdülaziz Efendi ve şeyhülislam Hacı Feyzullah Efendi'nin oğlu Fethullah Efendi).
Siyasal bakımdan şeyhülislamın önemi, siyasal ve kamuya ilişkin konularda fetva verme yetkisiyle ilgilidir. Ali Cemali Efendi' nin müslüman bir ülke olan Mısır'a, Ebussuut Efendi'nin aradaki antlaşmaya karşın Venedik'e savaş açılması için verdikleri fetvalar, siyasal bakımdan tartışmalı fetvalardı. Padişahların tahttan indirilmesinin (hal) şeyhülislamların fetvasını gerektirmesi, bu makamın siyasal önemini artıran başka bir etkendi. Ayrıca önemli siyasal sorunlarda şeyhülislamların görüşlerinin alınması gelenektendi. Bazı şeyhülislamlar, siyasal kavgaları kışkırtmaktan da geri durmamışlardır. XIX. ve XX. yy.'larda şeyhülislamların siyasal rollerinin azalmasına karşın, 1914'te "cihat" ilanında, 1920'de Anadolu'daki ulusal harekete karşı fetva almada şeyhülislamlık kurumuna başvurulmuştu.
1826'ya kadar şeyhülislamlar kendi konaklarında çalışırlar, fetvalarını orada hazırlarlardı. Yeniçeri ocağı kaldırıldıktan sonra, yeniçeri ağasının konutunun (Ağa- kapısı) şeyhülislama verilmesi, bir şeyhül İslamlık dairesinin (Babımeşihat) kuruluşu bu makamın bir devlet dairesi durumuna gelmesi yolunda ilk adım oldu. XIX. yy.'da kabine sistemi oluştuğunda, şeyhülislam hükümet üyesi sayıldı ve görev süresi, üyesi bulunduğu hükümetin ömrüyle sınırlanmış oldu. Son osmanlı hükümetinin istifasıyla şeyhülislamlık kurumu da tarihe karıştı.
* Murat II ve Mehmet II dönemi: Molla Fahrettin Acemi (1436-1460/61, ölüm).
* Mehmet II dönemi: Molla Husrev (1460/61 - 1480, ölüm).
* Mehmet II ve Bayezit II dönemi: Molla Gurani (1480-1488, ölüm).
* Bayezit II dönemi: Molla Abdülkerim (1488-1495, ölüm); Alaettin Çelebi (1495 -1496, ölüm); Efdalzade Hamidettin (1496 -1503, ölüm).
* Bayezit II, Selim I, Süleyman I dönemi: Zenbılli Ali Efendi (1503-1526, ölüm).
* Süleyman I dönemi: Kemalpaşazade Ahmet Şemsettin Efendi (1526-1534, ölüm); Sadullah Sadi Efendi (1534-1539, ölüm); Çivizade Muhittin Mehmet Efendi (1539-1542, azil); Hamidi Abdülkadir Efendi (1542-1543, istifa); Fenarizade Muhittin Efendi (1543-1545, istifa).
* Süleyman I ve Selim II dönemi: Ebus- suut Efendi (1546-1574, ölüm)
* Selim II ve Murat III dönemi: Hamit Mahmut Efendi (1574-1577, ölüm).
* Murat III dönemi: Kadızade Ahmet Şemsettin Efendi (1577-1580, ölüm); Malulzade Mehmet Efendi (1580-1582, istifa); Çivizade Hacı Mehmet Efendi (1582-1587, ölüm); Müeyyetzade Abdülkadir Efendi (1587-1589, azil); Bostanzade Mehmet Efendi (1589-1592, azil); Bayramzade Hacı Zekeriya Efendi (1592-1593, ölüm).
* Murat III ve Mehmet III dönemi: Bostanzade Mehmet Efendi (1593-1598, ölüm) [ikinci kez],
* Mehmet III dönemi: Hoca Sadettin Efendi (1598-1599, ölüm); Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1599-1601, azil); Hocasadet- tinzade Mehmet Çelebi Efendi (1601-1603, azil); Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1603, azil) [ikinci kez].
* Mehmet III ve Ahmet I dönemi: Ebülmeyamin Mustafa Efendi (1603-1604, azil)
* Ahmet I dönemi: Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1604-1606, azil) [üçüncü kez]; Ebülmeyamin Mustafa Efendi (1606, ölüm) [ikinci kez]; Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1606-1608, azil) [dördüncü kez]; Hocasadettinzade Mehmet Çelebi Efendi (1608-1615, ölüm) [ikinci kez].
* Ahmet I, Mustafa I, Osman II ve Mustafa f in ikinci saltanatı dönemi: Hocasadettinzade Mehmet Esat Efendi (1615-1622, azil)
* Mustafa I ve Murat IV dönemi: Zekeri- yazade Yahya Efendi (1622-1623, azil).
* Murat IV dönemi: Hocasadettinzade Mehmet Esat Efendi (1623-1625, ölüm) [ikinci kez]; Zekeriyazade Yahya Efendi (1625-1632, azil) [ikinci kez]; Ahizade Hüseyin Efendi (1632-1634, idam)
* Murat IV ve Sultan İbrahim dönemi: Zekeriyazade Yahya Efendi (1634-1644, ölüm) [üçüncü kez];
* Sultan İbrahim dönemi: Esat paşazade Ebu Sait Mehmet Efendi (1644-1646, azil); Muid Ahmet Efendi (1646-1647, ölüm).
* Sultan İbrahim ve Mehmet IV dönemi: Hacı Abdürrahim Efendi (1647-1649, azil)
* Mehmet IV dönemi: Bahai Mehmet Efendi (1649-1651, azil); Karaçelebizade Abdülaziz Efendi (1651, azil); Esatefendizade Ebu Sait Mehmet Efendi (1651-1652, azil) [ikinci kez]; Bahai Mehmet Efendi (1652-1654, ölüm) [ikinci kez]; Esatefendizade Ebu Sait Mehmet Efendi (1654 -1655, azil) [üçüncü kez]; Hüsamzade Abdurrahman Efendi (1655-1656, istifa); Memikzade Mustafa Efendi (1656, azil); Hocazade Mesut Efendi (1656, azil ve idam); Hanefi Mehmet Efendi (1656, azil); Balizade Mustafa Efendi (1656-1657, azil); Bolevi Mustafa Efendi (1657-1659, azil); Esiri Mehmet Efendi (1659-1662, azil); Sunizade Seyit Mehmet Emin Efendi (1662, azil); Minkarizade Yahya Efendi (1662 -1674, azil); Çatalcalı Ali Efendi (1674-1686, azil); Ankaravi Mehmet Emin Efendi (1686-1687, ölüm).
* Mehmet IV ve Süleyman II dönemi: Debbağzade Mehmet Efendi (1687-1688, azil)
* Süleyman II dönemi: Hacı Feyzullah Efendi (1688, azil); Debbağzade Mehmet Efendi (1688-1690, azil) [ikinci kez].
* Süleyman II ve Ahmet II dönemi: Ebu- saitzade Feyzullah Feyzi Efendi (1690 -1692, azil).
* Ahmet II dönemi: Çatalcalı Ali Efendi (1692, ölüm) [ikinci kez]; Ebusaitzade Feyzullah Feyzi Efendi (1692-1694, azil) [ikinci kez],
* Ahmet II ve Mustafa II dönemi: Sadık Mehmet Efendi (1694-1695, azil).
* Mustafa II dönemi: imam Mehmet Efendi (1695, azil); Hacı Feyzullah Efendi (1695-1703, azil sonra idam) [ikinci kez]; Paşmakçızade Seyit Ali Efendi (1703, göreve başlamadı)
* Mustafa II ve Ahmet III dönemi: Yek- çeşm Hüseyin Efendi (1703, azil).
* Ahmet III dönemi: İmam Mehmet Efendi (1703-1704, azil) [ikinci kez); Paşmak- çızade Seyit Ali Efendi (1704-1707, azil) [ikinci kez]; Sadık Mehmet Efendi (1707 -1708, azil) [ikinci kez]; Ebezade Abdullah Efendi (1708-1710, azil); Paşmakçızade Seyit Ali Efendi (1710-1712, ölüm) [üçüncü kez]; Ebezade Abdullah Efendi (1712-1713, azil) [ikinci kez]; Mehmet Ataullah Efendi (1713, azil); imam Mahmut Efendi (1713-1714, azil); Mirza Mustafa Efendi (1714-1715, azil); Menteşzade Abdürrahim Efendi (1715-1716, ölüm); Ebu ishak İsmail Naim Efendi (1716-1718, azil); Yenişehirli Abdullah Efendi (1718-1730, azil)
* Ahmet III ve Mahmut I dönemi: Mirza- zade Şeyh Mehmet Efendi (1730-1731, istifa)
* Mahmut I dönemi: Paşmakçızade Abdullah Efendi (1731-1732, azil), Damatza- de Ebülhayr Ahmet Efendi (1732-1733, azil); Ebuishakzade ishak Efendi (1733 -1734, ölüm); Dürri Mehmet Efendi (1734 -1736, azil); Seyit Mustafa Efendi (1736 -1745, ölüm); Pirizade Mehmet Sahip Efendi (1745-1746, azil); Hayatizade Mehmet Emin Efendi (1746, azil); Seyit Mehmet Zeynelabidin Efendi (1746-1748, azil), Ebuishakzade Mehmet Esat Efendi (1748 -1749, azil); Mehmet Sait Efendi (1749 -1750, azil).
