teleskop -bu isim, gök bilimi Fransızca télescope Sonsuzdaki bir nesnenin gerçek görüntüsünü, içbükey bir aynadan yapılmış merce...
teleskop -bu
isim, gök bilimi Fransızca télescope
isim, gök bilimi Fransızca télescope
Sonsuzdaki bir nesnenin gerçek görüntüsünü, içbükey bir aynadan yapılmış merceğinin odak düzleminde veren ve gök bilimiyle ilgili gözlemlerde kullanılan optik aygıt, gözlemci, ırakgörür:
"Sanki teleskopla bakıyordum, o derece belirgin ve ışığı göz alan bir aydı bu."- R. H. Karay
Basit bir teleskop nasıl yapılır?
Önemli İcatlar - Teleskop
Teleskop nedir, ne işe yarar?
Teleskop
Teleskop (Yunanca tele = uzak ve skopein = bakmak), uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı bir rasathane cihazıdır. 1609 yılında Galileo Galilei tarafından icat edilmiştir. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan doğruya gelen, gözle görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılöte ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar kainat hakkında bilgi toplamak için çok lüzumlu delillerdir. Bu deliller ya klasik manada optik teleskoplarla veya çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.
Teleskop yapı olarak objektif, oküler ve bu mercekleri muhafaza eden bir tüpten meydana gelmiştir. Objektif cinsine göre iki tür teleskop vardır. Uzaydan gelen ışıklar teleskop içinde bir aynaya çarpıp, prizmadan geçtikten sonra göze geliyorsa bu türe yansımalı teleskop denir. Uzaydan gelen ışıklar merceklerden doğrudan geçip göze geliyorsa bu türe de kırılmalı teleskop adı verilir.
Teleskopun gücü, topladığı ışık miktarıyla orantılıdır. Teleskopun objektif çapı büyüdükçe ışık toplama kabiliyeti artar. Mesela, 50 mm çaplı bir teleskop 5 mm çaplı gözbebeğine oranla (50/5)² veya 100 kat daha çok ışık toplar. Teleskoplarda yansıma kayıpları olabileceği için bu miktar yüzde on kadar azalır. Astronomlar parlaklık farklarını logaritmik artan değerler şeklinde tarif etmişlerdir. Parlaklıktaki 100 kat fark, teleskop skalasında 5 değeriyle görülür. Karanlık gecede insan gözü ışık şiddeti 5 değerli yıldızı görebilir. Kaliforniya'daki Palomar Dağında bulunan Hale Teleskopu objektif çapı 5 metredir. Bu teleskop göze nazaran bir milyon kat ışık toplar.
Teleskopta teşekkül eden görüntünün netliği atmosferin menfi yönde etkisine bağlı olarak değişir. Teleskoptaki kararlılık 2 yay saniyesi için geçerlidir. Atmosfer şartları, bazan bu açıyı 0,25 yay saniyeye kadar düşürür. Bu durumda inceleme yapılan yıldız değil de yakınındaki yıldıza ait görüntüler kaydedilebilir.
Teleskopta görülebilecek bir cisim aşağıdaki formülle ifade edilir:
Teleskopun ışık toplama gücüyle büyütme gücü farklıdır. Teleskopun büyütmesi teleskop odak uzaklığının oküler odak uzaklığına oranıdır.
Gök cismini inceleyen teleskopun dünya dönüşünü takip edecek yukarı aşağı ve yana hareket etmesi için takip düzenleri vardır. Hareketlerin çok hassas olması gerekir. Atmosfer etkilerinin de hesaba katılarak teleskop konumuna hareket verilir. Teleskop hareketleri modern teleskoplarda elektronik devreler ve bilgisayar yardımıyla yürütülür.
Radyo teleskoplar yapı olarak optik teleskoplara benzer. Uzaydan gelen elektromanyetik yayınları alabilmek için 100 metre çapında antenler kullanılır. Anten, ışığın ayna vasıtasıyle odaklanması biçiminde elektromanyetik yayını, odakları ve çok hassas radyo alıcılarında yükseltilerek incelenmesine imkan tanır.
