SPOR YARALANMALARI Spor yaralanmaları çoğunlukla direkt hekimi ilgilendiren bir mevzudur. Bu nedenle bu bölümde bir tek bir takım is...
SPOR YARALANMALARI
Spor yaralanmaları çoğunlukla direkt hekimi ilgilendiren bir mevzudur. Bu nedenle bu bölümde bir tek bir takım istatistik ve temel detayları ve de tanımları göreceksiniz. Unutulmaması ihtiyaç duyulan bir spor yaralanması ya da sakatlığı durumunda ilk yapılması ihtiyaç duyulan uzman bir hekime başvurmaktır.
Genel Bilgiler
Sportif yaralanmalar, genel anlamda spor dallarına özgü özellikler ihtiva eder. Türlü spor dallarından bir takım örnekler verirsek, şöyleki bir tablo ile karşılaşırız:
Ege üniversitesi Tıp Fakültesi Ortopedi ve Travmatoloji Kliniği'nde 1983-87 yılları içinde meydana getirilen bir araştırmada, beş senelik dönem süresince kliniğe başvuran 1560 spor yaralanması olgusu incelenmiştir. Yaralanmaların yüzde 22'sinin kontüzyon (ezilme) ve yüzde 20'sinin fraktür (kırık) olduğu tespit edilmiştir. En sık yaralanan bölgenin ise yüzde 60 ile alt ekstremite (kasık, bacak, diz, ayak bileği, ayak) olduğu belirlenmiştir. Sporcularda en sık karşılaşılan problem ise çok fazla kullanım (overuse) yaralanmaları olarak tespit edilmiştir.
Dr. Girgin, futbolcularda çoğu zaman sıyrıklar, ezikler, yüzeysel ekimozlar (çürükler), kolay kas zorlanmaları, kas krampları, kolay ayak bileği burkulmaları, kolay burun kanamaları, bel ve sırt bölgesinde geçici yaralanmalar, boyun bölgesi travmaları, kaş ve kafa bölgesi yaralanmaları görüldüğünü belirtmektedir. Dagarov ve Slanchev ise araştırmalarında, futbolcularda çoğunlukla distorsiyon (burkulma), kontüzyon (ezilme), menisküs lezyonları ve kas rüptürleri (kopmaları) görüldüğüne işaret etmektedir. Futbolcularda sık görülen yaralanmalardan birisi de kasıkta uyluğun iç-üst kısmında meydana gelen ağrılardır. Bacağı içe çeken kasların çok fazla gerilmesi/zorlanması sonucu kasın kasığa (leğen kemiğine) yapışan tendonlarının (bağ) çok fazla zorlanma/gerilmesi sonucunda kopması ya da kemik yapışma noktalarını zorlaması lıdır.
Basketbolcularda ise yumuşak doku lezyonları (ezilme, kas ya da lif kopmaları, kanama, kas sertlikleri, kramplar vb), eklem travmaları (bağ lezyonları, menisküs lezyonları, ayak bileği burkulmaları, parmak eklem zorlanmaları, bel zorlanmaları, omuz çıkıkları), kırıklar ve büyük yaralanmalar görülebilmektedir.
Koşucularda ise en fazlaca kas ve tendon zorlanmaları, çok fazla kullanım yaralanmaları, eklem ve bağ yaralanmaları ile menisküs lezyonları görüldüğü saptanmıştır. Bunların sebebi olarak da antrenman yanlışlıkları (mesafe ve temponun birdenbire artması), anatomik faktörler ile pabuç ve zemin gösterilmiştir.
Halterde daha çok yumuşak doku yaralanmaları çoğunlukla görülmektedir. Bu yaralanmalar haltercilerin beden ve göğüs kafesi kaslarında, sırt kaslarında, bel ve el bileğinde ortaya çıkabilir.
***s da ise en fazlaca yaralanan bölge yüzdür. Bilinmiş olduğu benzer biçimde bo(k)s sporunda ilk olarak yumrukların hedefi yüz ve çenedir. Bu yüzden yüzde hafifçe ekimozlardan (çürüklerden) adım atmak suretiyle, mühim kırıklara ve yüzdeki organların kararlı yaralanmalarına kadar değişik derecelerde yaralanmalar görülebilir. En fazlaca yaralanma kaş yarılmalarıdır. Bununla birlikte ikinci planda ve zaman içinde oluşan yaralanma ise ***sörlerde burun kemiğinin kırılması, çökmesi ve burundaki konkaların deviasyonudur. Bilinmiş olduğu benzer biçimde ***sta geçici bilinç kayıpları sık görülür. Bu alınan darbenin şiddetine, sporcunun dayanıklılığına ve tecrübesine bağlı olarak değişik sürelerle devam eder. Geçici ve kalıcı beynimiz zedelenmeleri ***sta sık görülen olaylardır.
Judocularda el bileği ve parmakla ilgili yumuşak doku yaralanmaları, diz bölgesinde yüzeyel sıyrık, intra ve extra artiküler hematom (eklem içi ve dışına kan birikmesi), bağ, kapsül ve menüsküs lezyonları (yaralanmaları) ile türlü kafa travmaları görülebilir.
Kayakçılarda ise ayak bileği yaralanmaları, krus (bacak) yaralanmaları, diz eklemi yaralanmaları, kafa travmaları, omurga yaralanmaları, donmalar ve ultraviyole yanıkları görülmektedir.
Sporda ısınma hareketleri nedir?
Sporda beslenmenin önemi nedir?
Gebelikte Travma, Kaza ve Yaralanmalar
SPORDA RİSK FAKTÖRLERİ
GENEL BİLGİLER
Bununla birlikte ülkemiz özelinde, sporda çok mühim olduğuna inandığımız, “sporda risk†mevzusunda bir sürü sporcunun, çalıştırıcının ve yöneticinin kafi bilgisi bulunmadığı bilinmektedir. Bu yüzden sporcuların, ilk olarak de çalıştırıcıların ilerideki bölümlerde sıralamaya çalışacağımız bu riskleri gerek antrenman, gerekse yarışmalarda göz önünde bulundurması icap ettiğini düşünüyoruz.
Bilhassa antrenman esnasında yaşanmış olan ya da yaşanması gündeme gelen ama bir performans düşüklüğüne ve yaralanmaya yol açtığında fark edilen riskler çok türlüdür. Bu ve buna benzer risklerin, risk olduğu fark edildiğinde iş işten geçmiş olmakta, sporcu ya performans düşüklüğü, ya da yaralanma ile karşılaşmaktadır.
Meydana getirilen bilimsel çalışmalarda istatistikler toplam kazalardaki spor yaralanmalarının oranını değişik yüzdelerle vermektedir. Seri, Ayaş, Güzeliş'in bir çalışmasında bu oran yüzde 10-15 olarak belirlenirken, Rogmans 1982'de bu oranın yüzde 21 olduğuna işaret etmektedir.
Alt tarafta sporda risk faktörü oluşturan iç ve dış faktörleri değerlendireceğiz. Burada dış faktörler olarak adlandırabileceğimiz çevresel faktörlerin ve iç faktörler olarak adlandırabileceğimiz şahsi faktörlerin bizlerce meydana getirilen bir sınıflandırmasını göreceksiniz. Bununla birlikte ilerideki bu sınıflandırmaya dahil ettiğimiz başlıklar alt kısmındaki mevzuları bilgimiz etrafında daha ayrıntılı bir şekilde açmaya çaba göstereceğiz. Bu risk konularnıda yaralandığımız ları, iç faktörlerin ayrıntılı anlatıldığı ilerideki bölümün sonunda bulabilirsiniz.
Spor yaralanmaları terimi, vücudun tamamının ya da bir bölgesinin, normalden fazla bir kuvvetle karşılaşması sonucunda, dayanıklılık sınırlarının aşılmasıyla ortaya çıkan durumları kapsar. Spor yaralanmalarının büyük bölümü bir tek spor yapanlarda değildir, spor yapmayan kişilerde de ortaya çıkabilir. Ama mesleği spor olanlarda kas iskelet-sistemi ve kardiovasküler (kalp-damar) sistemin üst seviyede olması ve bu seviyenin sürekli korunması mecburiyeti yaralanmanın süratli ve etken bir rehabilitasyon programı ile tedavisini mecburi kılar.
Günümüzde spor yaralanmasının sporcuyu bir tek bedensel olarak değildir, ruhsal olarak da etkilediği, bu sebeple sporcunun bir ekip tarafınca değerlendirilip rehabilite edilmesi gerektiği bilinmektedir. Bu ekipte fizyolojik tıp ve rehabilitasyon uzmanı yada ilgili uzmanın yanında;
Etken ekip üyeleri: Ekip doktoru, sporcu, antrenör
Destek ekip üyeleri: Yaralanmanın cinsine bakılırsa, ortopedi ve travmatoloji uzmanı, acil uzmanı, göz uzmanı, ten hastalıkları uzmanı, nörolog.
İlgili teknik personel: Fizyoterapist, spor terapisti, tıbbi uygulaman, hemşire, ortez-protez teknisyeni benzer biçimde üyeler yer alır.
Sportif faaliyetler esnasında çok değişik yaralanmalarla karşılaşılabilir. Bunların % 75'i önemsizdir ve bir problem oluşturmadan iyileşir. % 25'i ise sportif faaliyete ara vermeyi gerektiren kısa ya da uzun soluklu tedaviye gereksinim duyar. Bu travmalar esnasında bir takım faktörler yaralanmayı kolaylaştırır ve iyileşme süresini uzatır. Bu tür durumlar;
Spor yaralanmasına sebep olan faktörler :
1. Bitkinlik ve çok fazla yüklenme,
2. Öncesinden geçirilmiş ve tam tedavi edilmemiş yaralanmalar,
3. Soğuk, çok fazla gerilme ve enfeksiyon benzer biçimde etkenlere bağlı gelişen kas ve eklem sertlikleri,
4. Geçirilmiş yaralanma ya da eğitimsizlik sebebiyle oluşan kas zayıflıkları,
5. Kaslar arası güç dengesizliği,
6. Spor araç ve gereçlerinde yetersizlik,
7. Bedensel hazırlığın tam olmaması, ısınma eksikliği,
8. Spor branşının sporcuya uygun olmaması,
9. Yetersiz teknik,
10. Ruhsal yönden hazır olmama,
11. Çok fazla rekabet, yarışmalı sporlar
12. Hastalıklar.
Sınıflama:
Spor yaralanmaları çok kaba bir yaklaşımla iki gruba ayrılabilir;
a. Akut yaralanmalar: Bedenin bir bölgesinin ya da tümünün, birden çok fazla bir kuvvetle karşılaşması sonucu oluşur. Vaka anidir, hafifçe ya da şiddetli olabilir. Düşme, darbe, distorsiyon, kesi, zedelenme, burkulma, çıkık ve kırıklar bu gruba girer.
b. Çok fazla kullanım yaralanmaları: Devamlı tekrarlayan hareketlere bağlı mikro travma ve zorlanma sonucu ortaya çıkar. Tendinit, stres fraktürü örnekleridir. Oluşumunda dış etkenler yanında bir takım yapısal faktörlerde rol oynar.
Alt ekstremiteyi oluşturan yapıların düzgün olmaması: Düz tabanlık, çukur ayak, bacak kemiklerinin düzgün olmaması,
Bacak boylarında eşitsizlik: İki bacak arası 20mm.'den fazla fark olması, omurga eğriliği ve kısa bacak tarafında kalça adduktor ve rotatorlarında zayıflığa neden olur,
Kas zayıflıkları: Kısa süre önce geçirilmiş sakatlık ve cerrahi müdahalelere bağlı eklem esnekliği, gevşekliği.
Spor yaralanmalarından korunma:
Spor yaralanmalarını tamamen önlemek mümkün değildir.
Bir takım kurallara uyulup bağzı tedbirler alındığında spor yaralanmalarını en üye indirmek mümkündür.
Bu tarz şeyleri özetlemek gerekirse şöyleki özetleyebiliriz;
Spor meydana getirilen yerle ilgili tedbirler: Spor sahaları yeterince çimlendirilmeli, zemin düzgün ve kuru olmalı, çarpmalara karşı sütun ve direkler desteklenmeli, yüzme havuzlarında su içi işaretler net olarak görülmelidir. Havuzun derinliği kesinlikle belirtilmelidir.
Spor malzemelerinin cinsi ve kalitesi: Kullanılan araç-gereç mevsime ve sporun cinsine uygun olmalıdır.
Koruyucu malzemeler: Bilhassa kafa travmalarının sık olduğu boks, bisiklet, motosiklet ve beyzbol benzer biçimde sporlarda kask, futbolcularda krampon çarpmasını önlemek için çorap içine plastik koruyucular kullanılmalıdır.
Sporcuyla ilgili tedbirler: Sıhhatli ve tertipli bir yaşam, tertipli sıhhat kontrolleri, antrenman ve müsabakadan ilkin yeterince ısınmak, germelerin yapılması sporcunun yaralanma riskini düşüren faktörlerdir.
Spor tiplerine bakılırsa yaralanmalar:
Bir takım tip yaralanmalar bir takım spor dallarında daha fazladır.
- Futbol: Rektus abdominis (düz karın kası) kası zorlanması, iliopsoas (kasık kası) tendiniti, kalça adduktor (bacakları orta hatta tutan kaslar) zorlanması, osteitis pubis
- Yüzme: Omuz çevresi zorlanması, sıkışma sendromu
- Halter: Triseps tendiniti, rektus abdominis zorlanması kalça adduktor zorlanması, bel fıtıkları, omurlarda erken dönemlerde olan kireçlenmeler
- Tenis: Lateral epikondilit, bisipital tendinit, omuz ve dirsek zorlanmaları
- Basketbol: Aşil tendiniti, tibialis anterior ve posterior zorlanması
- Voleybol: Aşil tendiniti, omuz sublukasyonu, bisipital tendinit.
- Bununla birlikte; futbolcularda diz ekleminde, haltercilerde dirsek, faset ve sakroiliak eklemlerde, jimnastikçilerde el bileği, dirsek, faset ve kalça eklemlerinde, koşucularda diz ve ayak bileği eklemlerinde erken dejeneratif değişimler (yozlaşmalar) meydana gelme riski yüksektir.
Yaralanmalar
Büyük oranda kas iskelet sistemiyle ilgilidir. Kaslar, kemikler, eklemler, ligamentler (bağlar) ve tendonlar (kirişler) yaralanabilir. Bu yaralanmalar ve alınması ihtiyaç duyulan tedbirler özetlemek gerekirse şu şekilde özetlenebilir.
Kas Yaralanmaları
Tüm spor yaralanmalarının % 4-15'ini oluşturur. Rahat burkulma ve gerilmeler hesaba katılırsa % 30'a çıkar. Kasların daha evvel başka faktörlerle zayıflamış olması travmayı kolaylaştırır. Kas-tendon kompleksinin birden çok fazla yükle karşılaşması, değişik derecelerde kas hasarına neden olur,
a-Birinci aşama kas hasarı: Yırtılma yok, çok fazla zorlanmaya bağlı ödem vardır. Kasın edilgen gerilmesi ağrılıdır.
b-İkinci aşama hasarı: Kas liflerinin bir kısmının kopmasına karşın tam kesi yoktur. Hareketi halletmeye devam eder ama hareketler çok ağrılıdır. Kasta şişlik ve spazmla beraber yaralanma yerinde ekimoz (morarma)
c-üçüncü aşama hasar: Kas tamamen yırtılmıştır. Yaralanma yerindeki şiddetli ağrı-sancı vakit içinde azalır. Topyekün hareket kaybı vardır. Yırtılan kas kitlesinin toplanmasına bağlı şişlik ve önünde çukurluk vardır. Renk değişimi ve şiddetli spazm saptanır.
Hasar derecesi, ultrasonografi, bilgisayarlı tomografi, MR, ve CPK, LDH enzimlerinin değerlendirilmesi ile saptanır. Hangi derecede olursa olsun akut dönemde yapılması ihtiyaç duyulan istirahat-buz-bandaj ve yükseltmedir (rest, ice, compretion, elavation, RICE
protokolü). Buz iki saatte bir 20 - 30 dakika uygulanır. Hareket çok ağrılıysa ekstremite atele alınır, esneklik ve eklem hareket açıklığı egzersizlerine başlanmalıdır.
Kas kitlesinin % 50'den fazla yırtıldığı 2o ve 3o hasarlarda cerrahi onarım gerekir. Cerrahi müdahalenin yeri, büyüklüğü ve tipine bakılırsa müdahale sonrası uygun egzersiz programlarına en kıs zamanda başlanır.