* Mahmut I ve Osman III dönemi: Seyit Murtaza Efendi (1750-1755, azil).
* Osman III dönemi: Abdullah Vassaf Efendi (1755, azil); Damatzade Feyzullah Efendi (1755-1756 azil); Dürrizade Mustafa Efendi (1756-1757, azil).
* Osman III ve Mustafa III dönemi: Damatzade Feyzullah Efendi (1757-1758, azil) [ikinci kez],
* Mustafa III dönemi: Mehmet Salih Efendi (1758-1759, azil); Çelebizade İsmail Asım Efendi (1759-1760, ölüm); Hacı Veliyettin Efendi (1760-1761, azil); Tirevi Ahmet Efendi (1761-1762, azil); Dürrizade Mustafa Efendi (1762-1767, azil) [ikinci kez]; Hacı Veliyettin Efendi (1767-1768, ölüm) [ikinci kez]; Pirizade Osman Sahip Efendi (1768-1770, ölüm); Mirzazade Seyit Mehmet Sait Efendi (1770-1773, istifa).
* Mustafa III ve Abdûlhamit I dönemi: Şe- rifzade Seyit Mehmet Şerif Efendi (1773 -1774, azil).
* Abdûlhamit I dönemi: Dürrizade Mustafa Efendi (1774, azil) [üçüncü kez]; ivazpaşazade İbrahim Bey Efendi (1774-1775, azil); Salihzade Mehmet Emin Efendi (1775-1776, azil); Vassafzade Mehmet Esat Efendi (1776-1778, azil); Mehmet Şerif Efendi (1778-1782, istifa); Seyit İbrahim Efendi (1782-1783, ölüm); Dürrizade Seyit Mehmet Ataullah Efendi (1783-1785, azil); ivazpaşazade İbrahim Bey Efendi (1785, azil) [ikinci kez]; Arapzade Ahmet Ataullah Efendi (1785, ölüm); Dürrizade Seyit Mehmet Arif Efendi (1785-1786, azil); Müftizade Ahmet Efendi (1786-1787, azil); Mekki Mehmet Efendi (1787-1788, azil),
* Abdûlhamit I ve Selim III dönemi: Seyit Mehmet Kâmil Efendi (1788-1789, azil).
* Selim III dönemi: Mehmet Şerif Efendi (1789, azil) [ikinci kez]; Hamitzade Mustafa Efendi (1789-1791, azil); Seyit Yahya Tevfik Efendi (1791, ölüm); Mekki Mehmet Efendi (1791-1792, azil) [ikinci kez]; Dürrizade Seyit Mehmet Arif Efendi (1792 -1798, azil) [ikinci kez]; Mustafa Aşir Efendi (1798-1800, azil); Ömer Hulusi Efendi (1800-1803, azil); Salihzade Ahmet Esat Efendi (1803-1806, azil)
* Selim III ve Mustafa IV dönemi: Şerifza- de Mehmet Ataullah Efendi (1806-1807, azil)
* Mustafa IV dönemi: Ömer Hulusi Efendi (1807, azil) [ikinci kez]; Şerifzade Mehmet Ataullah Efendi (1807-1808, azil) [ikinci kez],
* Mustafa IV ve Mahmut II dönemi: Arapzade Mehmet Arif Efendi (1808, azil).
* Mahmut II dönemi: Salihzade Ahmet Esat Efendi (1808, azil) [ikinci kez]; Dürrizade Seyit Abdullah Efendi (1808-1810, azil); Ömer Hulusi Efendi (1810-1812, azil) [üçüncü kez]; Dürrizade Seyit Abdullah Efendi (1812-1815, azil) [ikinci kez]; Mehmet Zeynelabidin Efendi (1815-1818, azil); Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1818 -1819, azil); Hacı Halil Efendi (1819-1821, azil); Yasincizade Abdülvehhap Efendi (1821-1822, azil); Sıtkızade Ahmet Reşit Efendi (1822-1823, azil); Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1823-1825, azil) [ikinci kez]; Kadızade Mehmet Tahir Efendi (1825-1828, azil); Yasincizade Abdülvehhap Efendi (1828-1833, azil).