1983 sonlarında uzay ilim adamları uzun mesafeleri daha hassas görebilmek gayesiyle çok maksatlı uzay teleskopunu dünya etrafındaki yörüngesine oturttular. Uzay teleskopu, ışığı toparlayan 2,4 metre boyunda Cassegrain reflektörü yardımıyla ultraviole astronomisinde çığır açmıştır. Bu proje NASA(National Aeronautics and Space Agency) ile ESA (European Space Agency)'nın ortak yapımıdır.
Uzay teleskopunun faaliyete geçmesiyle:
Uzay teleskopunun cihazlar bölümü ilmi araştırmaların yapılmasına yarayan 5 cins cihazdan meydana gelmiştir:
Teleskop (Yunanca tele = uzak ve skopein = bakmak), uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı bir rasathane cihazıdır. 1609 yılında Galileo Galilei tarafından icat edilmiştir. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan doğruya gelen, gözle görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılöte ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar kainat hakkında bilgi toplamak için çok lüzumlu delillerdir. Bu deliller ya klasik manada optik teleskoplarla veya çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.
Teleskop yapı olarak objektif, oküler ve bu mercekleri muhafaza eden bir tüpten meydana gelmiştir. Objektif cinsine göre iki tür teleskop vardır. Uzaydan gelen ışıklar teleskop içinde bir aynaya çarpıp, prizmadan geçtikten sonra göze geliyorsa bu türe yansımalı teleskop denir. Uzaydan gelen ışıklar merceklerden doğrudan geçip göze geliyorsa bu türe de kırılmalı teleskop adı verilir.
Teleskopun gücü, topladığı ışık miktarıyla orantılıdır. Teleskopun objektif çapı büyüdükçe ışık toplama kabiliyeti artar. Mesela, 50 mm çaplı bir teleskop 5 mm çaplı gözbebeğine oranla (50/5)² veya 100 kat daha çok ışık toplar. Teleskoplarda yansıma kayıpları olabileceği için bu miktar yüzde on kadar azalır. Astronomlar parlaklık farklarını logaritmik artan değerler şeklinde tarif etmişlerdir. Parlaklıktaki 100 kat fark, teleskop skalasında 5 değeriyle görülür. Karanlık gecede insan gözü ışık şiddeti 5 değerli yıldızı görebilir. Kaliforniya'daki Palomar Dağında bulunan Hale Teleskopu objektif çapı 5 metredir. Bu teleskop göze nazaran bir milyon kat ışık toplar.
Teleskopta teşekkül eden görüntünün netliği atmosferin menfi yönde etkisine bağlı olarak değişir. Teleskoptaki kararlılık 2 yay saniyesi için geçerlidir. Atmosfer şartları, bazan bu açıyı 0,25 yay saniyeye kadar düşürür. Bu durumda inceleme yapılan yıldız değil de yakınındaki yıldıza ait görüntüler kaydedilebilir.
Teleskopta görülebilecek bir cisim aşağıdaki formülle ifade edilir:
Yay derecesi = 2,5 · 106 · λ / a λ radyasyonun dalga boyu ve a teleskop objektif açıklığıdır.
Teleskopun ışık toplama gücüyle büyütme gücü farklıdır. Teleskopun büyütmesi teleskop odak uzaklığının oküler odak uzaklığına oranıdır.
Gök cismini inceleyen teleskopun dünya dönüşünü takip edecek yukarı aşağı ve yana hareket etmesi için takip düzenleri vardır. Hareketlerin çok hassas olması gerekir. Atmosfer etkilerinin de hesaba katılarak teleskop konumuna hareket verilir. Teleskop hareketleri modern teleskoplarda elektronik devreler ve bilgisayar yardımıyla yürütülür.
Radyo teleskoplar yapı olarak optik teleskoplara benzer. Uzaydan gelen elektromanyetik yayınları alabilmek için 100 metre çapında antenler kullanılır. Anten, ışığın ayna vasıtasıyle odaklanması biçiminde elektromanyetik yayını, odakları ve çok hassas radyo alıcılarında yükseltilerek incelenmesine imkan tanır.
