Sezgicilik TDK, Türk Dil Kurumu 1. fel. Bilginin sezgiyle elde edilebileceğini korumak için çaba sarfeden öğretilerin genel adı. 2...
Sezgicilik
TDK, Türk Dil Kurumu
1.fel. Bilginin sezgiyle elde edilebileceğini korumak için çaba sarfeden öğretilerin genel adı.
2. Sezgiye ehemmiyet veren ve sezgi kanalıyla kavranılan gerçeklerin insan bilgisinin temelini oluşturduğunu ileri devam eden felsefe öğretisi.
3. İng. intuitionism, intuitionalism
1. Sezgiye us, anlık, kavramsal düşünme karşısında üstünlük veren; sezgiyi bilginin, bilhassa felsefe bilgisinin, temeli olarak gören öğreti (Bergson),
2. (Terbiye öğretisi olarak) Eylemlerin iyi ya da fena oluşlarının, onların değerleri ve neticeleri üstüne herhangi bir düşünüp taşınma ile değil, direkt doğruya sezgiyle bilinebileceğini korumak için çaba sarfeden görüş.
3. (Matematikte) Matematiğin temellerinin sezgi kanalıyla direkt doğruya kesinlikle kavrandığını ileri devam eden görüş (mathematical intuitionism; kurucusu:
L.E.j. Brouwer); bu görüşe nazaran, insan anlığının yapıcılığından doğan "matematiksel varoluşlar" sadece sezgi kanalıyla sınanabilirler; bu görüşte matematiğin mantık ve felsefe karşısında üstünlüğü de kabul edilir, şu sebeple ne bilim ne felsefe ne de mantık matematik için bir öndayanak olabilirler.
TDK, Türk Dil Kurumu
2. Sezgiye ehemmiyet veren ve sezgi kanalıyla kavranılan gerçeklerin insan bilgisinin temelini oluşturduğunu ileri devam eden felsefe öğretisi.
3. İng. intuitionism, intuitionalism
1. Sezgiye us, anlık, kavramsal düşünme karşısında üstünlük veren; sezgiyi bilginin, bilhassa felsefe bilgisinin, temeli olarak gören öğreti (Bergson),
2. (Terbiye öğretisi olarak) Eylemlerin iyi ya da fena oluşlarının, onların değerleri ve neticeleri üstüne herhangi bir düşünüp taşınma ile değil, direkt doğruya sezgiyle bilinebileceğini korumak için çaba sarfeden görüş.
3. (Matematikte) Matematiğin temellerinin sezgi kanalıyla direkt doğruya kesinlikle kavrandığını ileri devam eden görüş (mathematical intuitionism; kurucusu:
L.E.j. Brouwer); bu görüşe nazaran, insan anlığının yapıcılığından doğan "matematiksel varoluşlar" sadece sezgi kanalıyla sınanabilirler; bu görüşte matematiğin mantık ve felsefe karşısında üstünlüğü de kabul edilir, şu sebeple ne bilim ne felsefe ne de mantık matematik için bir öndayanak olabilirler.
Edebiyatta sezgicilik akımı hakkında bilgi verir misiniz?
Sezgicilik (Entüisyonizm)
SEZGİCİLİK a Mant Matematiksel özlüklerin sadece sezgi yardımıyla kurulabileceğini ileri devam eden mantık öğretisi. (Bk. ansikl böl)
*Fels. Bilgiyi sezgiye dayandıran öğreti.
*ANSİKL. Mant. HollandalI mantıkçılar Brouvver, Weyl ve Heyting tarafınca geliştirilen sezgicilik (gerçi bazı temel fikir^ leri Kronecker tarafınca da savunulmuştu), her şeyden ilkin XX. yy.'ın başlangıcında matematiğin en temelli yanlarını sarsan çatışkılara bir karşılık olarak ortaya çıktı. Brou- vver'in ana düşüncesi şuydu: matematikçiler ve bilhassa de Cantor'un kümeler kuramı üstünde çalışanlar, sadece sonlu kümeler sözkonusu olduğu vakit geçerli sayılabilecek bazı akılyürütme tiplerini, asla pervasızca sonsuz alanlara da yaydılar. Bu akılyürütme türlerinin başlangıcında, aristotelesçı üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesi gelir. Bu ilkeye nazaran,herhangi bir önerme sadece A VT A (A ya da A-değil) olabilir y xlt;p(x) tipi bir önermeyi alalım; burada x sonsuz bir alanı, örneğingerçek sayılar kümesi R'yi kapsıyor olsun. Bu önermenin -doğru sayılması durumunda- bir çelişkiye vardığını varsayalım. üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesine nazaran, bu önerme yanlış olursa, onun inkârı,şu demek oluyor ki] x"1ıp(x)doğrudur. y> özelliğine haiz bir gerçek sayının var olması gerekir, fakat biz bu gerçeğin ne işe yaradığını bilecek ya da onu inşa etmeye yarayan geçerli bir yöntemi belirleyebilecek durumda değiliz. Brouvuer'e nazaran, böyle bir durum kabul edilemez: matematiksel bir nesnenin var olarak düşünülebilmesi için, ona kurucu bir halde erişmemizi elde eden bir araca haiz olmamız gerekir. O halde üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesinin uygulama alanı sonlu kümelerle sınırı olan tutulmalı, matematikte kurucu yöntemlerle yetinilmek ve edimli sonsu zu işe karıştıran akılyürütmeleri kullanmak tan vazgeçilmelidir. Brouvver, antinomilerin çaresini, matematiğin köklü bir tedavisinde ğbrüyordu: kontrolsüzce çoğalması