* Mahmut II ve Abdûlmecit dönemi: Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1833-1846, ölüm) [üçüncü kez];
* Abdûlmecit dönemi: Ahmet Arif Hikmet Bey Efendi (1846-1854, azil); Meşrepzade Mehmet Arif Efendi (1845-1858, ölüm);
* Abdûlmecit ve Abdülaziz dönemi: Seyit Mehmet Sadettin Efendi (1858-1863, azil)
* Abdülaziz dönemi: Atıfzade Ömer Hüsamettin Efendi (1863-1866, azil); Hacı Mehmet Refik Efendi (1866-1868, azil); Haşan Fehmi Efendi (1868-1871, azil); Ahmet Muhtar Molla Bey Efendi (1871-1872, azil); Turşucuzade Ahmet Muhtar Efendi (1872-1874, azil); Haşan Hayrullah Efendi (1874, azil); Haşan Fehmi Efendi (1874 -1876, azil) [ikinci kez],
* Abdülaziz, Murat V, Abdûlhamit II dönemi: Haşan Hayrullah Efendi (1876-1877, azil) [ikinci kez],
* Abdülhamit II dönemi: Kara Halil Efendi (1877-1878, azil); Ahmet Muhtar Molla Bey Efendi (1878, azil) [ikinci kez); Urya- nizade Ahmet Esat Efendi (1878-1889, ölüm); Hacı Ömer Lütfi Efendi (1889-1891, azil); Mehmet Cemalettin Efendi (1891 -1908, istifa); Mehmet Cemalettin Efendi (1908-1909, istifa) [ikinci kez); Mehmet Ziyaettin Efendi (1909, İstifa).
* Abdülhamit II ve Mehmet V dönemi: Mehmet Ziyaettin Efendi (1909, İstifa) [ikinci kez).
* Mehmet V dönemi: Pirizade Mehmet Sahip Molla Bey Efendi (1909, istifa); Çelebizade Hüseyin Hüsnü Efendi (1910, istifa); Musa Kâzım Efendi (1910-1911, istifa); Musa Kâzım Efendi (1911, istifa) [ikinci kez); Abdurrahman Nesip Efendi (1911-1912, istifa); Mehmet Cemalettin Efendi (1912, istifa) [üçüncü kez); Mehmet Cemalettin Efendi (1912-1913, istifa) [dördüncü kez); Mehmet Esat Efendi (1913, istifa); Mehmet Esat Efendi (1913 -1914, İstifa) [ikinci kez); ürgüplü Mustafa Hayri Efendi (1914-1916, istifa); Musa Kâzım Efendi (1916-1917, istifa) [üçüncü kez).
* Mehmet V ve Mehmet VI dönemi: Musa Kâzım Efendi (1917-1918, istifa) [dördüncü kez).
* Mehmet VI dönemi: Ömer Hulusi Efendi (1918, istifa); Haydarizade İbrahim Efendi (1918-1919, istifa); Haydarizade İbrahim Efendi (1919, istifa) [ikinci kez); Mustafa Sabri Efendi (1919, istifa); Mustafa Sabri Efendi (1919, istifa) [ikinci kez); Mustafa Sabri Efendi (1919, istifa) [üçüncü kez); Haydarizade İbrahim Efendi (1919-1920, istifa) [üçüncü kez); Dürrizade Abdullah Bey Efendi (1920, istifa); Mustafa Sabri Efendi (1920, istifa) [dördüncü kez); Medeni Mehmet Nuri Efendi (1920-1922, OsmanlI saltanatının sona erişi ve son osmanlı hükümeti ile birlikte istifa).
*ANSİKL. Şeyhülislam, İslam dünyasında IV. yy.'ın ikinci yarısından başlayarak, sufiler ve ulema, özellikle fıkıh bilginlerine verilen bir şeref unvanıydı. Şeyhülislam unvanı, Osmanlı imparatorluğumda İstanbul müftüsüne verilmeye başlandıktan sonra resmi bir biçim aldı ve öteki İslam ülkelerinden farklı olarak çok büyük bir dinsel ve siyasal önem kazandı. Daha önce “müftilinam" unvanını taşıyan başkent müftülerinin giderek önemlerinin artması, bu makama atanan kişilerin saygınlığı ile açıklanmaktadır. Fatih kanunnamesi'nde müftü ve şeyhülislam unvanları bir arada geçer. Şeyhülislamlık, özellikle Zembilli Ali Cemali Efendi'nin bu makama atanmasıyla önem kazanmış, ardılları Kemalpaşaza- de (ibni Kemal) ve Ebussuut Efendi, makamın saygınlığını sürdürmüşlerdir.
Şeyhülislam, devletin en yüksek dinsel görevlisi olarak, saltanat vekili sayılan sadrazamla eş tutulmuştu. Şeyhülislamların bayramlarda, yeni padişahlara biat ve kılıç kuşatma törenlerinde, padişahların cenaze namazlarında ayrıntılarıyla saptanmış önemli görevleri vardır. Genellikle öteki ilmiye mensuplan gibi "efendi†diye anılan şeyhülislamların bazılarının "bey efendi" diye anılması, paşa çocuğu ya da torunu olmaları dolayısıyladır.