1983 sonlarında uzay ilim adamları uzun mesafeleri daha hassas görebilmek gayesiyle çok maksatlı uzay teleskopunu dünya etrafındaki yörüngesine oturttular. Uzay teleskopu, ışığı toparlayan 2,4 metre boyunda Cassegrain reflektörü yardımıyla ultraviole astronomisinde çığır açmıştır. Bu proje NASA(National Aeronautics and Space Agency) ile ESA (European Space Agency)'nın ortak yapımıdır.
Uzay teleskopunun faaliyete geçmesiyle:
- Gözlemler yer yüzeyinden 500 km yükseklikten gece-gündüz devam eder.
- Atmosferin yuttuğu bazı elektromanyetik radyasyonlarla ultraviole ve infraruj ışınların bir kısmı tespit edilir. Yer yüzünden en yüksek dağ tepesinden dahi bu radyasyonlar kaydedilmemektedir.
- Atmosferin özelliği dolayısıyle cisimlere ait görüntülerin birbirine etkisi ortadan kalkar. Böylece küçük bir cisimden gelen ışığın teferruatlı incelenmesi mümkün olur.
- Teleskop, ışığı toplayıp cihazlar bölümüne gönderir.
- Cihazlar bölümü, teleskoptan gelen ışığı analiz eder.
- Jeneratör, güneş enerjisini elektrik enerjisine çevirerek teleskop ve cihazları besler.
- Kontrol sistemleri, ısı ve elektrik kontrolunu yapar, dünya ile irtibat sağlar.
Uzay teleskopunun cihazlar bölümü ilmi araştırmaların yapılmasına yarayan 5 cins cihazdan meydana gelmiştir:
- Geniş sahalı gezegenler kamerası. Bu kameranın görevi gezegenler arası kozmik mesafelerin tespit edilmesi ve gezegenlerin fotoğraflarının çekilmesidir.
- Zayıf görüntüler kamerası. Bu kameranın görevi 120 ile 700 nm (denizmili) dalga boyundaki ışıkları tespit etmektir. Bu ışıklar dünya yüzeyinden en kuvvetli teleskoplarla dahi görülemez. Bu cihaz böylece galaksilerdeki yıldızların mesafelerini tayin etmekte kullanılacaktır.
- Zayıf görüntü spektrometre. Bu cihaz 70 nm dalga boyundaki ışıkları analiz eder. Aktif galaksi merkezlerinin fiziki ve kimyevi yapıları incelenir.
- Yüksek güçlü spektrometre. Dalga boyu 110 ile 320 nm olan ışıkları analiz eder. Yıldızlararası gazların bileşimlerini ve fiziki durumlarını incelemeye yarar. Büyük kızıl yıldızlarda kütle kaybolmasının tespiti bu spektrometreyle yapılabilmektedir.
- Yüksek süratli fotometre. Bu cihaz uzaydaki muhtelif ışık larının şiddetini galaksi ışıklarından süzerek ölçmeye yarar. 120 nm dalga boyundaki ışıkları 1/1000 saniyede filitreliyebilir. Atmosfer böyle bir ölçüme hiçbir zaman müsade etmez.
TELESKOP a. (fr tblescope; lat. telespo- pium). Gökbil. ve Opt. Objektifi bir aynadan oluşan ve gökbilimsel gözlemler yapmada kullanılan aygıt. (Bk. ansikl. böl.)