paradokslara neden olan bir sürü akılyürütme- nin matematikten çıkarılıp atılması gerekir. Brouvver, bu aşamada Hilbert okulunun itirazıyla karşılaştı. "Gökbilimci için teleskop ne kadar gerekliyse, matematikçi için de üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesi o denli gereklidir" diyen Hilbert okulunun amacı, programında açıklamış olduğu benzer biçimde, klasik matematiğin elden geldiğince büyük bir bölümünü ve bilhassa de Cantor'un kümeler kuramını (dışına atılmayı asla kabul edemediği "cennetini) çelişkilerden korumaktı. Bu yüzden, sezgicilikle Hilbert okulu içinde çok şiddetli bir münakaşa çıktı (Hilbert çizgisinde yer edinen Bourbaki, sezgici okuldan söz ederken, “herhalde salt zamanı kıymet taşıyan bir okul olarak kalacaktır" diyordu). Sezgicilikle beraber ortaya çıkan bu münakaşa ortamı, günümüzde büyük seviyede yatışmış durumdadır; sonluculukla sezgicilik, "kurulabilircilik†yolunda girişilmiş büyük bir teşebbüsün iki cephesi olarak görünüyor: ikinci Gödel teoreminden sonrasında, Gentzen, sezgicilikte geçerli bazı yöntemler kullanarak aritmetik için bir özyeter- lilik kanıtlaması ortaya koydu. Gödel, sezgici aritmetiğin özyetertiliğinin, klasik aritmetiğin özyeterliliğiyle eşdeğerde bulunduğunu gösterdi (1932)
*Fels. Bilgiyi sezgiye dayandıran öğreti.
*ANSİKL. Mant. HollandalI mantıkçılar Brouvver, Weyl ve Heyting tarafınca geliştirilen sezgicilik (gerçi bazı temel fikir^ leri Kronecker tarafınca da savunulmuştu), her şeyden ilkin XX. yy.'ın başlangıcında matematiğin en temelli yanlarını sarsan çatışkılara bir karşılık olarak ortaya çıktı. Brou- vver'in ana düşüncesi şuydu: matematikçiler ve bilhassa de Cantor'un kümeler kuramı üstünde çalışanlar, sadece sonlu kümeler sözkonusu olduğu vakit geçerli sayılabilecek bazı akılyürütme tiplerini, asla pervasızca sonsuz alanlara da yaydılar. Bu akılyürütme türlerinin başlangıcında, aristotelesçı üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesi gelir. Bu ilkeye nazaran,herhangi bir önerme sadece A VT A (A ya da A-değil) olabilir y xlt;p(x) tipi bir önermeyi alalım; burada x sonsuz bir alanı, örneğingerçek sayılar kümesi R'yi kapsıyor olsun. Bu önermenin -doğru sayılması durumunda- bir çelişkiye vardığını varsayalım. üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesine nazaran, bu önerme yanlış olursa, onun inkârı,şu demek oluyor ki] x"1ıp(x)doğrudur. y> özelliğine haiz bir gerçek sayının var olması gerekir, fakat biz bu gerçeğin ne işe yaradığını bilecek ya da onu inşa etmeye yarayan geçerli bir yöntemi belirleyebilecek durumda değiliz. Brouvuer'e nazaran, böyle bir durum kabul edilemez: matematiksel bir nesnenin var olarak düşünülebilmesi için, ona kurucu bir halde erişmemizi elde eden bir araca haiz olmamız gerekir. O halde üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesinin uygulama alanı sonlu kümelerle sınırı olan tutulmalı, matematikte kurucu yöntemlerle yetinilmek ve edimli sonsu zu işe karıştıran akılyürütmeleri kullanmak tan vazgeçilmelidir. Brouvver, antinomilerin çaresini, matematiğin köklü bir tedavisinde ğbrüyordu: kontrolsüzce çoğalması paradokslara neden olan bir sürü akılyürütme- nin matematikten çıkarılıp atılması gerekir. Brouvver, bu aşamada Hilbert okulunun itirazıyla karşılaştı. "Gökbilimci için teleskop ne kadar gerekliyse, matematikçi için de üçüncü şıkkın olmazlığı ilkesi o denli gereklidir" diyen Hilbert okulunun amacı, programında açıklamış olduğu benzer biçimde, klasik matematiğin elden geldiğince büyük bir bölümünü ve bilhassa de Cantor'un kümeler kuramını (dışına atılmayı asla kabul edemediği "cennetini) çelişkilerden korumaktı. Bu yüzden, sezgicilikle Hilbert okulu içinde çok şiddetli bir münakaşa çıktı (Hilbert çizgisinde yer edinen Bourbaki, sezgici okuldan söz ederken, “herhalde salt zamanı kıymet taşıyan bir okul olarak kalacaktır" diyordu). Sezgicilikle beraber ortaya çıkan bu münakaşa ortamı, günümüzde büyük seviyede yatışmış durumdadır; sonluculukla sezgicilik, "kurulabilircilik†yolunda girişilmiş büyük bir teşebbüsün iki cephesi olarak görünüyor: ikinci Gödel teoreminden sonrasında, Gentzen, sezgicilikte geçerli bazı yöntemler kullanarak aritmetik için bir özyeter- lilik kanıtlaması ortaya koydu. Gödel, sezgici aritmetiğin özyetertiliğinin, klasik aritmetiğin özyeterliliğiyle eşdeğerde bulunduğunu gösterdi (1932)
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR