TEZHİP a. (ar zeheb'den tezhib). Esk. Yaldızlama, yaldızla boyama. *Esk. tıp. Çürük dişi altınla kaplama. *Süslem. sant. Bir e...
TEZHİP a. (ar zeheb'den tezhib). Esk. Yaldızlama, yaldızla boyama.
*Esk. tıp. Çürük dişi altınla kaplama.
*Süslem. sant. Bir elyazmasını, bir kitabı süsleme sanatı, eylemi. (Bk. ansikl. böl.)
*ANSİKL. İslam yazma kitap sanatlarında elyazmalarının, murakkaların, divanların, külliyatların boya ve altınla süslenmesi yaygındı. Bu tür yapıtlara müzehhep, tezhip yapan sanatçılara de müzehhip deniyordu. Tezhip arapçada altınlama anlamına gelirse de her tür boya ile yapılan ince kitap süslemesini de kapsar. Elyazmalarında zahriyeler, hatimeler, ilk sayfa başları, başlıklar, sayfa kenarları, satır araları, Kuranlarda sure, fasıl ve secde başları (sure gülü, secde gülü, vakıf gülü, hi- zib gülü, aşır gülü, cüz gülü vb.) tezhiple- niyordu. Müzehhep, kalem fırça ile tezhip motiflerinin taslağını çoğunlukla ince bir kâğıt üzerine çizer, sonra şimşir ya da çinko üzerinde iğne ile delerek ana kalıbı hazırlar (üst kalıp olarak nitelenen ana kalıbın alt kalıp demlen birkaç kopyası çıkarılır, üst kalıp örnek olarak saklanırdı). Bu kalıp tezhıplenecek kâğıdın üstüne yerleştirilir, üzerinden ince kömür tozu ya da tebeşir tozu sürülmüş bir bez hafifçe dolaştırılarak motiflerin deliklerden alttaki kâğıda geçmesi sağlanır. Sonra ince bir fırça ile bu motiflerin üzerinden gidilir, altın yaldız ve boya ile boyanır ve en sonunda mühreleme işlemi uygulanır. Tezhipte kabartma olarak bırakılacak motiflerin üzerine önce yumurta akıyla karıştırılmış beyaz boya sürülür, bunun kuruması beklenir. sonra üstü boya ve yaldızla işlenir.
İslam sanatında tezhip ülkeden ülkeye farklılıklar gösterir. Arap tezhipleri kalırı çizgili, az renklidir. XIV.-XV. yy.'larda Mısır Memlukları kendilerine özgü bir üslüp geliştirmişlerdir. Bunlarda laciverde yakın mavi renkli zemin üzerine motifler yaldız, beyaz ve kiremit kırmızısı boya ile işlenmiştir Ancak tezhip sanatı özellikle İranlI ve türk sanatçılarca geliştirilmiştir. İran'ın Isfahan, Şiraz ve Tebriz tezhip okulları küçük farklılıklarla birbirinden ayrılır. Herat tezhip okulunun ise türk ve İran sanatları üzerine büyük etkisi olmuştur. Özellikle Herat, Şiraz ve Isafahan'da uygulanan bu üslupta şemse motifi yaygındır ve yaldız kullanılmaz.
Türkler'de tezhip sanatı Uygurlar'ın maniciliği benimsemesiyle gelişmeye başlamıştır. Uygur tezhiplerinde mavi zemin üzerine kırmızı, beyaz, altın yaldız, erguvan, açık ve koyu yeşil renkler uygulanıyordu; basitleştirilmiş ağaçlar, çiçekler, yapraklı kıvrıkdallar başlıca motiflerdir. İslamlığın kabulünden sonra stilize çiçek ve bitki motiflerinden oluşan hatayı üslup yaygınlaşmıştır. Tezhip sanatı Selçuklular' la Anadolu'ya ulaşmıştır. Ancak kesin olarak Anadolu Selçuklu sanatına bağlanabilen tezhip örneği çok azdır. Bunlarda yazmanın zemini çeşitli biçimlerde süslenmiştir. Başlıklarda altın yaldız, lacivert, beyaz ve kahverengiye çalan bir kırmızı kullanılmıştır. Desenlerde rumiler, kıvrıkdallar, palmetler, geçmeli örgü ve geometrik motifler yaygındır. Karamanoğulları Selçuklu üslubunu hemen hemen hiç değiştirmeden sürdürmüşlerdir.