Bağ yaralanmaları
Çoğu zaman şiddetli darbeler ya da çok fazla gerilmeler sonucu oluşur. Kas yaralanmalarında olduğu benzer biçimde. Liflerde yırtık olmaması (bir tek çok fazla gerilimin olması) kısmi yırtık ve tam yırtık olmasına bakılırsa üç derecede sınıflanır. Akut dönemde lezyon bölgesinde şişlik, ekimoz, duyarlılık ve ilgili eklemlerde stabilite bozukluğu saplanabilir. Ağrı-sancı ve stabilite bozukluğu hareket bozukluğuna yol açarak hastanın destek bir aygıt kullanmasını gerektirebilir. Bilhassa diz ve ayak bileğinde sık olarak rastlanır. Dizde çapraz bağların, bilhassa ön çapraz bağın ayrı bir önemi vardır.
Ön çapraz bağ yararlanmaları, sporcuların uzun süre spordan uzak kalmasına sebep olan mühim yararlanmalardandır. Çapraz bağ yararlanmaları muayene ve MR ile teşhis edilir.
Bir başka sık görülen bağ yararlanmaları ayak bileği bağındaki yararlanmalardır. Ayak bileğinin iç yanı, talovaniküler, ön talotibial, kalkanetotibial ve arka talotibial bantlardan oluşan güçlü deltoid bağla güçlendirilmiştir. Bu sebeple ayak bileği yararlanmalarının büyük çoğunluğu daha zayıf olan dış kollateral bağın hasarı şeklindedir. Ayak bileğinin birdenbire içe dönmesi anterior talofibular ve kalkaneofibular bağ yararlanmasına neden olur.
Bağ yararlanmalarının temel prensipleri de kas yararlanmasının tedavi prensipleri gibidir. Erken dönemde başlanan istirahat-buz-kompresyon ve elevasyon tedavisi, 2-3 gün sonrasında yerini sıcak su tedavisine bırakır, 7-10 gün içinde ise alçı ya da plasterden yapılmış tespit çıkartılır. Ağrı-sancı ve enflamasyonla savaşım etmek için fizik tedavi araçlarından yararlanılabilir. Şişlik ve duyarlılık geçtikten sonrasında ise, en kısa zamanda rehabilitasyon programına alınmalı ve etken spor hayatına mümkün olduğunca erken dönüş sağlanmaktadır.
Tendon (kiriş) yararlanmaları
Genel anlamda çok fazla kullanım sonrası olur. Lokal kas zayıflığı ve şok emme tesirinin azalması tendonları çok fazla yükleyerek aslen elastik bir yapıya haiz tendonların bu özelliklerini yitirerek, çevreye sürtünmeleri ve yangı gelişimine neden olur. Enflamasyonun yayılması sinovial kılıf içinde yapışıklıkların oluşumuna sebep olarak peritendinit (tendon çevresi yangısı) ya da tenosinovit denilen tablonun oluşumuna neden olur. Bu vaka en sık, Aşil tendonu, omuzda rotator manşon, dirsek ekstansör tendonu, abduktor pollisis longus ve ekstansör pollisis brevis tendonlarında görülür.
Aşil tendon yaralanmaları en sık görülenidir. Sporcu koşarken birden durur. Lokal ağrı-sancı yanında kopma yerinin üst tarafında bir boşluk saptanır. Parmak ucunda yürümek güçleşir. Baldır kasları elle sıkıldığında normalde ayakta plantar fleksiyon görülür, ama Aşil kopmuşsa bu hareket saptanamaz.
Kati teşhis ultrasonografi ve MRI ile konulur. Tedavi kas ve ligaman yararlanması prensipleri ile aynıdır.
Menüsküs yararlanmaları
Menüsküsler, bükülme ve doğrulma (fleksiyon-ekstansiyon) hareketi esnasında femurun tibia üstünde iç ve dış rotasyon hareketine destek verir ve eklem stabilitesinin artmasına katkıda vardır. Fleksiyon esnasında menüsküslerin arka yarısı tibial ve femoral kondiller arasına sıkışır ve bu sırada birdenbire rotasyonla birlikte ekstansiyon yapılırsa menüsküs hasarı ortaya çıkar. Şişlik 24 saatte tam olarak yerleşir, bir takım olgularda kilitlenme ya da boşalma olabilir. Çoğu zaman ekstansiyon (doğrultma) hareketinin son 10o si yapılamaz. Tanıyı destekleyen görüntüleme sistemleri,metotları ise, kontrastlı artrografi, artroskopi ve MRI olarak özetlenebilir.
Tedavi akut dönemde istirahat, buz, kompresyon (bandaj), yükseltme (İBKE) uygulanır. Hasta ekstremite üstüne basmaya izin verilmez ama erken dönemde izometrik egzersizler ve düz bacak kaldırma egzersizlerine başlanır. Hastanın durumuna bakılırsa cerrahi uygulanır, en sık uygulanan cerrahi menisektomidir. Bu operasyondan sonrasında gelişen bağ dokusundan varlıklı onarım dokusu, çıkarılan menüsküs parçasının kaybının kısmen yerine geçer. Cerrahi müdahalelerden sonrasında 2. günden itibaren egzersizlere başlanır, bilhassa ayağın sürekli yerle temas etmiş olduğu “kapalı kinetik zincir egzersizleri†uygulanır.
Kırık ve çıkıklar
Kırıklar açık ya da kapalı tipte olabilir. Kırık olan bölümde ağrı-sancı, şişlik, biçim bozukluğu ve anormal hareket vardır. Radyolojik değerlendirme il teşhis konulur. Erken dönemde stabilizasyon, bir süre sonra kırıklığın tipine bakılırsa alçılama ya da cerrahi müdahale uygulanır.
Çıkıklarda ise eklemin bütünlüğü bozulmuştur. En sık, omuz, dirsek, kalça ve ayak bileğinde görülür. Akut dönemde immobilizasyon, radyolojik değerlendirme sonucunda, redüksiyon ve bandajlama uygulanır.
Özetlemek gerekirse özetlenmeye çalışılan spor yaralanmalarında bununla birlikte, kafa travmalarında birdenbire ölümlere kadara daha ağır tablolar olabilir. Ama bu tür şeyler seyrek görülen yaralanmalardır. Yoğun olarak görülen, sporcunun spor yaşamını etkileyen kas-iskelet sistemi problemlerinde ise, mümkün olduğunca yaralanmayı önlemek, herhangi bir yaralanma olduğunda ise hızla yoğun bir tedavi ve rehabilitasyon programı uygulayarak sporcuyu mümkün olan en kısa sürede en sıhhatli olarak spor hayatına döndürmektir. Unutulmamalıdır ki yetersiz tedavi ve erken spora dönüş daha sonraki travmayı kolaylaştıran en mühim sebeptir.
Ayak bileği burkulmaları; ayak bileği eklemlerini bir arada tutan bir yada aniden fazla bağın zorlanması ya da kısmen yırtılması sonucu olur.
Ayak bileğindeki burkulmalar sonucu ayak bileğindeki eklemleri bir arada tutan bağların birinde ya da bir kaçında zorlanmalar, yırtılmalar hatta kopmalar olabilir. Ayak bileği burkulmalarının büyük bölümü ayak bileğinin içe doğru dönmesiyle oluşur ve bu durumda ayak bileğinin dış tarafındaki bağlar (ligamentler) etkilenir. Ayak burkulmaları neredeyse her insanın başına gelen bir vakadır ve hastaların büyük çoğunluğunda mühim bir sorun olmadan iyileşir.
Iyi mi teşhis edilir ?
Ayak bileği burkulmalarında burkulma esnasında bir çıtırtı sesi, bir yırtılma hissi duyulur, üstünde yürümekle ağrı-sancı olur. Ayak bileğinin dış yanında hafifçe bir şişlik olur ve 24 saat içinde o bölümde morarma olur.
Iyi mi tedavi edilir ?
Tedavide ayak bileğindeki şişlik izlenmeli eklem iyileşinceye kadar travmalardan ve zorlanmalardan korunmalıdır. Tedavide ilk yapılması ihtiyaç duyulan buz uygulamasıdır. Bir naylon poşete konulmuş olan buzlar ince bir havluyla zedelenen mıntıkaya günde 3-4 kez 10-20 dakika süreyle uygulanır. Eklem ilk 1-3 gün içinde tam dinlendirilmelidir. Bu sebeple hasta tarafa bir baston alınabilir. Bununla birlikte bu mıntıkaya bir bandaj yada ayak bileği desteği ya da ayak bilekten de sıkıca bandajlanmalıdır. Bu sebeple havalı splintler de kullanılabilir. Burkulan ayak bileği yükseltilmelidir. (RICE protokolü uygulanır, rest (istirahat), ice (buz), compretion (bandaj), elavation (yükseltme).
Tedavide bundan sonraki aşama ise ayak bileğinin çok fazla hareketlerini önleyerek daha sonraki burkulmalardan korumaktır. Bu sebeple bandaj, splint, ya da breysler kullanılabilir.
Uzun devam eden bir takım lezyonların tamamen iyileşmesi için egzersiz, ultrason, TENS tedavilerini içeren fizik tedavi kürleri, hatta tendon kopmalarında cerrahi onarım gerekebilir. Ayak bileği incinmesi geçiren şahıs sporcu ise iyi bir rehabilitasyon programı yapılmalıdır. Eğer tüm bu tedbirlere karşın şişlik ve ağrı-sancı devam ediyor 8-10 günde şikayetlerde azalma olmuyorsa vaziyet kararlı olabilir. Bu durumda MR ya da ultrasonla daha ileri bir değerlendirme yapılmalıdır.
Kaval kemiği ile uyluk kemiği arasındaki uyumu sağlamak için diz ekleminde iki tane menüsküs vardır. Menüsküsler C ve O harfi şeklindedir. İç taraftakine iç menüsküs, dıştakine dış menüsküs ismi verilir.
Menüsküsler, diz ekleminde yastık görevi görürler, diz ekleminin bütünlüğüne yardım ederler ve dönmelerde güvence unsurudurlar. Birdenbire ve tekrarlayan zorlanmalar menüsküsleri zedeler. Menüsküsler genel anlamda mısra taraftan gelen darbeler sonucu yırtılırlar. Diz bükülü iken uyluğun içe doğru çok fazla dönmesi ile ve dizde çok fazla gerilme sonucu da menüsküsler yırtılabilir.
Başlıca iki tip menüsküs hastalığı vardır. Genç ve orta yaşlarda yırtıklar daha sık görülür. İleri yaşlarda ise daha çok yıpranma ve yozlaşmalar görülür. Menüsküs yıpranma ve yozlaşmaları osteoartritle beraber görülür.
Teşhis
Muayene, röntgen, çift konstrastlı artrografi, bilgisayarlı tomografi ve artroskopi ile tanı kesinleştirilebilir. Günümüzde MR en sık kullanılan teşhis metodudur.
Başlıca emareler
-Ağrı-sancı: Bilhassa belirgin pozisyonlarda şiddetli ağrı-sancı olur
-Kilitlenme : Dizin 20-25 aşama bükülü kalması, dizin açılamaması durumudur. Bu vaziyet bir kaç günlük istirahatla geçer. Ama kilitlenmeye sebep olabilecek başka durumlardan (ağrı-sancı, kitle benzer biçimde) ayırt edilmelidir.
-Şişlik (sıvı birikmesi) : Darbe-kaza sonucu meydana gelen menüsküslerde görülebileceği benzer biçimde, menüsküs yırtığı da sıvı birikmesine sebep olabilir.
Başlıca yırtılma şekilleri
Muayene, röntgen, çift kontrastlı artrografi, bilgisayarlı tomografi ve artroskopi ile tanı kesinleştirilebilir. Günümüzde MR en sık kullanılan teşhis metodudur.
Tedavi
Yozlaşmaya bağlı ağrılar-sancılar diz osteoartriti benzer biçimde tedavi edilmelidir. Soğuk ve sıcak uygulamalar, egzersizler yaptırılmalıdır. Eklem içi hyalüronik asit enjeksiyonları yapılabilir. Efüzyon var ise boşaltılır.
Menüsküs yırtığı tanısı konulduktan sonrasında, yırtığın şekline ve olayın akut ya da kronik oluşuna bakılırsa menüsküsün tamamı ya da bir bölümü ameliyatla alınır. Bir kısmının alınması tercih edilir. Bununla birlikte artroskopik yöntem günümüzde daha çok kullanılmaktadır.
Diskoid menüsküs denilen vaziyet gelişim esnasında meydana gelen bir anomalidir ve çoğunlukla dış menüsküste görülür. Dizin hareketleri esnasında sesli bir kayma meydana gelir. Yırtık gelişirse ağrı-sancı ve kayma şiddetlenir. Ne şekilde tedavi edilirse edilsin iyi bir rehabilitasyon şarttır. Erken yaşta geçirilen menüsküs müdahalelerinin ileri yaşlarda artroza zemin hazırlayacağı unutulmamalıdır.
Sıhhatli yaşamı sürdürmenin en mühim koşullarından birisi fizyolojik aktiviteyi sürdürmek, bir başka deyişle hareket etmek, egzersiz (jimnastik) yapmaktır. Fizyolojik aktivite dolaşım ve solunum sisteminin sağlığını iyileştirerek, kondisyonu geliştirerek genel olarak tüm sistemlerimizde iyilik sağlar. Bununla birlikte hareket etmemizi elde eden kas iskelet sistemimizi güçlendirerek türlü ağrılı hastalıkların gelişmesini engeller.
Fizyolojik Aktivitenin Yararları
Kan dolaşımını iyileştirerek, iyi kolesterolü arttırarak kalp hastalığı riskini azaltır, kan basıncını düzenler, kalp ve akciğer dayanıklılığını arttırır.
Hareket sistemini güçlendirerek boyun, sırt, bel ve başka çevresel eklemlerin ağrılı hastalıklarının gelişmesini engeller ve hareket özgürlüğünü arttırır.
Bilhassa hanımlarda menopozla beraber sık görülen, ilerlemiş durumlarda kırık benzer biçimde kararlı problemlere neden olabilen kemik kaybını doğrusu kemik zayıflamasını (osteoporoz) azaltır.
Vücut ağırlığını denetim altında tutarak görünümü iyileştirir, kendine itimatı arttırır.
Anksiyete ve depresyonu azaltır, pozitif düşünmeyi ve enerji düzeyini arttırır, stresle başa çıkmayı kolaylaştırır.
Çocuklarda iyi alışkanlıkların geliştirilmesini ve gelecekte sağlıklarının korunmasını sağlar.
Yaşlılarda kronik ve yaşlanma ile beraber görülen hastalıkların gelişmesini geciktirebilir.
Fizyolojik Aktivitenin Planlanması
Fizyolojik aktivitenin erişkinlerde dolaşım ve solunum sistemi üstünde yararlı etkilerinin sağlanabilmesi için haftada minimum 3 gün, günde 30-60 dakika süreyle ve maksimum kalp hızının dakikada %50-75'ine ulaşacak yoğunlukta yapılması önerilir.
Maksimum kalp hızı=220-yaş formülü ile hesaplanır.
Mesela 20 yaşlarında iseniz maksimum kalp hızınız=220-20=200'dür. Fizyolojik aktiviteye kalp hızı dakikada 200'ün %50'si=100 olacak şekilde başlanır. İlk haftalarda bu hızla çalışılır ve zaman içinde arttırılarak 200'ün %75' ine=150'ye ulaşılır. Kalp hızı el bileğinde ve boyun damarın atışı sayılarak denetim edilebilir. Aktivitenin yoğun sayılabilmesi için yaparken rahat koşamama, şarkı söyleyememe ergonomik bir ölçü olabilir. Süratli adım atma, merdiven çıkma, bisiklete binme, yüzme yoğun faaliyetler arasındadır. Düzgüsel hızla adım atma, merdiven inip çıkma ve ev egzersizleri benzer biçimde hafifçe ve orta şiddetteki aktivitelerde tertipli olarak günde 30 dakika yapıldığında faydalıdır.
Fizyolojik Aktivite Planlanırken Ne Süre Doktora Başvurulmalıdır?
Kalp rahatsızlığı var ise, kalp ilacı ya da gerilim ilacı kullanılıyorsa, kafa dönmesine bağlı düşme ve bilinç kaybı şikayetleri var ise, fizyolojik aktiviteden etkilenebilecek kemik ya da eklem hastalıkları var ise, 45 yaş sonrasında, fizyolojik olarak etken değilken yoğun bir egzersiz programına adım atmak isteniyorsa doktora başvurulmalıdır.
Aynı şekilde egzersiz esnasında ve sonrasında göğsün ortasında ve solunda, boynun solunda, sol omuz ve kolda ağrı-sancı ve tazyik oluyorsa kesinlikle doktora başvurulmalıdır.