*ANSİKL. Teleskopun gök dürbününden farkı objektifinin bir mercek (ya da mercekler topluluğu) yerine bir aynadan oluşmasıdır. Bu gökbilim aygıtını önce N Zucchi, sonra Mersenne tasarladı. Daha sonra Gregory, Oplica promota adlı yapıtında (1663) bir teleskopun tanımını yaptı, ancak Londra'da bu aygıtı yaptırabilecek yeterince usta bir optikçi bulamadı, ilk teleskopu gerçekleştirenin Newton olduğu söylenebilir (1671). Nevvton'un yaptığı tipteki teleskoplar, bir ucu açık bir borunun dibine yerleştirilmiş küresel içbükey bir aynağan meydana gelir. Cismin gerçek ve ters görüntüsü odak düzleminde oluşur. 45°'lik bir eğimle ışınların yörüngesi üzerine konulan bir m aynası, bu ışınları yanal olarak yansıtır. Bu gerçek görüntü, kaydırılarak ayarlanan bir boruya takılmış bir gözmerceğiyle gözlemlenir; bu gözmerceği bir büyüteç görevi görür.
Çok daha büyük bir odak uzaklığı sağlayan Cassegrain teleskopu 'nda, birincil aynanın ortasında bir delik bulunur ve dışbükey küçük bir ayna, görüntüyü bu açıklığa yansıtır. Dirsekli teleskop'ta, objektifin topladığı ışık demeti, bir ayna takımıyla kutupsal eksen" boyunca iletilir; bu da, görüntünün, sabit bir mevkiden ve tayfçekerler gibi ağır ve çok yer kaplayan aygıtların bulunduğu ayrı bir laboratuvardan gözlemlenmesini sağlar.
Aynı teleskop çoğunlukla ya bir New- ton teleskopu ya bir Cassegrain teleskopu ya da bir dirsekli teleskop olarak kullanılabilir.
XIX. yy.'ın ilk yarısında VVİlliam ve John Herschel ünlü teleskoplarını gerçekleştirdiler; bu teleskopların en büyüğü, 1,47 m çapında bir aynadan oluşuyordu ve odak uzaklığı 12 m'ydi. William Parsons (lord Rosse) bu boyutları da aştı.
XIX. yy.'ın ortasında, Foucault küresel metal aynalar yerine gümüş kaplı parabolik cam aynalar kullanarak önemli bir gelişme sağladı. Parabolik ayna, eksene koşut ışınları kendi odak noktasında toplayarak küresel sapıncı önler. Bir teleskopun başlıca ayırtedici özellikleri şunlardır: açıklık, yani objektifin D çapı (D ne kadar büyük olursa, teleskop o oranda zayıf gökcisimlerine ulaşmayı sağlar) ve objektifin F odak uzaklığının D çapına eşit olan bağıl açıklık. F/D oranı ne kadar küçük olursa, bulutsular gibi yayılım alanı zayıf olan cisimlerin fotoğrafını çekmek için gerekli poz süreleri de o oranda kısa olur.
Schmidt teleskopu' nda (ya da Schmidt odası) ayna küreseldir ve küresel sapınç, profili dikkatle hesaplanmış bir lam yardımıyla düzeltilmiştir. Böylece, 12° ile 15° arasında değişen kare biçimindeki geniş alanların fotoğrafı çekilebilir; oysa bir parabolik aynanın faydalı alanı on dakikayı geçmez.
Işık toplayıcısı olan teleskoplar, profesyonel gökbilimciler tarafından görsel gözlemlerde gitgide daha seyrek olarak kullanılmaktadır. Bu teleskoplara, fotoğraf levhası, elektronik kamera ya da gökcisminden gelen fotonları elektronlara dönüştüren ışılçoğaltıcılar gibi çeşitli alıcılar eklenir. Teleskoplarla birlikte kullanılan çözümleyiciler de çok çeşitlidir: tayfçekerler, ışıl- elektrik ışıkölçerler, vb.
*Uzay teleskopları. Yer atmosferi, gökbilimsel gözlemler için önemli bir engel oluşturur; uzayda ve Yer çevresi yörüngesinde kullanılan teleskoplar yardımıyla bu engel aşılmıştır. (UYDU.) Avrupa ülkelerinin % 15 katkısıyla NASA'nın sorumluluğu altında gerçekleştirilen ve bu güne dek yapılanların en büyüğü olan bir uzay teleskopu Evren'in tanınması açısından yeni bir çağ başlatmıştır. Uzunluğu 13 m, yaklaşık kütlesi 11 t olan ve 2,40 m çapında bir birincil ayna taşıyan bu aygıt, uzaya, amerikan Dicovery uzay mekiğinin ambarında taşınmış ve teleskopik bir kol yardımıyla 610 km yüksekliğindeki dairesel yörüngesine 1990 yılı nisan ayında yerleştirilmiştir. Bu teleskop, yeryüzündekilere oranla 1 000 kez daha geniş bir dalga boyu dizisinde, uzak morötesinden uzak kızılaltına dek gözlemler yapmaya olanak verir. Atmosferin olumsuz etkilerinden kurtulmuş olması bu teleskopa, 0,11ik bir çözme gücü sağlar; bu da, yeryüzündeki en mükemmel aygıtların çözme gücünden 10 kez daha iyidir. Böylece, çapı dünyada kullanılan en büyük teleskoplarınkinden kesinlikle küçük olmasına rağmen bu uzay teleskopu, günümüzde bilinen gökcisimlerinden 50 kez daha sönük ve 7 kez daha uzak gökcisimlerini ortaya çıkararak, bugünkünden 350 kez daha geniş bir Evren hacmini gözlemlemeyi sağlamaktadır. Genellikle yeryüzünden uzaktan kumanda edilen iletişimler uydu kanalıyla aktarıldığından bu teleskopa, bakım ve onarım ya da kimi yardımcı aygıtları yenilemek için astronotların gitmesi mümkündür. 15 yıllık bir hizmet için düzenlenen bu aygıtın, her 5 yılda bir uzay mekiğiyle Yer'e getirilmesi ve gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra yeniden yörüngeye oturtulması planlanmıştır.
*ANSİKL. Teleskopun gök dürbününden farkı objektifinin bir mercek (ya da mercekler topluluğu) yerine bir aynadan oluşmasıdır. Bu gökbilim aygıtını önce N Zucchi, sonra Mersenne tasarladı. Daha sonra Gregory, Oplica promota adlı yapıtında (1663) bir teleskopun tanımını yaptı, ancak Londra'da bu aygıtı yaptırabilecek yeterince usta bir optikçi bulamadı, ilk teleskopu gerçekleştirenin Newton olduğu söylenebilir (1671). Nevvton'un yaptığı tipteki teleskoplar, bir ucu açık bir borunun dibine yerleştirilmiş küresel içbükey bir aynağan meydana gelir. Cismin gerçek ve ters görüntüsü odak düzleminde oluşur. 45°'lik bir eğimle ışınların yörüngesi üzerine konulan bir m aynası, bu ışınları yanal olarak yansıtır. Bu gerçek görüntü, kaydırılarak ayarlanan bir boruya takılmış bir gözmerceğiyle gözlemlenir; bu gözmerceği bir büyüteç görevi görür.
Çok daha büyük bir odak uzaklığı sağlayan Cassegrain teleskopu 'nda, birincil aynanın ortasında bir delik bulunur ve dışbükey küçük bir ayna, görüntüyü bu açıklığa yansıtır. Dirsekli teleskop'ta, objektifin topladığı ışık demeti, bir ayna takımıyla kutupsal eksen" boyunca iletilir; bu da, görüntünün, sabit bir mevkiden ve tayfçekerler gibi ağır ve çok yer kaplayan aygıtların bulunduğu ayrı bir laboratuvardan gözlemlenmesini sağlar.
Aynı teleskop çoğunlukla ya bir New- ton teleskopu ya bir Cassegrain teleskopu ya da bir dirsekli teleskop olarak kullanılabilir.
XIX. yy.'ın ilk yarısında VVİlliam ve John Herschel ünlü teleskoplarını gerçekleştirdiler; bu teleskopların en büyüğü, 1,47 m çapında bir aynadan oluşuyordu ve odak uzaklığı 12 m'ydi. William Parsons (lord Rosse) bu boyutları da aştı.