Adalet örgütünün en üst aşaması olan rumeli kazaskerliğinde bulunmak, şeyhülislam olmanın en önemli biçimsel koşuluydu. Seyrek olarak Anadolu kazaskeri ya da mazullerinden, rumeli kazaskerliği payesini alıp da bu görevi fiilen yapmamış olanlardan, şeyhülislam atandığı da görülmektedir. Başlangıçta, bu göreve ömür boyu kaydıyla atanan şeyhülislamların, XVI. yy.'ın sonlarından başlayarak azledilmelerine başlandığı, aynı kişinin bir kaç kez şeyhülislamlığa atandığı görülmektedir Ulemanın genellikle idam cezasının dışında tutulmasına karşın, osmanlı tarihinde idam edilmiş üç şeyhülislama (Ahizade Hüseyin Efendi, Hocazade Mesut Efendi, Hacı Feyzullah Efendi) rastlan- maktadır. Şeyhülislam unvanının iki kez gerçekte bu görevi yapmayan kişilere, bir şeref unvanı olarak verildiği görülmektedir (Daha sonra fiilen şeyhülislam olan Karaçelebizade Abdülaziz Efendi ve şeyhülislam Hacı Feyzullah Efendi'nin oğlu Fethullah Efendi).
Siyasal bakımdan şeyhülislamın önemi, siyasal ve kamuya ilişkin konularda fetva verme yetkisiyle ilgilidir. Ali Cemali Efendi' nin müslüman bir ülke olan Mısır'a, Ebussuut Efendi'nin aradaki antlaşmaya karşın Venedik'e savaş açılması için verdikleri fetvalar, siyasal bakımdan tartışmalı fetvalardı. Padişahların tahttan indirilmesinin (hal) şeyhülislamların fetvasını gerektirmesi, bu makamın siyasal önemini artıran başka bir etkendi. Ayrıca önemli siyasal sorunlarda şeyhülislamların görüşlerinin alınması gelenektendi. Bazı şeyhülislamlar, siyasal kavgaları kışkırtmaktan da geri durmamışlardır. XIX. ve XX. yy.'larda şeyhülislamların siyasal rollerinin azalmasına karşın, 1914'te "cihat" ilanında, 1920'de Anadolu'daki ulusal harekete karşı fetva almada şeyhülislamlık kurumuna başvurulmuştu.
1826'ya kadar şeyhülislamlar kendi konaklarında çalışırlar, fetvalarını orada hazırlarlardı. Yeniçeri ocağı kaldırıldıktan sonra, yeniçeri ağasının konutunun (Ağa- kapısı) şeyhülislama verilmesi, bir şeyhül İslamlık dairesinin (Babımeşihat) kuruluşu bu makamın bir devlet dairesi durumuna gelmesi yolunda ilk adım oldu. XIX. yy.'da kabine sistemi oluştuğunda, şeyhülislam hükümet üyesi sayıldı ve görev süresi, üyesi bulunduğu hükümetin ömrüyle sınırlanmış oldu. Son osmanlı hükümetinin istifasıyla şeyhülislamlık kurumu da tarihe karıştı.
şeyhülislamlar
* Murat I dönemi: Molla Şemsettin Fenari (1424-1431, ölüm); Molla Yegân (1431 -1436, Ölüm)* Murat II ve Mehmet II dönemi: Molla Fahrettin Acemi (1436-1460/61, ölüm).
* Mehmet II dönemi: Molla Husrev (1460/61 - 1480, ölüm).
* Mehmet II ve Bayezit II dönemi: Molla Gurani (1480-1488, ölüm).
* Bayezit II dönemi: Molla Abdülkerim (1488-1495, ölüm); Alaettin Çelebi (1495 -1496, ölüm); Efdalzade Hamidettin (1496 -1503, ölüm).
* Bayezit II, Selim I, Süleyman I dönemi: Zenbılli Ali Efendi (1503-1526, ölüm).
* Süleyman I dönemi: Kemalpaşazade Ahmet Şemsettin Efendi (1526-1534, ölüm); Sadullah Sadi Efendi (1534-1539, ölüm); Çivizade Muhittin Mehmet Efendi (1539-1542, azil); Hamidi Abdülkadir Efendi (1542-1543, istifa); Fenarizade Muhittin Efendi (1543-1545, istifa).
* Süleyman I ve Selim II dönemi: Ebus- suut Efendi (1546-1574, ölüm)
* Selim II ve Murat III dönemi: Hamit Mahmut Efendi (1574-1577, ölüm).
* Murat III dönemi: Kadızade Ahmet Şemsettin Efendi (1577-1580, ölüm); Malulzade Mehmet Efendi (1580-1582, istifa); Çivizade Hacı Mehmet Efendi (1582-1587, ölüm); Müeyyetzade Abdülkadir Efendi (1587-1589, azil); Bostanzade Mehmet Efendi (1589-1592, azil); Bayramzade Hacı Zekeriya Efendi (1592-1593, ölüm).
* Murat III ve Mehmet III dönemi: Bostanzade Mehmet Efendi (1593-1598, ölüm) [ikinci kez],
* Mehmet III dönemi: Hoca Sadettin Efendi (1598-1599, ölüm); Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1599-1601, azil); Hocasadet- tinzade Mehmet Çelebi Efendi (1601-1603, azil); Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1603, azil) [ikinci kez].
* Mehmet III ve Ahmet I dönemi: Ebülmeyamin Mustafa Efendi (1603-1604, azil)
* Ahmet I dönemi: Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1604-1606, azil) [üçüncü kez]; Ebülmeyamin Mustafa Efendi (1606, ölüm) [ikinci kez]; Hacı Mustafa Sunullah Efendi (1606-1608, azil) [dördüncü kez]; Hocasadettinzade Mehmet Çelebi Efendi (1608-1615, ölüm) [ikinci kez].
* Ahmet I, Mustafa I, Osman II ve Mustafa f in ikinci saltanatı dönemi: Hocasadettinzade Mehmet Esat Efendi (1615-1622, azil)
* Mustafa I ve Murat IV dönemi: Zekeri- yazade Yahya Efendi (1622-1623, azil).
* Murat IV dönemi: Hocasadettinzade Mehmet Esat Efendi (1623-1625, ölüm) [ikinci kez]; Zekeriyazade Yahya Efendi (1625-1632, azil) [ikinci kez]; Ahizade Hüseyin Efendi (1632-1634, idam)
* Murat IV ve Sultan İbrahim dönemi: Zekeriyazade Yahya Efendi (1634-1644, ölüm) [üçüncü kez];
* Sultan İbrahim dönemi: Esat paşazade Ebu Sait Mehmet Efendi (1644-1646, azil); Muid Ahmet Efendi (1646-1647, ölüm).
* Sultan İbrahim ve Mehmet IV dönemi: Hacı Abdürrahim Efendi (1647-1649, azil)
* Mehmet IV dönemi: Bahai Mehmet Efendi (1649-1651, azil); Karaçelebizade Abdülaziz Efendi (1651, azil); Esatefendizade Ebu Sait Mehmet Efendi (1651-1652, azil) [ikinci kez]; Bahai Mehmet Efendi (1652-1654, ölüm) [ikinci kez]; Esatefendizade Ebu Sait Mehmet Efendi (1654 -1655, azil) [üçüncü kez]; Hüsamzade Abdurrahman Efendi (1655-1656, istifa); Memikzade Mustafa Efendi (1656, azil); Hocazade Mesut Efendi (1656, azil ve idam); Hanefi Mehmet Efendi (1656, azil); Balizade Mustafa Efendi (1656-1657, azil); Bolevi Mustafa Efendi (1657-1659, azil); Esiri Mehmet Efendi (1659-1662, azil); Sunizade Seyit Mehmet Emin Efendi (1662, azil); Minkarizade Yahya Efendi (1662 -1674, azil); Çatalcalı Ali Efendi (1674-1686, azil); Ankaravi Mehmet Emin Efendi (1686-1687, ölüm).
* Mehmet IV ve Süleyman II dönemi: Debbağzade Mehmet Efendi (1687-1688, azil)
* Süleyman II dönemi: Hacı Feyzullah Efendi (1688, azil); Debbağzade Mehmet Efendi (1688-1690, azil) [ikinci kez].
* Süleyman II ve Ahmet II dönemi: Ebu- saitzade Feyzullah Feyzi Efendi (1690 -1692, azil).
* Ahmet II dönemi: Çatalcalı Ali Efendi (1692, ölüm) [ikinci kez]; Ebusaitzade Feyzullah Feyzi Efendi (1692-1694, azil) [ikinci kez],
* Ahmet II ve Mustafa II dönemi: Sadık Mehmet Efendi (1694-1695, azil).
* Mustafa II dönemi: imam Mehmet Efendi (1695, azil); Hacı Feyzullah Efendi (1695-1703, azil sonra idam) [ikinci kez]; Paşmakçızade Seyit Ali Efendi (1703, göreve başlamadı)
* Mustafa II ve Ahmet III dönemi: Yek- çeşm Hüseyin Efendi (1703, azil).