Sağlığınızı korumak hastalanıp tedavi çareleri aramaktan daha kolay ve ucuzdur.
Size Hipokrat'ın güzel deyişini anımsatmak isterim. ‘ Bir hastalığın en iyi çaresi o hastalığa yakalanmamanın yollarını öğrenmektir'
Hareketsizliğin insan organizması üstünde negatif etkisinde bırakır meydana getirmiş olduğu, çok eski dönemlerden bu yana bilinmektedir. Gövde hareketliliğini azaltan bir hastalık, yaralanma ya da belli başlı bir niçin olmadan insanların sedanter yaşam tarzını seçmeleri sonucunda, organizmanın bir çok fonksiyonunda gerilemeler ortaya çıkmaktadır. 1960 lı yıllarda başlamış olan uzay hekimliği emekleri etrafında, uzun soluklu uzay yolculukları esnasında insanların karşılaşacakları yerçekimsiz ve hareketsiz yaşam koşullarında organizmada oluşan değişimler detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu çalışmaların paralelinde, tüm bütün ülkelerde hareket azlığının kardiovasküler risk faktörlerinden birisi olarak kabul edilmesiyle beraber mevzuya ilgi artmış ve emek harcamalar hızlandırılmıştır.
Hareketsizliğin negatif yöndeki tesirleri başlıca 4 grup insan üstünde incelenmiştir:
1.Hastalık ya da yaralanma sonucu uzun süre yatak istirahati meydana getiren kişiler,
2.Türlü paralitik (nüzul) durumlar sebebiyle nöromüsküler (sinir-kas iletimi) aktivitesi mühim seviyede kısıtlanan hastalar,
3.Yerçekimi tesirini azaltan, oturma, yatma benzer biçimde değişik pozisyonlarda uzun süre kalan kişiler,
4.Uzay yolculuklarında ve uzun soluklu su altı çalışmalarında yer çekimsiz ortamda bulunanlar.
Sayılan bu inaktivite tiplerinin her birisi, kısa süre içinde, gizli saklı fizyolojik değişikliklere yol açabilmektedir.
Ortostatizm benzer biçimde belirgin klinik tablolar 5-7 gün içinde ortaya çıkabildikleri halde, ankiloz ya da böbrek taşı benzer biçimde komplikasyonlar, ama bir kaç ay sonrasında görülebilirler.
Hareketsizliğin mekanizmasının daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla, fizik kapasiteyle ilgili bir takım kavramları hatırlatmakta yarar var:
1.Fonksiyonel kapasite : Sıkıntılı bir uğraş esnasında varılan maksimum metabolik kıymeti ifade eder.
2.Fizyolojik maksimum potansiyel : Aynı kişinin sistematik bir egzersiz programından sonrasında varabildiği maksimum metabolik değerdir.
3.Fonksiyonel biriki : Fonksiyonel kapasite ile fizyolojik maksimum potansiyonel arasındaki farktır.
Hareketin daha da azalması, mesela kati yatak istirahati halinde, fonksiyonel kapasite iyice azalır. Daha sonraki dönemde bu durumdaki bir kişiye aniden bire çok fazla fizik aktivite programı verilirse, fonksiyonel kapasitede iyileşme sağlanamaz. Kişinin önceki fonksiyonel kapasitesi ve rezervi dikkate alınarak yavaş yavaş artan yoğunlukta bir egzersiz programı verilerek şartları düzeltilmeye çalışılır.
Tertipli fizik egzersizler meydana getiren kişinin fonksiyonel kapasiteleri, fizyolojik maksimum potansiyel düzeyine çok yakın olması durumunda sedanter kişilerde fonksiyonel kapasite düşüklüğü çok belirgindir. Fonksiyonel biriki mühim seviyede azalmıştır.
Uzun soluklu hareketsizliğin sistemler üstündeki etkilerini şu şekilde özetleyebiliriz Merkez Sinir Sistemi Duygusal algılamada azalma olması sebebiyle bir takım duyu bozuklukları gelişebilir, parestezi ve ağrı-sancı eşiğinde düşmeler görülür.
İstirahat esnasında kaslarda kasılmalar yapılmadığı taktirde, motor verimlilikte azalmalar belirir. Bilhassa felçli hastalar durumun çok belirgin örneğidir.
Sedanter kişilerde otonom sinir sistemi oldukça dengesizdir. Az ya da çok fazla aktivite şeklinde fonksiyonel bozukluklar saptanabilir. Bu dengesizlik kardiovasküler sistemin çalışmasını da negatif yönde etkisinde bırakır.
Aktivite azlığı, kişilerde anksiyete ve depresyon benzer biçimde ruhsal sorunların gelişmesine de zemin hazırlar.
- Hareket Sistemi: Hareket azlığının uzun vakit sürecinde en belirgin tesirleri hareket sistemini oluşturan elamanlardan ortaya çıkar.
En mühim emareler kas ve kemik dokularında görülen değişikliklerdir.
Hareket azlığıyla beraber kas gücü azalmaya başlar. Mesela hiçbir fizyolojik rahatsızlığı olmayan bir kişinin bir haftalık kati yatak istirahatinden sonrasında eldeki kavrama gücü % 20 oranında azalır. Kas gücündeki bu azalmaya kaslarda, kısa süre içinde atrofi (kas kaybı) gelişir. Atrofinin derecesi, hareketsizliğin süresine bağlıdır.
Atrofi, güç kaybı ve duyarlılığın azalması sonucu, hareketlerin koordinasyonunda yetersizlik ortaya çıkar. Bu vaziyet hem alt, hem de üst uzuvlarda görülür ve günlük yaşamda beceri isteyen aktivitelerin yapılmasında ya da sportif aktivitelerin yapılışı esnasında eksiklik ortaya çıkar.
- İskelet Sistemi: Hareketsizliğin en negatif etkilerinden birisi, kemik dokusunda ortaya çıkan osteoporozdur. Bilinmiş olduğu benzer biçimde kemik yapımının parelel olarak, kişinin dayanıklılığında da azalma olur. Diğer yandan hareketsiz tertipli olabilmesi ve kemik kitlesinin yenilenebilmesi için, tendonların (bağlar) çekme fonksiyonu ile oluşan gerilmelere ve ayak ta durma sırasındaki yer çekimi kuvvetine gereksinim vardır. Hareket azaldığı durumlarda ise kemiğin organik ve inorganik elemanlarındaki kayıplar sonucunda, kemik kitlesi azalmaya başlar, kemikteki kalsiyumun mobilize olmasıyla geçici bir hiperkalsemi (kan kalsiyum seviyesinin artışı) ve yumuşak doku içinde ektopik kalsifikasyonlar (kemikleşmeler) gelişebilir. Sonuçta kemiklerin kırılganlığı artar ve kendiliğinden yada minör travmalarla kırılma olasılığı ortaya çıkar.
Kemik dokusunun yanı sıra eklemlerde etken ve edilgen hareketlerin azlığına bağlı sertlikler gelişir ve eklem hareket açıklığı azalmaya başlar. Ilk başlarda geri dönüşebilir özellikte olan sertleşme, hareketsizliğin uzun sürmesi halinde kemiksel kalite kazanır ve geri dönüşümü mümkün olmayan eklem hasarları ortaya çıkar.
- Kardiovasküler Sistem: Uzun süre hareketsizlik sonucunda kardiovasküler sistem büyük zarar görür ve bazal koşulların üstündeki metabolik gereksinimleri karşılayamaz duruma gelir.
Kardiovasküler sistemdeki gerilemenin en belirgin göstergesi, maksimum oksijen tüketiminin (Max V02) azalmasıdır.
10 günlük yatak istirahatından sonrasında tamamen sıhhatli ve genç kişilerde dahi Max V02 nin % 20 oranında, kalp atım hacminin ise % 10 oranında azaldığı gösterilmiştir. Bir kaç günlük istirahatten sonrasında dahi, aynı şiddetteki egzersize verilen nabız yanıtında artma olmaktadır.
Kardiovasküler sistemle ilgili bir başka negatif gelişme kan basıncıyla ilgilidir. Uzun süre istirahatlarden sonrasında ortostatizm denilen vaziyet gelişmekte ve tansiyon dengesi bozulmakta ve şahıs ayağa kalktığında birdenbire gerilim düşüklüğü olmaktadır.
Toplar damarlar üstündeki kasların pompalayıcı etkilerinin azalması sonucu venöz yatakta birikmeler olmakta ve tromboflebit gelişebilmektedir.
Pıhtılaşma mekanizmasındaki değişimler, trombosit kümeleşmesindeki artış, tromboflebit gelişmesine destek olmaktadır.
- Solunum Sistemi: Hareketsizliğe bağlı olarak solunum sistemi ile ilgili derhal tüm parametrelerde gerileme olur ve sonunda kısıtlayıcı tip solunum bozukluğu tablosu ortaya çıkar.
Sıhhatli kişilerde solunum parametrelerinde mühim bir düşme görülmemesine rağmen istirahat süresinin uzaması durumunda, mesela felçli hastalarda, solunum kapasitesi ve fonksiyonel solunum kapasitesinde % 25-50 oranında azalmalar olur. Sınırlayıcı tarzdaki gelişmeler ve yatay pozisyonun akciğer dolaşımı üstündeki tesiri sonucu solunum-kanlanma oranında mühim bozukluklar ortaya çıkar.
Bununla birlikte mukus temizleme fonksiyonlardaki azalmaya bağlı olarak, solunum sisteminde mukus birikmeye başlar. Bu koşullar altında öksürük mekanizması bozulur. Karın kaslarındaki zayıflık şartları daha da kötüleştirir ve kolay bir üst solunum yolu enfeksiyonunda kararlı akciğer hastalıkları gelişir.
- Sindirim Sistemi: Hareket azlığı, sindirim sistemindeki aktivitelerin azalmasına neden olur. Bu azalma, hem içeriğin ilerletilmesinde hem de salgılama fonksiyonlarında olur. Sonuçta bir taraftan iştah kaybı gelişirken, diğer yandan bağırsak hareketlerindeki azalma sebebiyle kabızlık görülür.
- Endokrin (hormonlar) ve Böbrek (renal) Sistemler: Endokrin sistemin başka sistemlerle karşılıklı etkileşmesi sonucu, mühim metabolik ve renal değişimler görülür.
Vücudun uzun süre yatay pozisyonda kalması sebebiyle hücre dışındaki sıvılar, kılcal damar yatağının venöz (toplar damar) kısmına geçer ve kirli kanın kalbe dönüşünde artma olur. Netice olarak, sağ atriumun (kalp kulakçığı) hacim sensörlerinde bir uyarılmayla beraber antidiüretik hormonda azalma ortaya çıkar ve idrar çıkışı artar.
Hareketsizliğin etkisiyle sodyum ve kalsiyum atılımı da artar.
İdrarla fazla kalsiyum atımı, üriner yolda tıkanma ve enfeksiyon faktörlerinin etkisiyle, hareketsiz kişilerde idrar yollarında taşlar oluşmaya başlar.
- Ten: Uzun soluklu hareketsizlik, ten ve ten üstündeki oluşumları da negatif yönde etkilenir.
Ten alt kısmındaki yağ dokusundaki incelme ve ten gerginliğinin bozulması sebebiyle tazyik yaraları gelişebilir. Aynı vücut bölgelerin devamlı olarak tazyik altında kalmaları ve bu bölgedeki basıncın kılcal damar basıncın üstüne çıkması, yara oluşumunu kolaylaştıran dış etkenlerin başlangıcında gelir.
Saydığımız tüm bu negatif gelişmeler, hareketsizliğe bağlı problemlerin yalnızca bir kısmıdır.
Hareketsizliğin uzun sürdüğü durumlarda, negatif gelişmelerden etkilenen doku ve sistemler durmadan artar ve bir noktada yaşamı tehdit eder duruma gelebilir.
Sportif etkinlikler, genellikle deniz seviyesinin 500 m'ye kadar olan yüksekliklerde yapılsa da, günümüzde yeryüzünün tüm kesimlerinde spor meydana getiren insanların sayısı artmakta ve bu nedenle yükseklikte performansa tesir eden faktörlerin belirlenmesi ehemmiyet arz etmektedir .
Yüksek irtifanın organizma üstündeki etkilerine yönelik çalışmalara 1878 senesinde başlanılmış ise de, yüksek irtifa mevzusu 1968 senesinde meydana getirilen Mexico olimpiyatları ile sporda mühim konulardan birisi haline gelmiştir.
1963 yılındaki olimpiyat oyunları toplantısında, 1968 yılı olimpiyatları 2240 m yükseklikte bulunan Mexico şehrine verildi. Olimpiyat oyunlarının bu yükseltide yapılacak olması, bu yükseltide yarışma performansı gösterecek sporcunun birdenbire ve uzun soluklu uyumlarını belirlemeye yönelik çalışmaların sayısının artmasını ve bu konudaki kuramsal bilgi birikiminin güncelleştirilmesini mecburi kılmıştır.
Bir sürü ilim adamı ve antrenör yüksek irtifada meydana getirilen çalışmaların performans yönünden değerine inanırken, bu konudaki literatür çoğu zaman belirsizlik, ara sıra da karşıtlık teşkil etmektedir. Ama, yüksek irtifada bir takım kan değerlerinin artma eğiliminde olduğu da bilinmektedir .
Bilhassa yüksek irtifanın çocuklarda büyümeye ve olgunlaşmaya olan ve evlatların anaerobik güçlerinde meydana gelen değişimlerin incelenmesi önemlidir.
Yüksek İrtifa
Sportif etkinlikler, çoğu zaman deniz seviyesinden 500 m'ye kadar yükseklikteki yerlerde yapılır. Buralarda yüksekliğe ilişkin çevre faktörleri söz mevzusu değildir . Ama yerleşim merkezlerinin giderek genişlemesi ve haberleşme-iletişim imkanlarının artmasıyla yeryüzünün; tüm kesimlerinde spor meydana getiren insanların sayısı hızla çoğalmıştır.
Dünya üstündeki bir sürü yerleşim bölgesi yükselti olarak kabul edilen 1000 m'nin üzerindedir ve buralarda milyarlarca insan yaşamakta, egzersiz yapmakta ve herhangi bit problemle karşılaşmamaktadırlar. Ama, deniz seviyesinde ya da 1000 m rakımdan daha az rakımda yaşayan insanoğlu ve sporcular, bu şekilde bir yükseklikte yaşamak ve egzersiz yapmak zorunda kaldıklarında yükselti ile oluşan bit ekip problemlerle yüz gelmektedirler.
Fizyolojik performansın negatif etkilendiği 1500 m ve daha çok rakımlarda yüksekliğin artışına paralel olarak organizma üstünde olumsuzluklar gözlenmektedir. 1500 m' den sonrasında çıkılan her 3 m'de maksimum oksijen tüketiminde % 3-5 azalma gözlenmektedir.
Yüksekliğin vücut üstündeki etkilerinin araştırılmaları emekleri oldukça eskilere dayanmaktadır. 1800'lü yılların başlangıcında Paul Berth, hipoksik şartlarda organizmanın uyum bozukluğundan bahseden ilk isimlerdendir. Meydana getirilen bu ve benzeri emek harcamalar, çoğu zaman bulgu gezileri yada askeri amaçlarla desteklenen emek harcamalar olmuşlardır. Sporculara yönelik emek harcamalar ise 60'lı yılların ikinci yarısından sonrasında ağırlık kazanmıştır.
Atjosfer Basıncı
Barometrik tazyik, dünya yüzeyine baskı tesiri yaratan atjosferik gazların ağırlığının toplamıdır. Bu kuvvet, yer çekimi tarafınca moleküllerin dünyaya çekilmesi ile oluşur ve irtifa çıkıldıkça yerçekiminin azalan etkisiyle atjosferik tazyik da azalır . Deniz yüzeyinden yükseklere çıkıldıkça hava basıncının azaldığı bilinmektedir. Nitekim deniz seviyesinde 760 mm Hg olan tazyik, 5486 m'de bunun yarısı kadardır. Yükselti yükseldikçe barometrik tazyik azalmakta, buna bağlı olarak oksijen basıncı da azalmaktadır.
Deniz seviyesinde Dalton Yasası'na bakılırsa atjosfer basıncı 760 mm Hg iken solunan havadaki oksijen basıncı 149 mm Hg' dir. Solunan havadaki oksijen basıncı alveollerde 100mm Hg'ye düşerek arterial kana geçmekte ve böyle de dokulara taşınmaktadır. Havadaki oksijen oranı %20.9 olduğuna bakılırsa barometrik basınçla orantılı olarak P02'de düşme olur. Örneğin, deniz seviyesinde 149 mm Hg olan P02, 3048 m'de 107 mm Hg'dir. Alveolar P02'nin bu etkiye bağlı olarak 60 mm Hg düzeyine inmesi bu az alveol ve arteriyel kan P02'si sebebiyle, organizmada dokunun yeterince oksijen alamama şartları olarak tanımlanan ve performansın azalmasına sebep olan hipoksiye neden olur. Hipoksi, organizmada dokunun yeterince oksijen alamaması ya da kullanamaması haline verilen isimdir. Dokuya gelen oksijen ya da dokunun kullanabildiği oksijen, ihtiyacı karşılayamaz.