XIX. yy.'ın ortasında, Foucault küresel metal aynalar yerine gümüş kaplı parabolik cam aynalar kullanarak önemli bir gelişme sağladı. Parabolik ayna, eksene koşut ışınları kendi odak noktasında toplayarak küresel sapıncı önler. Bir teleskopun başlıca ayırtedici özellikleri şunlardır: açıklık, yani objektifin D çapı (D ne kadar büyük olursa, teleskop o oranda zayıf gökcisimlerine ulaşmayı sağlar) ve objektifin F odak uzaklığının D çapına eşit olan bağıl açıklık. F/D oranı ne kadar küçük olursa, bulutsular gibi yayılım alanı zayıf olan cisimlerin fotoğrafını çekmek için gerekli poz süreleri de o oranda kısa olur.
Schmidt teleskopu' nda (ya da Schmidt odası) ayna küreseldir ve küresel sapınç, profili dikkatle hesaplanmış bir lam yardımıyla düzeltilmiştir. Böylece, 12° ile 15° arasında değişen kare biçimindeki geniş alanların fotoğrafı çekilebilir; oysa bir parabolik aynanın faydalı alanı on dakikayı geçmez.
Işık toplayıcısı olan teleskoplar, profesyonel gökbilimciler tarafından görsel gözlemlerde gitgide daha seyrek olarak kullanılmaktadır. Bu teleskoplara, fotoğraf levhası, elektronik kamera ya da gökcisminden gelen fotonları elektronlara dönüştüren ışılçoğaltıcılar gibi çeşitli alıcılar eklenir. Teleskoplarla birlikte kullanılan çözümleyiciler de çok çeşitlidir: tayfçekerler, ışıl- elektrik ışıkölçerler, vb.
*Uzay teleskopları. Yer atmosferi, gökbilimsel gözlemler için önemli bir engel oluşturur; uzayda ve Yer çevresi yörüngesinde kullanılan teleskoplar yardımıyla bu engel aşılmıştır. (UYDU.) Avrupa ülkelerinin % 15 katkısıyla NASA'nın sorumluluğu altında gerçekleştirilen ve bu güne dek yapılanların en büyüğü olan bir uzay teleskopu Evren'in tanınması açısından yeni bir çağ başlatmıştır. Uzunluğu 13 m, yaklaşık kütlesi 11 t olan ve 2,40 m çapında bir birincil ayna taşıyan bu aygıt, uzaya, amerikan Dicovery uzay mekiğinin ambarında taşınmış ve teleskopik bir kol yardımıyla 610 km yüksekliğindeki dairesel yörüngesine 1990 yılı nisan ayında yerleştirilmiştir. Bu teleskop, yeryüzündekilere oranla 1 000 kez daha geniş bir dalga boyu dizisinde, uzak morötesinden uzak kızılaltına dek gözlemler yapmaya olanak verir. Atmosferin olumsuz etkilerinden kurtulmuş olması bu teleskopa, 0,11ik bir çözme gücü sağlar; bu da, yeryüzündeki en mükemmel aygıtların çözme gücünden 10 kez daha iyidir. Böylece, çapı dünyada kullanılan en büyük teleskoplarınkinden kesinlikle küçük olmasına rağmen bu uzay teleskopu, günümüzde bilinen gökcisimlerinden 50 kez daha sönük ve 7 kez daha uzak gökcisimlerini ortaya çıkararak, bugünkünden 350 kez daha geniş bir Evren hacmini gözlemlemeyi sağlamaktadır. Genellikle yeryüzünden uzaktan kumanda edilen iletişimler uydu kanalıyla aktarıldığından bu teleskopa, bakım ve onarım ya da kimi yardımcı aygıtları yenilemek için astronotların gitmesi mümkündür. 15 yıllık bir hizmet için düzenlenen bu aygıtın, her 5 yılda bir uzay mekiğiyle Yer'e getirilmesi ve gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra yeniden yörüngeye oturtulması planlanmıştır.
Kaynak: Büyük Larousse
Basit bir teleskop nasıl yapılır?
Önemli İcatlar - Teleskop
Teleskop nedir, ne işe yarar?
YORUMLAR