* Ahmet III dönemi: İmam Mehmet Efendi (1703-1704, azil) [ikinci kez); Paşmak- çızade Seyit Ali Efendi (1704-1707, azil) [ikinci kez]; Sadık Mehmet Efendi (1707 -1708, azil) [ikinci kez]; Ebezade Abdullah Efendi (1708-1710, azil); Paşmakçızade Seyit Ali Efendi (1710-1712, ölüm) [üçüncü kez]; Ebezade Abdullah Efendi (1712-1713, azil) [ikinci kez]; Mehmet Ataullah Efendi (1713, azil); imam Mahmut Efendi (1713-1714, azil); Mirza Mustafa Efendi (1714-1715, azil); Menteşzade Abdürrahim Efendi (1715-1716, ölüm); Ebu ishak İsmail Naim Efendi (1716-1718, azil); Yenişehirli Abdullah Efendi (1718-1730, azil)
* Ahmet III ve Mahmut I dönemi: Mirza- zade Şeyh Mehmet Efendi (1730-1731, istifa)
* Mahmut I dönemi: Paşmakçızade Abdullah Efendi (1731-1732, azil), Damatza- de Ebülhayr Ahmet Efendi (1732-1733, azil); Ebuishakzade ishak Efendi (1733 -1734, ölüm); Dürri Mehmet Efendi (1734 -1736, azil); Seyit Mustafa Efendi (1736 -1745, ölüm); Pirizade Mehmet Sahip Efendi (1745-1746, azil); Hayatizade Mehmet Emin Efendi (1746, azil); Seyit Mehmet Zeynelabidin Efendi (1746-1748, azil), Ebuishakzade Mehmet Esat Efendi (1748 -1749, azil); Mehmet Sait Efendi (1749 -1750, azil).
* Mahmut I ve Osman III dönemi: Seyit Murtaza Efendi (1750-1755, azil).
* Osman III dönemi: Abdullah Vassaf Efendi (1755, azil); Damatzade Feyzullah Efendi (1755-1756 azil); Dürrizade Mustafa Efendi (1756-1757, azil).
* Osman III ve Mustafa III dönemi: Damatzade Feyzullah Efendi (1757-1758, azil) [ikinci kez],
* Mustafa III dönemi: Mehmet Salih Efendi (1758-1759, azil); Çelebizade İsmail Asım Efendi (1759-1760, ölüm); Hacı Veliyettin Efendi (1760-1761, azil); Tirevi Ahmet Efendi (1761-1762, azil); Dürrizade Mustafa Efendi (1762-1767, azil) [ikinci kez]; Hacı Veliyettin Efendi (1767-1768, ölüm) [ikinci kez]; Pirizade Osman Sahip Efendi (1768-1770, ölüm); Mirzazade Seyit Mehmet Sait Efendi (1770-1773, istifa).
* Mustafa III ve Abdûlhamit I dönemi: Şe- rifzade Seyit Mehmet Şerif Efendi (1773 -1774, azil).
* Abdûlhamit I dönemi: Dürrizade Mustafa Efendi (1774, azil) [üçüncü kez]; ivazpaşazade İbrahim Bey Efendi (1774-1775, azil); Salihzade Mehmet Emin Efendi (1775-1776, azil); Vassafzade Mehmet Esat Efendi (1776-1778, azil); Mehmet Şerif Efendi (1778-1782, istifa); Seyit İbrahim Efendi (1782-1783, ölüm); Dürrizade Seyit Mehmet Ataullah Efendi (1783-1785, azil); ivazpaşazade İbrahim Bey Efendi (1785, azil) [ikinci kez]; Arapzade Ahmet Ataullah Efendi (1785, ölüm); Dürrizade Seyit Mehmet Arif Efendi (1785-1786, azil); Müftizade Ahmet Efendi (1786-1787, azil); Mekki Mehmet Efendi (1787-1788, azil),
* Abdûlhamit I ve Selim III dönemi: Seyit Mehmet Kâmil Efendi (1788-1789, azil).
* Selim III dönemi: Mehmet Şerif Efendi (1789, azil) [ikinci kez]; Hamitzade Mustafa Efendi (1789-1791, azil); Seyit Yahya Tevfik Efendi (1791, ölüm); Mekki Mehmet Efendi (1791-1792, azil) [ikinci kez]; Dürrizade Seyit Mehmet Arif Efendi (1792 -1798, azil) [ikinci kez]; Mustafa Aşir Efendi (1798-1800, azil); Ömer Hulusi Efendi (1800-1803, azil); Salihzade Ahmet Esat Efendi (1803-1806, azil)
* Selim III ve Mustafa IV dönemi: Şerifza- de Mehmet Ataullah Efendi (1806-1807, azil)
* Mustafa IV dönemi: Ömer Hulusi Efendi (1807, azil) [ikinci kez]; Şerifzade Mehmet Ataullah Efendi (1807-1808, azil) [ikinci kez],
* Mustafa IV ve Mahmut II dönemi: Arapzade Mehmet Arif Efendi (1808, azil).