Hipoksi kendini oluşturan sebeplere bakılırsa dört başlık altında incelenmektedir. Solunan havada ya da akciğer alveollerinde oksijen basıncının düşmesi sebebiyle kanın daha az oksijen ile yüklenmesi haline hipoksi, kanda fonksiyon gören hemoglobinin azalması sonucu dokuya taşınan oksijenin, ihtiyacın altına düşmesi durumuna ise anemik hipoksi ismi verilmektedir. Kanda yeterince oksijen olmasına karşın, organizmanın toksik bir sebeple oksijenden yararlanamamasına histotoksik hipoksi, kan dolaşımının yavaş olması sebebiyle dokuya yeterince oksijen sağlanamaması durumuna ise stagnant hipoksi demektedir.
Yüksek İrtifanın TesirleriYüksek İrtifanın Gelişme ve Olgunlaşmaya Tesiri
Yükseklikte temel sorun, havadaki oksijen vasıtasıyla kana diffüzyonu azaltan barometrik basıncın düşmesidir. Vücut dokularında oksijen eksikliği doğrusu hipoksi söz mevzusudur. Bu sebeple vücut dokularında oksijen eksikliği anlamına gelen hipoksinin oluşumu için vücutta bir vaziyet vardır. Çok yüksekte ikamet etme barometrik basınçta büyük oranda azalma olması hipoksi için potansiyel oluşturur.
Peru (4000-4800 m), Bolivya (3800-4000 m), Nepal (3500-4000 m)'de yaşayan çocuklar üstünde meydana getirilen çalışmalarda bu evlatların, deniz seviyesinde ya da daha az yüksekliklerde yaşayan aynı ırk ve cinsiyetteki akranlarından daha kısa boylu ve daha az şişman oldukları ve daha geç olgunlaştıkları gözlenmiştir.
Yüksekte yaşayan Bolivya' lı Nepal' li ve Peru' lu evlatların, minik vücutlu olması ve geç olgunlaşması, kim bilir Hipoksi ve kronikleşen yetersiz beslenmenin etkilerinden lanmaktadır .
Hemoglobinin oksijenle doyumunun (saturasyon) %98'den %85ye düşmesi, organizmayı anlamlı düzeyde etkilemese de (3048 m'ye kadar) saturasyonun %65 benzer biçimde bir düzeye inmesi ile hipoksinin tesiri belirginleşmeye başlar.
Yüksek irtifada hipoksiye maruz kalındıktan sonrasında saat içinde eritrosite oluşan fosfat bileşiklerinin miktarı artar. Bunların bazıları hemoglobinle birleşerek hemoglobinin oksijen 'ye ilgisini azaltır. Hemoglobinin oksijene ilgisi azaldığı için, oksijeni doku hücrelerine yüksek Oksijen basıncında verebilir. 4500 m yükseklikte bu tesir, dokulara verilen oksijen miktarını %10-20 yükseltir. Fakat daha yüksek irtifalarda oksijene ilginin azalması, akciğerlerde oksijenin alınmasını da azaltacağından, sonuçta taşınan oksijen miktarı düşer. Bu daha büyük bir çekince oluşturur.
Oksijen basıncı 'nin 35 mm Hg'ye düşmesi ile beynimiz fonksiyonlarında bozulma görülür. Bu vaziyet 40 m'den itibaren görülmeye başlar. Az basınca maruz kalındığında kemoreseptörler yolu ile solunum dakika hacmi arttırılır. Doğrusu hiperventilasyon oluşur. Yükseklikte meydana gelen solunum artışı egzersizdeki benzer biçimde değildir. Hiperventilasyon sonucu oksijen basıncı de azalarak respiratuar alkalozu oluşturur ki, bu da kanın asit baz dengesini bozar. Yükseklikte bununla birlikte kalp atım hızı ve kalp debisinin artışı ile beraber dokuya kafi oksijen sağlamaya çalışılır. Bununla birlikte bağzı adaptasyonlarla da dokuya daha çok oksijen verilmeye çalışılır
Akut Dağ Hastalığı
Yüksek irtifa, hipobarik (az atjosfer basınçlı) ve hipoksik (az oksijenli) bir ortamdır. Bu sebeple bir sürü kişide ilk kez yüksek irtifaya çıkılması ile akut dağ hastalığı oluşur. Bu sendrom 1800 m üstü yüksekliğe ulaşıldıktan sonrasında 8-24 saat, içinde de gelişir ve 4-8 gün süresince devam eder. Akut dağ hastalığı kafa ağrısı-sancısı bulantı, kusma, uykusuzluk, bitkinlik ve periferik ödem ile karakterize bir hastalıktır. Bu sendromun sertliği tırmanma hızına, çıkılan nihai yüksekliğe ve şahsın hassasiyetine bağlıdır. Bununla birlikte yüksek irtifada idrar hacminin azalması, kararlı şekilde pulmoner ve beynimiz ödemi oluşumu, koma ve ölüm benzer biçimde etkilerde görülebilir. Karbonhidrattan varlıklı bir rejim alımı ile dağ hastalığının tesirleri ve fizyolojik performansın düşüşü önlenebilir. Çok fazla derecedeki dağ hastalığına yapılacak acil yardım kişiye oksijen verilmesi yada az irtifaya taşınması ya da ikisinin aynı anda yapılmasıdır.
Yüksekliğe uyum (aklimatizasyon)
Aklimatizasyon yüksekliğe uyum sağlanmasıdır. Yüksekliğe uyumda temel unsur oksijen eksikliği problemidir. Barometrik basınçtaki azalmayla beraber solunan havanın parsiyel basıncında da bir azalma meydana gelmektedir. Bu şartlar altında oksijen ihtiyacını karşılayamayan kırmızı kan hücreleri bakımından az doymuş hale gelir.
Yükseltiye uyum açısından ne kadar uzun sure yükseltide kalınırsa performansta da o derecede uyum gerçekleşir. Ama hiçbir vakit deniz seviyesine ulaşılamaz. İrtifada kalınan süre içinde performansta görülen artış aklimatizasyondur
Havadaki Oksijen basıncı düşmesinin etkilerini minimale indirmek amacıyla yüksekliğe uyum başlıca üç fizyolojik yoldan meydana gelir:
1. Hemoglobin miktarı artar. Yükseklik arttıkça hemoglobin miktarı da çoğalmaktadır. . Bu şekilde aynı miktar kanın oksijen taşıma kapasitesi artmış olur.
2. Solunum sıklığı artar (hiperventilasyon). Bu yolla alveollerdeki Oksijen basıncı arttırılmaya çalışılır.
3. Dokularda, hücrelerde biyokimyasal değişimler meydana gelir. Bu değişimler oksijen O2 basınçlarında da dokularda kullanılabilmesini sağlar.
Aklimatizasyon kısa süreli ve uzun soluklu uyumlar şeklinde.olabilir. Kısa süreli aklimatizasyon yüksekliğe bir yıldan daha az bir süre maruz kalma, kim bilir 3 ile 6 hafta benzer biçimde kısa periyotlarla karakterizedir.
Yüksekliğe kısa süreli uyumlar
1. Hemoglobin miktarında 6 gün içinde artabilmektedir.
2. Kilo kaybı görülmektedir.
3. Kan volümü azalmaktadır. Bayanlarda 30 gün içinde %20, erkelerde 15 gün içinde % 15 azalma görülmüştür. Meydana gelen azalmalar deniz seviyesine inildikten sonrasında 15-20 gün içinde normale dönmektedir.
4. Kalp atım hacmi 20-21 gün kadar bir sure % 10 miktarında azalmaya uğrar.
5. Kısa süreli yükselti etkilerinde biriside kalbin bir dakikadaki atım hızında artma ortaya çıkmasıdır.
6. Kalp atım gücü (cardiac output) azalır.
7. Az seviyede kan bikarbonat düzeyi sebebiyle azalmış kan tampon sistemi (nötralizasyon ) özelliği ortaya çıkar.
8. Fazla yüklemeli çalışmalarda 42 günlük bir süre, daha yüksek seviyede kan laktik asit düzeyinin meydana gelmesini sağlamaktadır.
9. Yüksekliğe çıkılmasını takiben 11 gün içinde eritrosit miktarında artış gözlenir.
Yüksekliğe uzun soluklu uyumlar
Uzun soluklu aklimatizasyon bir yada daha uzun seneler kim bilir jenerasyonlar süresince yükseklikte yaşamış grupların dahil edilebileceği bildirilmiştir.
Yükseltide kalış süresi, günden uzun olduğunda gerçekleşen metabolik ve fizyolojik uyumlar şu şekildedir.
Hiperventilasyon (sık solunum) : Yüksek irtifaya çıkış ile ilk günde hiperventilasyonda belirgin bir artış varken, ortalama 1 hafta sonrasında sabitleşir. Hiperventilasyon azalmaya başlasa da düzgüsel düzeye dönebilmek için senelerce yüksek irtifada kalmayı gerektirir.
Asit- baz dengesinin sağlanması :Yükseltide hiperventilasyon sonucu organizmaya daha çok oksijen sağlanırken, organizmadan daha çok oksijen atılımı gerçekleştirilir. Bunun sonucu olarak arteriyel kanda oksijen miktarı azalmakta ve alkali maddelerin miktarı çoğalmaktadır. Respiratuar alkolozun oluşumu ile kanın ph dengesi alkali tarafa kayar. Yükseltiye uyum sağlanılması için böbreklerde alkali maddelerin HC03 atılımı ile kasın ph dengesi normale döndürülür.
Hematokrit düzeyinde meydana gelen artışlar : Yükseltiye çıkışla beraber plazma hacminin azalmasına bağlı olarak kan hücrelerinde görülür. Bilhassa ilk iki üç günde artış görülmeye başlanır. İrtifada kalış süresince artış devam eder. Eritrosit ve hemoglobinde meydana gelen artışlar kanın oksijen taşıma kapasitesini arttırır.
Dokuda meydana gelen değişimler : Kasın O2 kullanma düzeyi arttırılmalıdır. Bu sebeple kas dokusundaki kılcal damar sayısı, mitokondri yoğunluğunda ve kandan dokuya oksijen diffüzyon kabiliyetinte meydana gelen artışlarla da dokuda daha çok oksijenin kullanılması sağlanır. Bununla birlikte yüksek irtifada hava basıncının düşmesi ile oksijen basıncının de değişmesi O2 doygunluğu da azaltır. Hemoglobinin bağlanma eğiliminin azalması ve O2 ayrışım eğrisinin sağa kayması ile dokuya oksijen daha çok bırakılmaktadır.
Yüksek irtifaya uyum süreleri
Yükseltiye uyum sağlanması amacıyla ihtiyaç duyulan süre bir sürü araştırmacı tarafınca şu şekillerde açıklanmıştır. Ama temel yönüyle uyum süreleri şu şekildedir.
2700 m'de uyum 7-10 gün,
3600 m'de uyum 15-21 gün,
4500 m'de uyum 21-25 gün
Genel olarak yükseltiye uyum için kalınan sure bireysel özelliklere bağlıdır. Ama 2300 m'ye kadar olan yüksekliklere uyum için 2 hafta ve 2300 m'den sonraki her 6-10 (4572 m'ye kadar) ek 1 hafta süreye gereksinim duyulur. Bununla birlikte gerçekte bir takım insanların vakit yüksekliğe uyum sağlayamadıkları ve bunun sonucu olarak da dağ ya da irtifa hastalığına yakalandıkları belirtilmektedir.
Yükseklik antrenmanları için uygun yükseklik ve antrenmanların süresi
1800 m'nin alt kısmındaki yüksekliklerin çok az uyarıcı tesir yapması, 2800 m'nin üstünde yüksekliklerinde oksijen yetersizliğine sebep olması, sistemli, belirli kurallara uyan bir antrenmanı güçleştirdiğinden yükseklik 1800 -2300 m içinde olmalıdır. Gençlerin gelişmesine yönelik antrenmanlar için en uygun yükseklik de 1600 -1800 m'dir. Yükseklik antrenmanı için en uygun 4 haftadır. Bu sure aşılmamaya çalışılmalı ve 2 haftadan az olmamalıdır. Yükseklikler kampların süreleri uzar, yükseklik azaldıkça kısalır. Bununla birlikte antrenmanlar ne kadar sık tekrarlanırsa uyarlama o denli çabuklaşır. Bir sezonda kez tekrarlanır. Yükseklik antrenmanlarında, yalnızca 10 günlük bir süre dahi (minimal süre) etkili olur.
Yüksek İrtifanın Çocuklarda Performansa Tesiri
Yüksek irtifada performansın azaldığı çok net olarak kanıtlanmıştır. Ortalama 1200 seklikte 2 dakika ya da uzun süre büyük kas gruplarının iştirak ettiği ağır egzersiz yapıldığı durumun açıkça belirgin olacağı ifade edilmiştir. İrtifanın artmasıyla fizyolojik iş yapma kabiliyetinin gittikçe şiddetlenen dozda etkileneceği bildirilmiştir .
Meksika olimpiyatlarının neticeleri incelendiğinde görülür ki, atletizm yarışmalarının 400 m'ye kadar olan mesafelerinde deniz seviyesi ile eşit ya da daha iyi sonuçlar kaydedilmiştir. 1500 m'lik mesafelerde ortalama %3'lük ve 5000, 10000 m'lik mesafelerde deniz seviyesi ile karşılaştırıldığında ortalama %8' lik düşüş kaydedilmiştir. Doğrusu, iki dk' ya kadar devam eden yarışmalarda en azından 2300 m'ye kadar olan yüksekliklerde deniz seviyesi ile mühim bir fark olmadığı gözlenmiştir. 2 dk'nın üstünde ağır egzersiz kapasitesi gerektiren etkinliklerde ise kapasite kesinlikle azalmaktadır. Bu durumda yüksekliği esas ile birlikte sprint ya da anaerobik olaylardan çok aerobik aktiviteler ya da dayanıklılığı etkilediği söylenebilir .Anaerobik metabolizma çoğu zaman maksimal anaerobik güç (Vmax) ve anaerobik kapasitenin belirlenmesiyle değerlendirilir. Anaerobik kapasitenin akut ve kronik hipoksik şartlarda maksimal kan laktat konsantrasyonu ve maksimal oksijen açığı ve borcu ile değerlendirilmesine ilişkin tartışmalı bulgular mevcuttur (Yüksekliğe uyumlu bireylerde). 5200 m ve yukarı irtifalarda kısa süreli yoğun egzersizde maksimal anaerobik güçte hiçbir farklılık gözlenmez. Alaktik anaerobik gücün en iyi göstergesi olan güç platformundaki sıçramalar, alaktik bununla birlikte laktik metabolizmayı kullanan 7-10 sn' lik sprintler anaerobik gücü belirleyen egzersizlerdir. 30 sn ve daha çok süreli egzersizlerin (mesela; Wingate testi) sonuçlar ile ilgili tartışmalar mevcuttur. Çünkü bu kontrol esnasında aerobik metabolizmanın az katkısı sebebiyle anaerobik performansla karıştırılmaktadır. Sonuçta, yüksek irtifada 5 haftadan uzun sure kalınırsa, 5200 m ve yukarı irtifaların anaerobik . performansı değiştirmediğini söyleyebiliriz. Bu süreden sonrasında kas hacmi azalmaya başlar
Yükseltide meydana getirilen maksimal egzersizlerde metabolizma etkilenmemiş gözükse de bu glikolitik yol için açık şekilde gözlenememektedir. Hipobarik çember içinde suni olarak oluşturulan 4500 m yükseltide meydana getirilen çalışmada, 20 dk'lık submaksimal egzersizde (750 kpm/min), kan laktik asit konsantrasyonunda anlamlı artış gözlenmiştir. Bir sürü araştırmada yüksek irtifada maksimum laktat üretiminde azalma rapor edilmiştir. Bir sürü veri yükseltide anaerobik güçte azalmayı belirtmektedir. Bu bulgulara rağmen anaerobik performansın sprint benzer biçimde branşların hipoksiaya maruz kalmadan etkilenmediği gözlenmektedir.
Bedu ve ark ( 1994) puberte öncesi Bolivyalı çocuklarda kronik hipoksia ve sosyoekonomik yapının anaerobik güce tesirini (iki değişik irtifada 3600m ve 420 m) araştırarak; aynı sosyoekonomik sınıftaki evlatların yüksek ve alçak irtifada aynı anaerobik gücü gösterdiklerini, ama yükseklik dikkate alındığında az sosyoekonomik yapıdaki evlatların kısa süreli egzersizde daha az güç ürettiklerini bildirmektedirler. Fellmann ve ark (1992) Bolivya'nın La Paz bölgesinde (3700 m) 7-15 yaşındaki çocuklarla yaptıkları Wingate testinde averaj güçte % 14-17 içinde bir azalma bulmuşlardır. Bu azalmayı da kontrol esnasında aerobik metabolizma ve glikolizisin enerji üretimine daha az düzeyde alınması ile ilişkilendirmektedirler.
Yüksek irtifaya adaptasyonun üç mühim sonucu vardır.
1. Hipobarik hipokside dahi yüksek performans
2. Az maksimum aerobik ve anaerobik kapasiteler
3. Yüksek dayanıklılık. Kas biyopsisi ve enzim aktivitesi ölçümleri bu adaptasyonların en azından bazılarının esaslarını açıklamaktadır.
Uzun soluklu yüksek irtifaya maruz kalma mühim oranda büyük bir kısımı kas dokusun olan ağırlık kayıplarına sebep olur. Ağırlık kaybı genellikle rahat olmayan bir çevrede damak tadı eksikliği yüzünden beslenme bozukluğunun sonucu olabilir. Fulko ve arkadaşlarına bakılırsa, yüksekte kas kuvveti, maksimal kas gücü ve anaerobik performans hacmi korunduğu sürece etkilenmez. İlaveten, aerobik komponent içeren aktiviteler performansı bozmaz ve sprint benzer biçimde şiddetli egzersizler antrene edebilir.
Yüksek irtifada minimum 21 günlük egzersiz, organizmada bilhassa kan parametreler artışlara, aerobik ve anaerobik kapasitelerde hipoksiaya bağlı değişimler meydana gelme dir. Ama meydana getirilen çalışmalarda, birbiriyle tutarsız sonuçlar mevcuttur. 5200 m ve daha y rı irtifalarda 5 haftadan daha uzun süreler kalmak, bilhassa kas kütlesinde bir azalmaya bu nedenle da vücut ağırlığında bir düşüşe sebep olmaktadır.
Evlatların yüksek irtifaya maruz kalmaları gelişme ve gelişmelerini negatif yönde etkilemekte ama anaerobik performansların da bir farklılık görülmemektedir. Ama evlatların sosyo-ekonomik düzeylerine bağlı olarak, yüksek irtifada anaerobik güçlerinde değişik olduğu gözlenmiştir.
Sebepleri: Baldır kaslarının kramp yada spazmlara sebep olacak derecede çok fazla zorlanması.
Hususi Bulgular: Topuğun üst kısmında uzun devam eden ağrılar-sancılar.
İlk Yardım: Ağrılı tarafı tespit edin (örn. bandaj ile) ve zorluk çekmeden kaçının. İlgili uzmana danışın.
Ek Uygulamalar: Baldır kaslarına masaj. Topuğun pabuç içine konacak bir parça i!e yükseltilmesi (Bu, aşil tendonuna binen yükü azaltıp iyileşmeyi hızlandıracaktır. Bir gel sürülerek emareler gerilinceye kadar tedaviye devam edilir.
Tedavi Sonrası: Baldır kasları için germe egzersizleri. Antrenmanlardan sonrasında tendon ve çevresine buz ile soğuk uygulama. Uzun devam eden bir takım lezyonların tamamen iyileşmesi için egzersiz, ultrason, TENS tedavilerini içeren fizik tedavi kürleri uygulanabilir.
Korunma: Beslenme ile uygun magnezyum alınması sorunlara karşı önlemlerden biri olabilecektir. Spora başlamadan ilkin ısınma ve germe egzersizleri yapılmalı kaslar ısıtılmalı ve esnetilmelidir.
Günümüzde spor yaralanmasının sporcuyu bir tek bedensel olarak değildir, ruhsal olarak da etkilediği, bu sebeple sporcunun bir ekip tarafınca değerlendirilip rehabilite edilmesi gerektiği bilinmektedir. Bu ekipte fizyolojik tıp ve rehabilitasyon uzmanı yada ilgili uzmanın yanında;
Etken ekip üyeleri: Ekip doktoru, sporcu, antrenör
Destek ekip üyeleri: Yaralanmanın cinsine bakılırsa, ortopedi ve travmatoloji uzmanı, acil uzmanı, göz uzmanı, ten hastalıkları uzmanı, nörolog.
İlgili teknik personel: Fizyoterapist, spor terapisti, tıbbi uygulaman, hemşire, ortez-protez teknisyeni benzer biçimde üyeler yer alır.
Sportif faaliyetler esnasında çok değişik yaralanmalarla karşılaşılabilir. Bunların % 75'i önemsizdir ve bir problem oluşturmadan iyileşir. % 25'i ise sportif faaliyete ara vermeyi gerektiren kısa ya da uzun soluklu tedaviye gereksinim duyar. Bu travmalar esnasında bir takım faktörler yaralanmayı kolaylaştırır ve iyileşme süresini uzatır. Bu tür durumlar;
Spor yaralanmasına sebep olan faktörler :
1. Bitkinlik ve çok fazla yüklenme,
2. Öncesinden geçirilmiş ve tam tedavi edilmemiş yaralanmalar,
3. Soğuk, çok fazla gerilme ve enfeksiyon benzer biçimde etkenlere bağlı gelişen kas ve eklem sertlikleri,
4. Geçirilmiş yaralanma ya da eğitimsizlik sebebiyle oluşan kas zayıflıkları,
5. Kaslar arası güç dengesizliği,
6. Spor araç ve gereçlerinde yetersizlik,
7. Bedensel hazırlığın tam olmaması, ısınma eksikliği,
8. Spor branşının sporcuya uygun olmaması,
9. Yetersiz teknik,
10. Ruhsal yönden hazır olmama,
11. Çok fazla rekabet, yarışmalı sporlar
12. Hastalıklar.
Sınıflama:
Spor yaralanmaları çok kaba bir yaklaşımla iki gruba ayrılabilir;
a. Akut yaralanmalar: Bedenin bir bölgesinin ya da tümünün, birden çok fazla bir kuvvetle karşılaşması sonucu oluşur. Vaka anidir, hafifçe ya da şiddetli olabilir. Düşme, darbe, distorsiyon, kesi, zedelenme, burkulma, çıkık ve kırıklar bu gruba girer.
b. Çok fazla kullanım yaralanmaları: Devamlı tekrarlayan hareketlere bağlı mikro travma ve zorlanma sonucu ortaya çıkar. Tendinit, stres fraktürü örnekleridir. Oluşumunda dış etkenler yanında bir takım yapısal faktörlerde rol oynar.
Alt ekstremiteyi oluşturan yapıların düzgün olmaması: Düz tabanlık, çukur ayak, bacak kemiklerinin düzgün olmaması,
Bacak boylarında eşitsizlik: İki bacak arası 20mm.'den fazla fark olması, omurga eğriliği ve kısa bacak tarafında kalça adduktor ve rotatorlarında zayıflığa neden olur,
Kas zayıflıkları: Kısa süre önce geçirilmiş sakatlık ve cerrahi müdahalelere bağlı eklem esnekliği, gevşekliği.
Spor yaralanmalarından korunma:
Spor yaralanmalarını tamamen önlemek mümkün değildir.
Bir takım kurallara uyulup bağzı tedbirler alındığında spor yaralanmalarını en üye indirmek mümkündür.
Bu tarz şeyleri özetlemek gerekirse şöyleki özetleyebiliriz;
Spor meydana getirilen yerle ilgili tedbirler: Spor sahaları yeterince çimlendirilmeli, zemin düzgün ve kuru olmalı, çarpmalara karşı sütun ve direkler desteklenmeli, yüzme havuzlarında su içi işaretler net olarak görülmelidir. Havuzun derinliği kesinlikle belirtilmelidir.
Spor malzemelerinin cinsi ve kalitesi: Kullanılan araç-gereç mevsime ve sporun cinsine uygun olmalıdır.
Koruyucu malzemeler: Bilhassa kafa travmalarının sık olduğu boks, bisiklet, motosiklet ve beyzbol benzer biçimde sporlarda kask, futbolcularda krampon çarpmasını önlemek için çorap içine plastik koruyucular kullanılmalıdır.
Sporcuyla ilgili tedbirler: Sıhhatli ve tertipli bir yaşam, tertipli sıhhat kontrolleri, antrenman ve müsabakadan ilkin yeterince ısınmak, germelerin yapılması sporcunun yaralanma riskini düşüren faktörlerdir.
Spor tiplerine bakılırsa yaralanmalar:
Bir takım tip yaralanmalar bir takım spor dallarında daha fazladır.
- Futbol: Rektus abdominis (düz karın kası) kası zorlanması, iliopsoas (kasık kası) tendiniti, kalça adduktor (bacakları orta hatta tutan kaslar) zorlanması, osteitis pubis
- Yüzme: Omuz çevresi zorlanması, sıkışma sendromu
- Halter: Triseps tendiniti, rektus abdominis zorlanması kalça adduktor zorlanması, bel fıtıkları, omurlarda erken dönemlerde olan kireçlenmeler
- Tenis: Lateral epikondilit, bisipital tendinit, omuz ve dirsek zorlanmaları
- Basketbol: Aşil tendiniti, tibialis anterior ve posterior zorlanması
- Voleybol: Aşil tendiniti, omuz sublukasyonu, bisipital tendinit.
- Bununla birlikte; futbolcularda diz ekleminde, haltercilerde dirsek, faset ve sakroiliak eklemlerde, jimnastikçilerde el bileği, dirsek, faset ve kalça eklemlerinde, koşucularda diz ve ayak bileği eklemlerinde erken dejeneratif değişimler (yozlaşmalar) meydana gelme riski yüksektir.
Yaralanmalar
Büyük oranda kas iskelet sistemiyle ilgilidir. Kaslar, kemikler, eklemler, ligamentler (bağlar) ve tendonlar (kirişler) yaralanabilir. Bu yaralanmalar ve alınması ihtiyaç duyulan tedbirler özetlemek gerekirse şu şekilde özetlenebilir.
Kas Yaralanmaları
Tüm spor yaralanmalarının % 4-15'ini oluşturur. Rahat burkulma ve gerilmeler hesaba katılırsa % 30'a çıkar. Kasların daha evvel başka faktörlerle zayıflamış olması travmayı kolaylaştırır. Kas-tendon kompleksinin birden çok fazla yükle karşılaşması, değişik derecelerde kas hasarına neden olur,
a-Birinci aşama kas hasarı: Yırtılma yok, çok fazla zorlanmaya bağlı ödem vardır. Kasın edilgen gerilmesi ağrılıdır.
b-İkinci aşama hasarı: Kas liflerinin bir kısmının kopmasına karşın tam kesi yoktur. Hareketi halletmeye devam eder ama hareketler çok ağrılıdır. Kasta şişlik ve spazmla beraber yaralanma yerinde ekimoz (morarma)
c-üçüncü aşama hasar: Kas tamamen yırtılmıştır. Yaralanma yerindeki şiddetli ağrı-sancı vakit içinde azalır. Topyekün hareket kaybı vardır. Yırtılan kas kitlesinin toplanmasına bağlı şişlik ve önünde çukurluk vardır. Renk değişimi ve şiddetli spazm saptanır.
Hasar derecesi, ultrasonografi, bilgisayarlı tomografi, MR, ve CPK, LDH enzimlerinin değerlendirilmesi ile saptanır. Hangi derecede olursa olsun akut dönemde yapılması ihtiyaç duyulan istirahat-buz-bandaj ve yükseltmedir (rest, ice, compretion, elavation, RICE
protokolü). Buz iki saatte bir 20 - 30 dakika uygulanır. Hareket çok ağrılıysa ekstremite atele alınır, esneklik ve eklem hareket açıklığı egzersizlerine başlanmalıdır.
Kas kitlesinin % 50'den fazla yırtıldığı 2o ve 3o hasarlarda cerrahi onarım gerekir. Cerrahi müdahalenin yeri, büyüklüğü ve tipine bakılırsa müdahale sonrası uygun egzersiz programlarına en kıs zamanda başlanır.
Bağ yaralanmaları
Çoğu zaman şiddetli darbeler ya da çok fazla gerilmeler sonucu oluşur. Kas yaralanmalarında olduğu benzer biçimde. Liflerde yırtık olmaması (bir tek çok fazla gerilimin olması) kısmi yırtık ve tam yırtık olmasına bakılırsa üç derecede sınıflanır. Akut dönemde lezyon bölgesinde şişlik, ekimoz, duyarlılık ve ilgili eklemlerde stabilite bozukluğu saplanabilir. Ağrı-sancı ve stabilite bozukluğu hareket bozukluğuna yol açarak hastanın destek bir aygıt kullanmasını gerektirebilir. Bilhassa diz ve ayak bileğinde sık olarak rastlanır. Dizde çapraz bağların, bilhassa ön çapraz bağın ayrı bir önemi vardır.
Ön çapraz bağ yararlanmaları, sporcuların uzun süre spordan uzak kalmasına sebep olan mühim yararlanmalardandır. Çapraz bağ yararlanmaları muayene ve MR ile teşhis edilir.
Bir başka sık görülen bağ yararlanmaları ayak bileği bağındaki yararlanmalardır. Ayak bileğinin iç yanı, talovaniküler, ön talotibial, kalkanetotibial ve arka talotibial bantlardan oluşan güçlü deltoid bağla güçlendirilmiştir. Bu sebeple ayak bileği yararlanmalarının büyük çoğunluğu daha zayıf olan dış kollateral bağın hasarı şeklindedir. Ayak bileğinin birdenbire içe dönmesi anterior talofibular ve kalkaneofibular bağ yararlanmasına neden olur.
Bağ yararlanmalarının temel prensipleri de kas yararlanmasının tedavi prensipleri gibidir. Erken dönemde başlanan istirahat-buz-kompresyon ve elevasyon tedavisi, 2-3 gün sonrasında yerini sıcak su tedavisine bırakır, 7-10 gün içinde ise alçı ya da plasterden yapılmış tespit çıkartılır. Ağrı-sancı ve enflamasyonla savaşım etmek için fizik tedavi araçlarından yararlanılabilir. Şişlik ve duyarlılık geçtikten sonrasında ise, en kısa zamanda rehabilitasyon programına alınmalı ve etken spor hayatına mümkün olduğunca erken dönüş sağlanmaktadır.
Tendon (kiriş) yararlanmaları
Genel anlamda çok fazla kullanım sonrası olur. Lokal kas zayıflığı ve şok emme tesirinin azalması tendonları çok fazla yükleyerek aslen elastik bir yapıya haiz tendonların bu özelliklerini yitirerek, çevreye sürtünmeleri ve yangı gelişimine neden olur. Enflamasyonun yayılması sinovial kılıf içinde yapışıklıkların oluşumuna sebep olarak peritendinit (tendon çevresi yangısı) ya da tenosinovit denilen tablonun oluşumuna neden olur. Bu vaka en sık, Aşil tendonu, omuzda rotator manşon, dirsek ekstansör tendonu, abduktor pollisis longus ve ekstansör pollisis brevis tendonlarında görülür.
Aşil tendon yaralanmaları en sık görülenidir. Sporcu koşarken birden durur. Lokal ağrı-sancı yanında kopma yerinin üst tarafında bir boşluk saptanır. Parmak ucunda yürümek güçleşir. Baldır kasları elle sıkıldığında normalde ayakta plantar fleksiyon görülür, ama Aşil kopmuşsa bu hareket saptanamaz.
Kati teşhis ultrasonografi ve MRI ile konulur. Tedavi kas ve ligaman yararlanması prensipleri ile aynıdır.
Menüsküs yararlanmaları
Menüsküsler, bükülme ve doğrulma (fleksiyon-ekstansiyon) hareketi esnasında femurun tibia üstünde iç ve dış rotasyon hareketine destek verir ve eklem stabilitesinin artmasına katkıda vardır. Fleksiyon esnasında menüsküslerin arka yarısı tibial ve femoral kondiller arasına sıkışır ve bu sırada birdenbire rotasyonla birlikte ekstansiyon yapılırsa menüsküs hasarı ortaya çıkar. Şişlik 24 saatte tam olarak yerleşir, bir takım olgularda kilitlenme ya da boşalma olabilir. Çoğu zaman ekstansiyon (doğrultma) hareketinin son 10o si yapılamaz. Tanıyı destekleyen görüntüleme sistemleri,metotları ise, kontrastlı artrografi, artroskopi ve MRI olarak özetlenebilir.