* Mahmut II dönemi: Salihzade Ahmet Esat Efendi (1808, azil) [ikinci kez]; Dürrizade Seyit Abdullah Efendi (1808-1810, azil); Ömer Hulusi Efendi (1810-1812, azil) [üçüncü kez]; Dürrizade Seyit Abdullah Efendi (1812-1815, azil) [ikinci kez]; Mehmet Zeynelabidin Efendi (1815-1818, azil); Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1818 -1819, azil); Hacı Halil Efendi (1819-1821, azil); Yasincizade Abdülvehhap Efendi (1821-1822, azil); Sıtkızade Ahmet Reşit Efendi (1822-1823, azil); Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1823-1825, azil) [ikinci kez]; Kadızade Mehmet Tahir Efendi (1825-1828, azil); Yasincizade Abdülvehhap Efendi (1828-1833, azil).
* Mahmut II ve Abdûlmecit dönemi: Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1833-1846, ölüm) [üçüncü kez];
* Abdûlmecit dönemi: Ahmet Arif Hikmet Bey Efendi (1846-1854, azil); Meşrepzade Mehmet Arif Efendi (1845-1858, ölüm);
* Abdûlmecit ve Abdülaziz dönemi: Seyit Mehmet Sadettin Efendi (1858-1863, azil)
* Abdülaziz dönemi: Atıfzade Ömer Hüsamettin Efendi (1863-1866, azil); Hacı Mehmet Refik Efendi (1866-1868, azil); Haşan Fehmi Efendi (1868-1871, azil); Ahmet Muhtar Molla Bey Efendi (1871-1872, azil); Turşucuzade Ahmet Muhtar Efendi (1872-1874, azil); Haşan Hayrullah Efendi (1874, azil); Haşan Fehmi Efendi (1874 -1876, azil) [ikinci kez],
* Abdülaziz, Murat V, Abdûlhamit II dönemi: Haşan Hayrullah Efendi (1876-1877, azil) [ikinci kez],
* Abdülhamit II dönemi: Kara Halil Efendi (1877-1878, azil); Ahmet Muhtar Molla Bey Efendi (1878, azil) [ikinci kez); Urya- nizade Ahmet Esat Efendi (1878-1889, ölüm); Hacı Ömer Lütfi Efendi (1889-1891, azil); Mehmet Cemalettin Efendi (1891 -1908, istifa); Mehmet Cemalettin Efendi (1908-1909, istifa) [ikinci kez); Mehmet Ziyaettin Efendi (1909, İstifa).
* Abdülhamit II ve Mehmet V dönemi: Mehmet Ziyaettin Efendi (1909, İstifa) [ikinci kez).
* Mehmet V dönemi: Pirizade Mehmet Sahip Molla Bey Efendi (1909, istifa); Çelebizade Hüseyin Hüsnü Efendi (1910, istifa); Musa Kâzım Efendi (1910-1911, istifa); Musa Kâzım Efendi (1911, istifa) [ikinci kez); Abdurrahman Nesip Efendi (1911-1912, istifa); Mehmet Cemalettin Efendi (1912, istifa) [üçüncü kez); Mehmet Cemalettin Efendi (1912-1913, istifa) [dördüncü kez); Mehmet Esat Efendi (1913, istifa); Mehmet Esat Efendi (1913 -1914, İstifa) [ikinci kez); ürgüplü Mustafa Hayri Efendi (1914-1916, istifa); Musa Kâzım Efendi (1916-1917, istifa) [üçüncü kez).
* Mehmet V ve Mehmet VI dönemi: Musa Kâzım Efendi (1917-1918, istifa) [dördüncü kez).
* Mehmet VI dönemi: Ömer Hulusi Efendi (1918, istifa); Haydarizade İbrahim Efendi (1918-1919, istifa); Haydarizade İbrahim Efendi (1919, istifa) [ikinci kez); Mustafa Sabri Efendi (1919, istifa); Mustafa Sabri Efendi (1919, istifa) [ikinci kez); Mustafa Sabri Efendi (1919, istifa) [üçüncü kez); Haydarizade İbrahim Efendi (1919-1920, istifa) [üçüncü kez); Dürrizade Abdullah Bey Efendi (1920, istifa); Mustafa Sabri Efendi (1920, istifa) [dördüncü kez); Medeni Mehmet Nuri Efendi (1920-1922, OsmanlI saltanatının sona erişi ve son osmanlı hükümeti ile birlikte istifa).
Kaynak: Büyük Larousse
Sadrazam, şeyhülislam ve kaptanıderyalık hakkında bilgi verir misiniz?
Osmanlı Kurumları - Şeyhülislam (Şeyh-ül İslam)
Nişancı ve şeyhülislam nedir?
YORUMLAR