Tedavi akut dönemde istirahat, buz, kompresyon (bandaj), yükseltme (İBKE) uygulanır. Hasta ekstremite üstüne basmaya izin verilmez ama erken dönemde izometrik egzersizler ve düz bacak kaldırma egzersizlerine başlanır. Hastanın durumuna bakılırsa cerrahi uygulanır, en sık uygulanan cerrahi menisektomidir. Bu operasyondan sonrasında gelişen bağ dokusundan varlıklı onarım dokusu, çıkarılan menüsküs parçasının kaybının kısmen yerine geçer. Cerrahi müdahalelerden sonrasında 2. günden itibaren egzersizlere başlanır, bilhassa ayağın sürekli yerle temas etmiş olduğu “kapalı kinetik zincir egzersizleri†uygulanır.
Kırık ve çıkıklar
Kırıklar açık ya da kapalı tipte olabilir. Kırık olan bölümde ağrı-sancı, şişlik, biçim bozukluğu ve anormal hareket vardır. Radyolojik değerlendirme il teşhis konulur. Erken dönemde stabilizasyon, bir süre sonra kırıklığın tipine bakılırsa alçılama ya da cerrahi müdahale uygulanır.
Çıkıklarda ise eklemin bütünlüğü bozulmuştur. En sık, omuz, dirsek, kalça ve ayak bileğinde görülür. Akut dönemde immobilizasyon, radyolojik değerlendirme sonucunda, redüksiyon ve bandajlama uygulanır.
Özetlemek gerekirse özetlenmeye çalışılan spor yaralanmalarında bununla birlikte, kafa travmalarında birdenbire ölümlere kadara daha ağır tablolar olabilir. Ama bu tür şeyler seyrek görülen yaralanmalardır. Yoğun olarak görülen, sporcunun spor yaşamını etkileyen kas-iskelet sistemi problemlerinde ise, mümkün olduğunca yaralanmayı önlemek, herhangi bir yaralanma olduğunda ise hızla yoğun bir tedavi ve rehabilitasyon programı uygulayarak sporcuyu mümkün olan en kısa sürede en sıhhatli olarak spor hayatına döndürmektir. Unutulmamalıdır ki yetersiz tedavi ve erken spora dönüş daha sonraki travmayı kolaylaştıran en mühim sebeptir.
Ayak bileği burkulmaları; ayak bileği eklemlerini bir arada tutan bir yada aniden fazla bağın zorlanması ya da kısmen yırtılması sonucu olur.
Ayak bileğindeki burkulmalar sonucu ayak bileğindeki eklemleri bir arada tutan bağların birinde ya da bir kaçında zorlanmalar, yırtılmalar hatta kopmalar olabilir. Ayak bileği burkulmalarının büyük bölümü ayak bileğinin içe doğru dönmesiyle oluşur ve bu durumda ayak bileğinin dış tarafındaki bağlar (ligamentler) etkilenir. Ayak burkulmaları neredeyse her insanın başına gelen bir vakadır ve hastaların büyük çoğunluğunda mühim bir sorun olmadan iyileşir.
Iyi mi teşhis edilir ?
Ayak bileği burkulmalarında burkulma esnasında bir çıtırtı sesi, bir yırtılma hissi duyulur, üstünde yürümekle ağrı-sancı olur. Ayak bileğinin dış yanında hafifçe bir şişlik olur ve 24 saat içinde o bölümde morarma olur.
Iyi mi tedavi edilir ?
Tedavide ayak bileğindeki şişlik izlenmeli eklem iyileşinceye kadar travmalardan ve zorlanmalardan korunmalıdır. Tedavide ilk yapılması ihtiyaç duyulan buz uygulamasıdır. Bir naylon poşete konulmuş olan buzlar ince bir havluyla zedelenen mıntıkaya günde 3-4 kez 10-20 dakika süreyle uygulanır. Eklem ilk 1-3 gün içinde tam dinlendirilmelidir. Bu sebeple hasta tarafa bir baston alınabilir. Bununla birlikte bu mıntıkaya bir bandaj yada ayak bileği desteği ya da ayak bilekten de sıkıca bandajlanmalıdır. Bu sebeple havalı splintler de kullanılabilir. Burkulan ayak bileği yükseltilmelidir. (RICE protokolü uygulanır, rest (istirahat), ice (buz), compretion (bandaj), elavation (yükseltme).
Tedavide bundan sonraki aşama ise ayak bileğinin çok fazla hareketlerini önleyerek daha sonraki burkulmalardan korumaktır. Bu sebeple bandaj, splint, ya da breysler kullanılabilir.
Uzun devam eden bir takım lezyonların tamamen iyileşmesi için egzersiz, ultrason, TENS tedavilerini içeren fizik tedavi kürleri, hatta tendon kopmalarında cerrahi onarım gerekebilir. Ayak bileği incinmesi geçiren şahıs sporcu ise iyi bir rehabilitasyon programı yapılmalıdır. Eğer tüm bu tedbirlere karşın şişlik ve ağrı-sancı devam ediyor 8-10 günde şikayetlerde azalma olmuyorsa vaziyet kararlı olabilir. Bu durumda MR ya da ultrasonla daha ileri bir değerlendirme yapılmalıdır.
Kaval kemiği ile uyluk kemiği arasındaki uyumu sağlamak için diz ekleminde iki tane menüsküs vardır. Menüsküsler C ve O harfi şeklindedir. İç taraftakine iç menüsküs, dıştakine dış menüsküs ismi verilir.
Menüsküsler, diz ekleminde yastık görevi görürler, diz ekleminin bütünlüğüne yardım ederler ve dönmelerde güvence unsurudurlar. Birdenbire ve tekrarlayan zorlanmalar menüsküsleri zedeler. Menüsküsler genel anlamda mısra taraftan gelen darbeler sonucu yırtılırlar. Diz bükülü iken uyluğun içe doğru çok fazla dönmesi ile ve dizde çok fazla gerilme sonucu da menüsküsler yırtılabilir.
Başlıca iki tip menüsküs hastalığı vardır. Genç ve orta yaşlarda yırtıklar daha sık görülür. İleri yaşlarda ise daha çok yıpranma ve yozlaşmalar görülür. Menüsküs yıpranma ve yozlaşmaları osteoartritle beraber görülür.
Teşhis
Muayene, röntgen, çift konstrastlı artrografi, bilgisayarlı tomografi ve artroskopi ile tanı kesinleştirilebilir. Günümüzde MR en sık kullanılan teşhis metodudur.
Başlıca emareler
-Ağrı-sancı: Bilhassa belirgin pozisyonlarda şiddetli ağrı-sancı olur
-Kilitlenme : Dizin 20-25 aşama bükülü kalması, dizin açılamaması durumudur. Bu vaziyet bir kaç günlük istirahatla geçer. Ama kilitlenmeye sebep olabilecek başka durumlardan (ağrı-sancı, kitle benzer biçimde) ayırt edilmelidir.
-Şişlik (sıvı birikmesi) : Darbe-kaza sonucu meydana gelen menüsküslerde görülebileceği benzer biçimde, menüsküs yırtığı da sıvı birikmesine sebep olabilir.
Başlıca yırtılma şekilleri
- Longitudinal (uzunlamasına) yırtıklar
- Transvers ve oblik (yatay ve eğri) yırtıklar
- Menüsküs kisti ile beraber olan yırtıklar
Muayene, röntgen, çift kontrastlı artrografi, bilgisayarlı tomografi ve artroskopi ile tanı kesinleştirilebilir. Günümüzde MR en sık kullanılan teşhis metodudur.
Tedavi
Yozlaşmaya bağlı ağrılar-sancılar diz osteoartriti benzer biçimde tedavi edilmelidir. Soğuk ve sıcak uygulamalar, egzersizler yaptırılmalıdır. Eklem içi hyalüronik asit enjeksiyonları yapılabilir. Efüzyon var ise boşaltılır.
Menüsküs yırtığı tanısı konulduktan sonrasında, yırtığın şekline ve olayın akut ya da kronik oluşuna bakılırsa menüsküsün tamamı ya da bir bölümü ameliyatla alınır. Bir kısmının alınması tercih edilir. Bununla birlikte artroskopik yöntem günümüzde daha çok kullanılmaktadır.
Diskoid menüsküs denilen vaziyet gelişim esnasında meydana gelen bir anomalidir ve çoğunlukla dış menüsküste görülür. Dizin hareketleri esnasında sesli bir kayma meydana gelir. Yırtık gelişirse ağrı-sancı ve kayma şiddetlenir. Ne şekilde tedavi edilirse edilsin iyi bir rehabilitasyon şarttır. Erken yaşta geçirilen menüsküs müdahalelerinin ileri yaşlarda artroza zemin hazırlayacağı unutulmamalıdır.
Sıhhatli yaşamı sürdürmenin en mühim koşullarından birisi fizyolojik aktiviteyi sürdürmek, bir başka deyişle hareket etmek, egzersiz (jimnastik) yapmaktır. Fizyolojik aktivite dolaşım ve solunum sisteminin sağlığını iyileştirerek, kondisyonu geliştirerek genel olarak tüm sistemlerimizde iyilik sağlar. Bununla birlikte hareket etmemizi elde eden kas iskelet sistemimizi güçlendirerek türlü ağrılı hastalıkların gelişmesini engeller.
Fizyolojik Aktivitenin Yararları
Kan dolaşımını iyileştirerek, iyi kolesterolü arttırarak kalp hastalığı riskini azaltır, kan basıncını düzenler, kalp ve akciğer dayanıklılığını arttırır.
Hareket sistemini güçlendirerek boyun, sırt, bel ve başka çevresel eklemlerin ağrılı hastalıklarının gelişmesini engeller ve hareket özgürlüğünü arttırır.
Bilhassa hanımlarda menopozla beraber sık görülen, ilerlemiş durumlarda kırık benzer biçimde kararlı problemlere neden olabilen kemik kaybını doğrusu kemik zayıflamasını (osteoporoz) azaltır.
Vücut ağırlığını denetim altında tutarak görünümü iyileştirir, kendine itimatı arttırır.
Anksiyete ve depresyonu azaltır, pozitif düşünmeyi ve enerji düzeyini arttırır, stresle başa çıkmayı kolaylaştırır.
Çocuklarda iyi alışkanlıkların geliştirilmesini ve gelecekte sağlıklarının korunmasını sağlar.
Yaşlılarda kronik ve yaşlanma ile beraber görülen hastalıkların gelişmesini geciktirebilir.
Fizyolojik Aktivitenin Planlanması
Fizyolojik aktivitenin erişkinlerde dolaşım ve solunum sistemi üstünde yararlı etkilerinin sağlanabilmesi için haftada minimum 3 gün, günde 30-60 dakika süreyle ve maksimum kalp hızının dakikada %50-75'ine ulaşacak yoğunlukta yapılması önerilir.
Maksimum kalp hızı=220-yaş formülü ile hesaplanır.
Mesela 20 yaşlarında iseniz maksimum kalp hızınız=220-20=200'dür. Fizyolojik aktiviteye kalp hızı dakikada 200'ün %50'si=100 olacak şekilde başlanır. İlk haftalarda bu hızla çalışılır ve zaman içinde arttırılarak 200'ün %75' ine=150'ye ulaşılır. Kalp hızı el bileğinde ve boyun damarın atışı sayılarak denetim edilebilir. Aktivitenin yoğun sayılabilmesi için yaparken rahat koşamama, şarkı söyleyememe ergonomik bir ölçü olabilir. Süratli adım atma, merdiven çıkma, bisiklete binme, yüzme yoğun faaliyetler arasındadır. Düzgüsel hızla adım atma, merdiven inip çıkma ve ev egzersizleri benzer biçimde hafifçe ve orta şiddetteki aktivitelerde tertipli olarak günde 30 dakika yapıldığında faydalıdır.
Fizyolojik Aktivite Planlanırken Ne Süre Doktora Başvurulmalıdır?
Kalp rahatsızlığı var ise, kalp ilacı ya da gerilim ilacı kullanılıyorsa, kafa dönmesine bağlı düşme ve bilinç kaybı şikayetleri var ise, fizyolojik aktiviteden etkilenebilecek kemik ya da eklem hastalıkları var ise, 45 yaş sonrasında, fizyolojik olarak etken değilken yoğun bir egzersiz programına adım atmak isteniyorsa doktora başvurulmalıdır.
Aynı şekilde egzersiz esnasında ve sonrasında göğsün ortasında ve solunda, boynun solunda, sol omuz ve kolda ağrı-sancı ve tazyik oluyorsa kesinlikle doktora başvurulmalıdır.
Sağlığınızı korumak hastalanıp tedavi çareleri aramaktan daha kolay ve ucuzdur.
Size Hipokrat'ın güzel deyişini anımsatmak isterim. ‘ Bir hastalığın en iyi çaresi o hastalığa yakalanmamanın yollarını öğrenmektir'
Hareketsizliğin insan organizması üstünde negatif etkisinde bırakır meydana getirmiş olduğu, çok eski dönemlerden bu yana bilinmektedir. Gövde hareketliliğini azaltan bir hastalık, yaralanma ya da belli başlı bir niçin olmadan insanların sedanter yaşam tarzını seçmeleri sonucunda, organizmanın bir çok fonksiyonunda gerilemeler ortaya çıkmaktadır. 1960 lı yıllarda başlamış olan uzay hekimliği emekleri etrafında, uzun soluklu uzay yolculukları esnasında insanların karşılaşacakları yerçekimsiz ve hareketsiz yaşam koşullarında organizmada oluşan değişimler detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu çalışmaların paralelinde, tüm bütün ülkelerde hareket azlığının kardiovasküler risk faktörlerinden birisi olarak kabul edilmesiyle beraber mevzuya ilgi artmış ve emek harcamalar hızlandırılmıştır.
Hareketsizliğin negatif yöndeki tesirleri başlıca 4 grup insan üstünde incelenmiştir:
1.Hastalık ya da yaralanma sonucu uzun süre yatak istirahati meydana getiren kişiler,
2.Türlü paralitik (nüzul) durumlar sebebiyle nöromüsküler (sinir-kas iletimi) aktivitesi mühim seviyede kısıtlanan hastalar,
3.Yerçekimi tesirini azaltan, oturma, yatma benzer biçimde değişik pozisyonlarda uzun süre kalan kişiler,
4.Uzay yolculuklarında ve uzun soluklu su altı çalışmalarında yer çekimsiz ortamda bulunanlar.
Sayılan bu inaktivite tiplerinin her birisi, kısa süre içinde, gizli saklı fizyolojik değişikliklere yol açabilmektedir.
Ortostatizm benzer biçimde belirgin klinik tablolar 5-7 gün içinde ortaya çıkabildikleri halde, ankiloz ya da böbrek taşı benzer biçimde komplikasyonlar, ama bir kaç ay sonrasında görülebilirler.
Hareketsizliğin mekanizmasının daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla, fizik kapasiteyle ilgili bir takım kavramları hatırlatmakta yarar var:
1.Fonksiyonel kapasite : Sıkıntılı bir uğraş esnasında varılan maksimum metabolik kıymeti ifade eder.
2.Fizyolojik maksimum potansiyel : Aynı kişinin sistematik bir egzersiz programından sonrasında varabildiği maksimum metabolik değerdir.
3.Fonksiyonel biriki : Fonksiyonel kapasite ile fizyolojik maksimum potansiyonel arasındaki farktır.
Hareketin daha da azalması, mesela kati yatak istirahati halinde, fonksiyonel kapasite iyice azalır. Daha sonraki dönemde bu durumdaki bir kişiye aniden bire çok fazla fizik aktivite programı verilirse, fonksiyonel kapasitede iyileşme sağlanamaz. Kişinin önceki fonksiyonel kapasitesi ve rezervi dikkate alınarak yavaş yavaş artan yoğunlukta bir egzersiz programı verilerek şartları düzeltilmeye çalışılır.
Tertipli fizik egzersizler meydana getiren kişinin fonksiyonel kapasiteleri, fizyolojik maksimum potansiyel düzeyine çok yakın olması durumunda sedanter kişilerde fonksiyonel kapasite düşüklüğü çok belirgindir. Fonksiyonel biriki mühim seviyede azalmıştır.
Uzun soluklu hareketsizliğin sistemler üstündeki etkilerini şu şekilde özetleyebiliriz Merkez Sinir Sistemi Duygusal algılamada azalma olması sebebiyle bir takım duyu bozuklukları gelişebilir, parestezi ve ağrı-sancı eşiğinde düşmeler görülür.
İstirahat esnasında kaslarda kasılmalar yapılmadığı taktirde, motor verimlilikte azalmalar belirir. Bilhassa felçli hastalar durumun çok belirgin örneğidir.
Sedanter kişilerde otonom sinir sistemi oldukça dengesizdir. Az ya da çok fazla aktivite şeklinde fonksiyonel bozukluklar saptanabilir. Bu dengesizlik kardiovasküler sistemin çalışmasını da negatif yönde etkisinde bırakır.
Aktivite azlığı, kişilerde anksiyete ve depresyon benzer biçimde ruhsal sorunların gelişmesine de zemin hazırlar.
- Hareket Sistemi: Hareket azlığının uzun vakit sürecinde en belirgin tesirleri hareket sistemini oluşturan elamanlardan ortaya çıkar.
En mühim emareler kas ve kemik dokularında görülen değişikliklerdir.
Hareket azlığıyla beraber kas gücü azalmaya başlar. Mesela hiçbir fizyolojik rahatsızlığı olmayan bir kişinin bir haftalık kati yatak istirahatinden sonrasında eldeki kavrama gücü % 20 oranında azalır. Kas gücündeki bu azalmaya kaslarda, kısa süre içinde atrofi (kas kaybı) gelişir. Atrofinin derecesi, hareketsizliğin süresine bağlıdır.
Atrofi, güç kaybı ve duyarlılığın azalması sonucu, hareketlerin koordinasyonunda yetersizlik ortaya çıkar. Bu vaziyet hem alt, hem de üst uzuvlarda görülür ve günlük yaşamda beceri isteyen aktivitelerin yapılmasında ya da sportif aktivitelerin yapılışı esnasında eksiklik ortaya çıkar.
- İskelet Sistemi: Hareketsizliğin en negatif etkilerinden birisi, kemik dokusunda ortaya çıkan osteoporozdur. Bilinmiş olduğu benzer biçimde kemik yapımının parelel olarak, kişinin dayanıklılığında da azalma olur. Diğer yandan hareketsiz tertipli olabilmesi ve kemik kitlesinin yenilenebilmesi için, tendonların (bağlar) çekme fonksiyonu ile oluşan gerilmelere ve ayak ta durma sırasındaki yer çekimi kuvvetine gereksinim vardır. Hareket azaldığı durumlarda ise kemiğin organik ve inorganik elemanlarındaki kayıplar sonucunda, kemik kitlesi azalmaya başlar, kemikteki kalsiyumun mobilize olmasıyla geçici bir hiperkalsemi (kan kalsiyum seviyesinin artışı) ve yumuşak doku içinde ektopik kalsifikasyonlar (kemikleşmeler) gelişebilir. Sonuçta kemiklerin kırılganlığı artar ve kendiliğinden yada minör travmalarla kırılma olasılığı ortaya çıkar.
Kemik dokusunun yanı sıra eklemlerde etken ve edilgen hareketlerin azlığına bağlı sertlikler gelişir ve eklem hareket açıklığı azalmaya başlar. Ilk başlarda geri dönüşebilir özellikte olan sertleşme, hareketsizliğin uzun sürmesi halinde kemiksel kalite kazanır ve geri dönüşümü mümkün olmayan eklem hasarları ortaya çıkar.
- Kardiovasküler Sistem: Uzun süre hareketsizlik sonucunda kardiovasküler sistem büyük zarar görür ve bazal koşulların üstündeki metabolik gereksinimleri karşılayamaz duruma gelir.
Kardiovasküler sistemdeki gerilemenin en belirgin göstergesi, maksimum oksijen tüketiminin (Max V02) azalmasıdır.
10 günlük yatak istirahatından sonrasında tamamen sıhhatli ve genç kişilerde dahi Max V02 nin % 20 oranında, kalp atım hacminin ise % 10 oranında azaldığı gösterilmiştir. Bir kaç günlük istirahatten sonrasında dahi, aynı şiddetteki egzersize verilen nabız yanıtında artma olmaktadır.
Kardiovasküler sistemle ilgili bir başka negatif gelişme kan basıncıyla ilgilidir. Uzun süre istirahatlarden sonrasında ortostatizm denilen vaziyet gelişmekte ve tansiyon dengesi bozulmakta ve şahıs ayağa kalktığında birdenbire gerilim düşüklüğü olmaktadır.
Toplar damarlar üstündeki kasların pompalayıcı etkilerinin azalması sonucu venöz yatakta birikmeler olmakta ve tromboflebit gelişebilmektedir.
Pıhtılaşma mekanizmasındaki değişimler, trombosit kümeleşmesindeki artış, tromboflebit gelişmesine destek olmaktadır.
- Solunum Sistemi: Hareketsizliğe bağlı olarak solunum sistemi ile ilgili derhal tüm parametrelerde gerileme olur ve sonunda kısıtlayıcı tip solunum bozukluğu tablosu ortaya çıkar.
Sıhhatli kişilerde solunum parametrelerinde mühim bir düşme görülmemesine rağmen istirahat süresinin uzaması durumunda, mesela felçli hastalarda, solunum kapasitesi ve fonksiyonel solunum kapasitesinde % 25-50 oranında azalmalar olur. Sınırlayıcı tarzdaki gelişmeler ve yatay pozisyonun akciğer dolaşımı üstündeki tesiri sonucu solunum-kanlanma oranında mühim bozukluklar ortaya çıkar.
Bununla birlikte mukus temizleme fonksiyonlardaki azalmaya bağlı olarak, solunum sisteminde mukus birikmeye başlar. Bu koşullar altında öksürük mekanizması bozulur. Karın kaslarındaki zayıflık şartları daha da kötüleştirir ve kolay bir üst solunum yolu enfeksiyonunda kararlı akciğer hastalıkları gelişir.
- Sindirim Sistemi: Hareket azlığı, sindirim sistemindeki aktivitelerin azalmasına neden olur. Bu azalma, hem içeriğin ilerletilmesinde hem de salgılama fonksiyonlarında olur. Sonuçta bir taraftan iştah kaybı gelişirken, diğer yandan bağırsak hareketlerindeki azalma sebebiyle kabızlık görülür.
- Endokrin (hormonlar) ve Böbrek (renal) Sistemler: Endokrin sistemin başka sistemlerle karşılıklı etkileşmesi sonucu, mühim metabolik ve renal değişimler görülür.
Vücudun uzun süre yatay pozisyonda kalması sebebiyle hücre dışındaki sıvılar, kılcal damar yatağının venöz (toplar damar) kısmına geçer ve kirli kanın kalbe dönüşünde artma olur. Netice olarak, sağ atriumun (kalp kulakçığı) hacim sensörlerinde bir uyarılmayla beraber antidiüretik hormonda azalma ortaya çıkar ve idrar çıkışı artar.
Hareketsizliğin etkisiyle sodyum ve kalsiyum atılımı da artar.
İdrarla fazla kalsiyum atımı, üriner yolda tıkanma ve enfeksiyon faktörlerinin etkisiyle, hareketsiz kişilerde idrar yollarında taşlar oluşmaya başlar.
- Ten: Uzun soluklu hareketsizlik, ten ve ten üstündeki oluşumları da negatif yönde etkilenir.
Ten alt kısmındaki yağ dokusundaki incelme ve ten gerginliğinin bozulması sebebiyle tazyik yaraları gelişebilir. Aynı vücut bölgelerin devamlı olarak tazyik altında kalmaları ve bu bölgedeki basıncın kılcal damar basıncın üstüne çıkması, yara oluşumunu kolaylaştıran dış etkenlerin başlangıcında gelir.
Saydığımız tüm bu negatif gelişmeler, hareketsizliğe bağlı problemlerin yalnızca bir kısmıdır.
Hareketsizliğin uzun sürdüğü durumlarda, negatif gelişmelerden etkilenen doku ve sistemler durmadan artar ve bir noktada yaşamı tehdit eder duruma gelebilir.
Sportif etkinlikler, genellikle deniz seviyesinin 500 m'ye kadar olan yüksekliklerde yapılsa da, günümüzde yeryüzünün tüm kesimlerinde spor meydana getiren insanların sayısı artmakta ve bu nedenle yükseklikte performansa tesir eden faktörlerin belirlenmesi ehemmiyet arz etmektedir .
Yüksek irtifanın organizma üstündeki etkilerine yönelik çalışmalara 1878 senesinde başlanılmış ise de, yüksek irtifa mevzusu 1968 senesinde meydana getirilen Mexico olimpiyatları ile sporda mühim konulardan birisi haline gelmiştir.
1963 yılındaki olimpiyat oyunları toplantısında, 1968 yılı olimpiyatları 2240 m yükseklikte bulunan Mexico şehrine verildi. Olimpiyat oyunlarının bu yükseltide yapılacak olması, bu yükseltide yarışma performansı gösterecek sporcunun birdenbire ve uzun soluklu uyumlarını belirlemeye yönelik çalışmaların sayısının artmasını ve bu konudaki kuramsal bilgi birikiminin güncelleştirilmesini mecburi kılmıştır.
Bir sürü ilim adamı ve antrenör yüksek irtifada meydana getirilen çalışmaların performans yönünden değerine inanırken, bu konudaki literatür çoğu zaman belirsizlik, ara sıra da karşıtlık teşkil etmektedir. Ama, yüksek irtifada bir takım kan değerlerinin artma eğiliminde olduğu da bilinmektedir .
Bilhassa yüksek irtifanın çocuklarda büyümeye ve olgunlaşmaya olan ve evlatların anaerobik güçlerinde meydana gelen değişimlerin incelenmesi önemlidir.
Yüksek İrtifa
Sportif etkinlikler, çoğu zaman deniz seviyesinden 500 m'ye kadar yükseklikteki yerlerde yapılır. Buralarda yüksekliğe ilişkin çevre faktörleri söz mevzusu değildir . Ama yerleşim merkezlerinin giderek genişlemesi ve haberleşme-iletişim imkanlarının artmasıyla yeryüzünün; tüm kesimlerinde spor meydana getiren insanların sayısı hızla çoğalmıştır.
Dünya üstündeki bir sürü yerleşim bölgesi yükselti olarak kabul edilen 1000 m'nin üzerindedir ve buralarda milyarlarca insan yaşamakta, egzersiz yapmakta ve herhangi bit problemle karşılaşmamaktadırlar. Ama, deniz seviyesinde ya da 1000 m rakımdan daha az rakımda yaşayan insanoğlu ve sporcular, bu şekilde bir yükseklikte yaşamak ve egzersiz yapmak zorunda kaldıklarında yükselti ile oluşan bit ekip problemlerle yüz gelmektedirler.
Fizyolojik performansın negatif etkilendiği 1500 m ve daha çok rakımlarda yüksekliğin artışına paralel olarak organizma üstünde olumsuzluklar gözlenmektedir. 1500 m' den sonrasında çıkılan her 3 m'de maksimum oksijen tüketiminde % 3-5 azalma gözlenmektedir.
Yüksekliğin vücut üstündeki etkilerinin araştırılmaları emekleri oldukça eskilere dayanmaktadır. 1800'lü yılların başlangıcında Paul Berth, hipoksik şartlarda organizmanın uyum bozukluğundan bahseden ilk isimlerdendir. Meydana getirilen bu ve benzeri emek harcamalar, çoğu zaman bulgu gezileri yada askeri amaçlarla desteklenen emek harcamalar olmuşlardır. Sporculara yönelik emek harcamalar ise 60'lı yılların ikinci yarısından sonrasında ağırlık kazanmıştır.
Atjosfer Basıncı
Barometrik tazyik, dünya yüzeyine baskı tesiri yaratan atjosferik gazların ağırlığının toplamıdır. Bu kuvvet, yer çekimi tarafınca moleküllerin dünyaya çekilmesi ile oluşur ve irtifa çıkıldıkça yerçekiminin azalan etkisiyle atjosferik tazyik da azalır . Deniz yüzeyinden yükseklere çıkıldıkça hava basıncının azaldığı bilinmektedir. Nitekim deniz seviyesinde 760 mm Hg olan tazyik, 5486 m'de bunun yarısı kadardır. Yükselti yükseldikçe barometrik tazyik azalmakta, buna bağlı olarak oksijen basıncı da azalmaktadır.
Deniz seviyesinde Dalton Yasası'na bakılırsa atjosfer basıncı 760 mm Hg iken solunan havadaki oksijen basıncı 149 mm Hg' dir. Solunan havadaki oksijen basıncı alveollerde 100mm Hg'ye düşerek arterial kana geçmekte ve böyle de dokulara taşınmaktadır. Havadaki oksijen oranı %20.9 olduğuna bakılırsa barometrik basınçla orantılı olarak P02'de düşme olur. Örneğin, deniz seviyesinde 149 mm Hg olan P02, 3048 m'de 107 mm Hg'dir. Alveolar P02'nin bu etkiye bağlı olarak 60 mm Hg düzeyine inmesi bu az alveol ve arteriyel kan P02'si sebebiyle, organizmada dokunun yeterince oksijen alamama şartları olarak tanımlanan ve performansın azalmasına sebep olan hipoksiye neden olur. Hipoksi, organizmada dokunun yeterince oksijen alamaması ya da kullanamaması haline verilen isimdir. Dokuya gelen oksijen ya da dokunun kullanabildiği oksijen, ihtiyacı karşılayamaz.
Hipoksi kendini oluşturan sebeplere bakılırsa dört başlık altında incelenmektedir. Solunan havada ya da akciğer alveollerinde oksijen basıncının düşmesi sebebiyle kanın daha az oksijen ile yüklenmesi haline hipoksi, kanda fonksiyon gören hemoglobinin azalması sonucu dokuya taşınan oksijenin, ihtiyacın altına düşmesi durumuna ise anemik hipoksi ismi verilmektedir. Kanda yeterince oksijen olmasına karşın, organizmanın toksik bir sebeple oksijenden yararlanamamasına histotoksik hipoksi, kan dolaşımının yavaş olması sebebiyle dokuya yeterince oksijen sağlanamaması durumuna ise stagnant hipoksi demektedir.
Yüksek İrtifanın TesirleriYüksek İrtifanın Gelişme ve Olgunlaşmaya Tesiri
Yükseklikte temel sorun, havadaki oksijen vasıtasıyla kana diffüzyonu azaltan barometrik basıncın düşmesidir. Vücut dokularında oksijen eksikliği doğrusu hipoksi söz mevzusudur. Bu sebeple vücut dokularında oksijen eksikliği anlamına gelen hipoksinin oluşumu için vücutta bir vaziyet vardır. Çok yüksekte ikamet etme barometrik basınçta büyük oranda azalma olması hipoksi için potansiyel oluşturur.
Peru (4000-4800 m), Bolivya (3800-4000 m), Nepal (3500-4000 m)'de yaşayan çocuklar üstünde meydana getirilen çalışmalarda bu evlatların, deniz seviyesinde ya da daha az yüksekliklerde yaşayan aynı ırk ve cinsiyetteki akranlarından daha kısa boylu ve daha az şişman oldukları ve daha geç olgunlaştıkları gözlenmiştir.
Yüksekte yaşayan Bolivya' lı Nepal' li ve Peru' lu evlatların, minik vücutlu olması ve geç olgunlaşması, kim bilir Hipoksi ve kronikleşen yetersiz beslenmenin etkilerinden lanmaktadır .
Hemoglobinin oksijenle doyumunun (saturasyon) %98'den %85ye düşmesi, organizmayı anlamlı düzeyde etkilemese de (3048 m'ye kadar) saturasyonun %65 benzer biçimde bir düzeye inmesi ile hipoksinin tesiri belirginleşmeye başlar.
Yüksek irtifada hipoksiye maruz kalındıktan sonrasında saat içinde eritrosite oluşan fosfat bileşiklerinin miktarı artar. Bunların bazıları hemoglobinle birleşerek hemoglobinin oksijen 'ye ilgisini azaltır. Hemoglobinin oksijene ilgisi azaldığı için, oksijeni doku hücrelerine yüksek Oksijen basıncında verebilir. 4500 m yükseklikte bu tesir, dokulara verilen oksijen miktarını %10-20 yükseltir. Fakat daha yüksek irtifalarda oksijene ilginin azalması, akciğerlerde oksijenin alınmasını da azaltacağından, sonuçta taşınan oksijen miktarı düşer. Bu daha büyük bir çekince oluşturur.
Oksijen basıncı 'nin 35 mm Hg'ye düşmesi ile beynimiz fonksiyonlarında bozulma görülür. Bu vaziyet 40 m'den itibaren görülmeye başlar. Az basınca maruz kalındığında kemoreseptörler yolu ile solunum dakika hacmi arttırılır. Doğrusu hiperventilasyon oluşur. Yükseklikte meydana gelen solunum artışı egzersizdeki benzer biçimde değildir. Hiperventilasyon sonucu oksijen basıncı de azalarak respiratuar alkalozu oluşturur ki, bu da kanın asit baz dengesini bozar. Yükseklikte bununla birlikte kalp atım hızı ve kalp debisinin artışı ile beraber dokuya kafi oksijen sağlamaya çalışılır. Bununla birlikte bağzı adaptasyonlarla da dokuya daha çok oksijen verilmeye çalışılır
Akut Dağ Hastalığı
Yüksek irtifa, hipobarik (az atjosfer basınçlı) ve hipoksik (az oksijenli) bir ortamdır. Bu sebeple bir sürü kişide ilk kez yüksek irtifaya çıkılması ile akut dağ hastalığı oluşur. Bu sendrom 1800 m üstü yüksekliğe ulaşıldıktan sonrasında 8-24 saat, içinde de gelişir ve 4-8 gün süresince devam eder. Akut dağ hastalığı kafa ağrısı-sancısı bulantı, kusma, uykusuzluk, bitkinlik ve periferik ödem ile karakterize bir hastalıktır. Bu sendromun sertliği tırmanma hızına, çıkılan nihai yüksekliğe ve şahsın hassasiyetine bağlıdır. Bununla birlikte yüksek irtifada idrar hacminin azalması, kararlı şekilde pulmoner ve beynimiz ödemi oluşumu, koma ve ölüm benzer biçimde etkilerde görülebilir. Karbonhidrattan varlıklı bir rejim alımı ile dağ hastalığının tesirleri ve fizyolojik performansın düşüşü önlenebilir. Çok fazla derecedeki dağ hastalığına yapılacak acil yardım kişiye oksijen verilmesi yada az irtifaya taşınması ya da ikisinin aynı anda yapılmasıdır.
Yüksekliğe uyum (aklimatizasyon)
Aklimatizasyon yüksekliğe uyum sağlanmasıdır. Yüksekliğe uyumda temel unsur oksijen eksikliği problemidir. Barometrik basınçtaki azalmayla beraber solunan havanın parsiyel basıncında da bir azalma meydana gelmektedir. Bu şartlar altında oksijen ihtiyacını karşılayamayan kırmızı kan hücreleri bakımından az doymuş hale gelir.
Yükseltiye uyum açısından ne kadar uzun sure yükseltide kalınırsa performansta da o derecede uyum gerçekleşir. Ama hiçbir vakit deniz seviyesine ulaşılamaz. İrtifada kalınan süre içinde performansta görülen artış aklimatizasyondur
Havadaki Oksijen basıncı düşmesinin etkilerini minimale indirmek amacıyla yüksekliğe uyum başlıca üç fizyolojik yoldan meydana gelir:
1. Hemoglobin miktarı artar. Yükseklik arttıkça hemoglobin miktarı da çoğalmaktadır. . Bu şekilde aynı miktar kanın oksijen taşıma kapasitesi artmış olur.
2. Solunum sıklığı artar (hiperventilasyon). Bu yolla alveollerdeki Oksijen basıncı arttırılmaya çalışılır.
3. Dokularda, hücrelerde biyokimyasal değişimler meydana gelir. Bu değişimler oksijen O2 basınçlarında da dokularda kullanılabilmesini sağlar.
Aklimatizasyon kısa süreli ve uzun soluklu uyumlar şeklinde.olabilir. Kısa süreli aklimatizasyon yüksekliğe bir yıldan daha az bir süre maruz kalma, kim bilir 3 ile 6 hafta benzer biçimde kısa periyotlarla karakterizedir.
Yüksekliğe kısa süreli uyumlar
1. Hemoglobin miktarında 6 gün içinde artabilmektedir.
2. Kilo kaybı görülmektedir.
3. Kan volümü azalmaktadır. Bayanlarda 30 gün içinde %20, erkelerde 15 gün içinde % 15 azalma görülmüştür. Meydana gelen azalmalar deniz seviyesine inildikten sonrasında 15-20 gün içinde normale dönmektedir.
4. Kalp atım hacmi 20-21 gün kadar bir sure % 10 miktarında azalmaya uğrar.
5. Kısa süreli yükselti etkilerinde biriside kalbin bir dakikadaki atım hızında artma ortaya çıkmasıdır.
6. Kalp atım gücü (cardiac output) azalır.
7. Az seviyede kan bikarbonat düzeyi sebebiyle azalmış kan tampon sistemi (nötralizasyon ) özelliği ortaya çıkar.
8. Fazla yüklemeli çalışmalarda 42 günlük bir süre, daha yüksek seviyede kan laktik asit düzeyinin meydana gelmesini sağlamaktadır.
9. Yüksekliğe çıkılmasını takiben 11 gün içinde eritrosit miktarında artış gözlenir.
Yüksekliğe uzun soluklu uyumlar
Uzun soluklu aklimatizasyon bir yada daha uzun seneler kim bilir jenerasyonlar süresince yükseklikte yaşamış grupların dahil edilebileceği bildirilmiştir.
Yükseltide kalış süresi, günden uzun olduğunda gerçekleşen metabolik ve fizyolojik uyumlar şu şekildedir.
Hiperventilasyon (sık solunum) : Yüksek irtifaya çıkış ile ilk günde hiperventilasyonda belirgin bir artış varken, ortalama 1 hafta sonrasında sabitleşir. Hiperventilasyon azalmaya başlasa da düzgüsel düzeye dönebilmek için senelerce yüksek irtifada kalmayı gerektirir.
Asit- baz dengesinin sağlanması :Yükseltide hiperventilasyon sonucu organizmaya daha çok oksijen sağlanırken, organizmadan daha çok oksijen atılımı gerçekleştirilir. Bunun sonucu olarak arteriyel kanda oksijen miktarı azalmakta ve alkali maddelerin miktarı çoğalmaktadır. Respiratuar alkolozun oluşumu ile kanın ph dengesi alkali tarafa kayar. Yükseltiye uyum sağlanılması için böbreklerde alkali maddelerin HC03 atılımı ile kasın ph dengesi normale döndürülür.
Hematokrit düzeyinde meydana gelen artışlar : Yükseltiye çıkışla beraber plazma hacminin azalmasına bağlı olarak kan hücrelerinde görülür. Bilhassa ilk iki üç günde artış görülmeye başlanır. İrtifada kalış süresince artış devam eder. Eritrosit ve hemoglobinde meydana gelen artışlar kanın oksijen taşıma kapasitesini arttırır.
Dokuda meydana gelen değişimler : Kasın O2 kullanma düzeyi arttırılmalıdır. Bu sebeple kas dokusundaki kılcal damar sayısı, mitokondri yoğunluğunda ve kandan dokuya oksijen diffüzyon kabiliyetinte meydana gelen artışlarla da dokuda daha çok oksijenin kullanılması sağlanır. Bununla birlikte yüksek irtifada hava basıncının düşmesi ile oksijen basıncının de değişmesi O2 doygunluğu da azaltır. Hemoglobinin bağlanma eğiliminin azalması ve O2 ayrışım eğrisinin sağa kayması ile dokuya oksijen daha çok bırakılmaktadır.
Yüksek irtifaya uyum süreleri
Yükseltiye uyum sağlanması amacıyla ihtiyaç duyulan süre bir sürü araştırmacı tarafınca şu şekillerde açıklanmıştır. Ama temel yönüyle uyum süreleri şu şekildedir.
2700 m'de uyum 7-10 gün,
3600 m'de uyum 15-21 gün,
4500 m'de uyum 21-25 gün
Genel olarak yükseltiye uyum için kalınan sure bireysel özelliklere bağlıdır. Ama 2300 m'ye kadar olan yüksekliklere uyum için 2 hafta ve 2300 m'den sonraki her 6-10 (4572 m'ye kadar) ek 1 hafta süreye gereksinim duyulur. Bununla birlikte gerçekte bir takım insanların vakit yüksekliğe uyum sağlayamadıkları ve bunun sonucu olarak da dağ ya da irtifa hastalığına yakalandıkları belirtilmektedir.
Yükseklik antrenmanları için uygun yükseklik ve antrenmanların süresi
1800 m'nin alt kısmındaki yüksekliklerin çok az uyarıcı tesir yapması, 2800 m'nin üstünde yüksekliklerinde oksijen yetersizliğine sebep olması, sistemli, belirli kurallara uyan bir antrenmanı güçleştirdiğinden yükseklik 1800 -2300 m içinde olmalıdır. Gençlerin gelişmesine yönelik antrenmanlar için en uygun yükseklik de 1600 -1800 m'dir. Yükseklik antrenmanı için en uygun 4 haftadır. Bu sure aşılmamaya çalışılmalı ve 2 haftadan az olmamalıdır. Yükseklikler kampların süreleri uzar, yükseklik azaldıkça kısalır. Bununla birlikte antrenmanlar ne kadar sık tekrarlanırsa uyarlama o denli çabuklaşır. Bir sezonda kez tekrarlanır. Yükseklik antrenmanlarında, yalnızca 10 günlük bir süre dahi (minimal süre) etkili olur.
Yüksek İrtifanın Çocuklarda Performansa Tesiri
Yüksek irtifada performansın azaldığı çok net olarak kanıtlanmıştır. Ortalama 1200 seklikte 2 dakika ya da uzun süre büyük kas gruplarının iştirak ettiği ağır egzersiz yapıldığı durumun açıkça belirgin olacağı ifade edilmiştir. İrtifanın artmasıyla fizyolojik iş yapma kabiliyetinin gittikçe şiddetlenen dozda etkileneceği bildirilmiştir .
Meksika olimpiyatlarının neticeleri incelendiğinde görülür ki, atletizm yarışmalarının 400 m'ye kadar olan mesafelerinde deniz seviyesi ile eşit ya da daha iyi sonuçlar kaydedilmiştir. 1500 m'lik mesafelerde ortalama %3'lük ve 5000, 10000 m'lik mesafelerde deniz seviyesi ile karşılaştırıldığında ortalama %8' lik düşüş kaydedilmiştir. Doğrusu, iki dk' ya kadar devam eden yarışmalarda en azından 2300 m'ye kadar olan yüksekliklerde deniz seviyesi ile mühim bir fark olmadığı gözlenmiştir. 2 dk'nın üstünde ağır egzersiz kapasitesi gerektiren etkinliklerde ise kapasite kesinlikle azalmaktadır. Bu durumda yüksekliği esas ile birlikte sprint ya da anaerobik olaylardan çok aerobik aktiviteler ya da dayanıklılığı etkilediği söylenebilir .Anaerobik metabolizma çoğu zaman maksimal anaerobik güç (Vmax) ve anaerobik kapasitenin belirlenmesiyle değerlendirilir. Anaerobik kapasitenin akut ve kronik hipoksik şartlarda maksimal kan laktat konsantrasyonu ve maksimal oksijen açığı ve borcu ile değerlendirilmesine ilişkin tartışmalı bulgular mevcuttur (Yüksekliğe uyumlu bireylerde). 5200 m ve yukarı irtifalarda kısa süreli yoğun egzersizde maksimal anaerobik güçte hiçbir farklılık gözlenmez. Alaktik anaerobik gücün en iyi göstergesi olan güç platformundaki sıçramalar, alaktik bununla birlikte laktik metabolizmayı kullanan 7-10 sn' lik sprintler anaerobik gücü belirleyen egzersizlerdir. 30 sn ve daha çok süreli egzersizlerin (mesela; Wingate testi) sonuçlar ile ilgili tartışmalar mevcuttur. Çünkü bu kontrol esnasında aerobik metabolizmanın az katkısı sebebiyle anaerobik performansla karıştırılmaktadır. Sonuçta, yüksek irtifada 5 haftadan uzun sure kalınırsa, 5200 m ve yukarı irtifaların anaerobik . performansı değiştirmediğini söyleyebiliriz. Bu süreden sonrasında kas hacmi azalmaya başlar
Yükseltide meydana getirilen maksimal egzersizlerde metabolizma etkilenmemiş gözükse de bu glikolitik yol için açık şekilde gözlenememektedir. Hipobarik çember içinde suni olarak oluşturulan 4500 m yükseltide meydana getirilen çalışmada, 20 dk'lık submaksimal egzersizde (750 kpm/min), kan laktik asit konsantrasyonunda anlamlı artış gözlenmiştir. Bir sürü araştırmada yüksek irtifada maksimum laktat üretiminde azalma rapor edilmiştir. Bir sürü veri yükseltide anaerobik güçte azalmayı belirtmektedir. Bu bulgulara rağmen anaerobik performansın sprint benzer biçimde branşların hipoksiaya maruz kalmadan etkilenmediği gözlenmektedir.
Bedu ve ark ( 1994) puberte öncesi Bolivyalı çocuklarda kronik hipoksia ve sosyoekonomik yapının anaerobik güce tesirini (iki değişik irtifada 3600m ve 420 m) araştırarak; aynı sosyoekonomik sınıftaki evlatların yüksek ve alçak irtifada aynı anaerobik gücü gösterdiklerini, ama yükseklik dikkate alındığında az sosyoekonomik yapıdaki evlatların kısa süreli egzersizde daha az güç ürettiklerini bildirmektedirler. Fellmann ve ark (1992) Bolivya'nın La Paz bölgesinde (3700 m) 7-15 yaşındaki çocuklarla yaptıkları Wingate testinde averaj güçte % 14-17 içinde bir azalma bulmuşlardır. Bu azalmayı da kontrol esnasında aerobik metabolizma ve glikolizisin enerji üretimine daha az düzeyde alınması ile ilişkilendirmektedirler.
Yüksek irtifaya adaptasyonun üç mühim sonucu vardır.
1. Hipobarik hipokside dahi yüksek performans
2. Az maksimum aerobik ve anaerobik kapasiteler
3. Yüksek dayanıklılık. Kas biyopsisi ve enzim aktivitesi ölçümleri bu adaptasyonların en azından bazılarının esaslarını açıklamaktadır.
Uzun soluklu yüksek irtifaya maruz kalma mühim oranda büyük bir kısımı kas dokusun olan ağırlık kayıplarına sebep olur. Ağırlık kaybı genellikle rahat olmayan bir çevrede damak tadı eksikliği yüzünden beslenme bozukluğunun sonucu olabilir. Fulko ve arkadaşlarına bakılırsa, yüksekte kas kuvveti, maksimal kas gücü ve anaerobik performans hacmi korunduğu sürece etkilenmez. İlaveten, aerobik komponent içeren aktiviteler performansı bozmaz ve sprint benzer biçimde şiddetli egzersizler antrene edebilir.
Yüksek irtifada minimum 21 günlük egzersiz, organizmada bilhassa kan parametreler artışlara, aerobik ve anaerobik kapasitelerde hipoksiaya bağlı değişimler meydana gelme dir. Ama meydana getirilen çalışmalarda, birbiriyle tutarsız sonuçlar mevcuttur. 5200 m ve daha y rı irtifalarda 5 haftadan daha uzun süreler kalmak, bilhassa kas kütlesinde bir azalmaya bu nedenle da vücut ağırlığında bir düşüşe sebep olmaktadır.
Evlatların yüksek irtifaya maruz kalmaları gelişme ve gelişmelerini negatif yönde etkilemekte ama anaerobik performansların da bir farklılık görülmemektedir. Ama evlatların sosyo-ekonomik düzeylerine bağlı olarak, yüksek irtifada anaerobik güçlerinde değişik olduğu gözlenmiştir.
Sebepleri: Baldır kaslarının kramp yada spazmlara sebep olacak derecede çok fazla zorlanması.
Hususi Bulgular: Topuğun üst kısmında uzun devam eden ağrılar-sancılar.
İlk Yardım: Ağrılı tarafı tespit edin (örn. bandaj ile) ve zorluk çekmeden kaçının. İlgili uzmana danışın.
Ek Uygulamalar: Baldır kaslarına masaj. Topuğun pabuç içine konacak bir parça i!e yükseltilmesi (Bu, aşil tendonuna binen yükü azaltıp iyileşmeyi hızlandıracaktır. Bir gel sürülerek emareler gerilinceye kadar tedaviye devam edilir.
Tedavi Sonrası: Baldır kasları için germe egzersizleri. Antrenmanlardan sonrasında tendon ve çevresine buz ile soğuk uygulama. Uzun devam eden bir takım lezyonların tamamen iyileşmesi için egzersiz, ultrason, TENS tedavilerini içeren fizik tedavi kürleri uygulanabilir.
Korunma: Beslenme ile uygun magnezyum alınması sorunlara karşı önlemlerden biri olabilecektir. Spora başlamadan ilkin ısınma ve germe egzersizleri yapılmalı kaslar ısıtılmalı ve esnetilmelidir.
Sporda ısınma hareketleri nedir?
Sporda beslenmenin önemi nedir?
Gebelikte Travma, Kaza ve Yaralanmalar
YORUMLAR