OsmanlI döneminde tezhip sanatı büyük gelişme göstermiş, Edirne'de ve Top- kapı sarayı nda kurulan atölyelerde pek çok kitap tezhiplenmiştir. Erken osmanl. tezhiplerinde hatayi, rumi, kıvrıkdallar, geometrik motifler çok zengin kompozisyonlar halinde değerlendirilmiştir, XV. yy.'ın ilk yarısında Memluk ve Timurlu dönemi Herat ve Şiraz okullarının etkisi sezilirse de, yüzyılın ikinci yarısında, özellikle sonlara doğru özgün bir üslubun yaratıldığı söylenebilir. Dönemin ilk örneklerinden biri Murat ll'ye sunulan bir müzik kitabıdır (,Mekâsıd el-Elhan, Topkapı sarayı müze si kütüphanesi). 1434 /1435 tarihli bu kitap zengin tezhipleriyle dikkati çeker. Su nuş yazısının bulunduğu karşılıklı ıkı yaprak değişik kompozisyonlarda tezhıplen miştir. Siyah, mavi, altın yaldızın yanı sıra turuncu, yeşil, beyaz renklerin kullanıldığı ilk yaprağın ortasında rumi bezemeli yuvarlak bir madalyon yer alır. Köşelerde de içleri rumili, tepelik formunda köşebentler vardır. Zemin siyah üzerine altın yaldız çiçek ve dil motiflidir. Rumiler ve çok stilize küçük çiçekler dönemin özelliğidir. Fatih Sultan Mehmet döneminde kitaba ve güzel sanatlara gösterilen önem tezhip sanatının da hızla gelişimim sağlamıştır. Bu dönemde Baba Nakkaş yönetimindeki saray nakkaşhanesınde çok sayıda kitap tezhiplenmiştir. Bunlar yazıyı boğmayan ince, ölçülü çizgileriyle dikkati çeker. Ru- mileı, geometrik geçmeler ve küçük çiçekler başlıca motiflerdir. Kanuni Sultan Süleyman dönemi tezhip sanatının ikinci parlak evresini oluşturur. Renk ve motiflerde farklılıklar görülmemekle birlikte, ış çilik incelmiş, tezhiplenen zemin artmış, altın daha çok kullanılmıştır, XVI. yy. ünlü tazfıipçı Kara Mehmet'in (Kara Memi) yapıtlarıyla simgelenir. XVI. yy, tezhiplerinde halkâr tekniği yaygınlaşmıştır. XVII. yy. tezhip sanatında fazla yenilik yoktur. İşçilik, renk ve motif zenginliği gerilemiştir, ancak altın yaldızın aşırı ölçüde kullanılmasıyla gösterişli yapıtlar üretilmiştir, XVIII. yy.'da klasik üslup bir ölçüde sürdürülürken, Batı etkisinde örnekler çoğalmıştır, Halkârın yanı sıra, başlıklarda ve sayfa kenarlarında barok motifler görülür, klasik bir tezhibin ortasında doğalcı üslupta çiçek demetleriyle karşılaşılır. Ayrıca çiçekler bağımsız olarak minyatür üslubunda da değerlendirilmiştir (Ali üsküdari ve Abdullah Buhari'nin yapıtları bu türün en güzel örnekleridir), XVIII. yy.'ın ikinci yarısında ve XIX, yy.'da tezhip sanatındaki gerileme sürmüştür; altının çokça kullanıldığı, barok ve rokoko üsluplarındaki tezhipler zeminin çoğu kez tümünü kaplamıştır. Gül tek başına ya da öteki çiçeklerle birlikte en çok kullanılan motiftir. Ayrıca mimari öğeler, sepet, vazo, kenger yaprağı aşırılığa kaçacak ölçüde kullanılmıştır. Klasik tezhipte küçük madalyonlar biçiminde olan hizip gülü, secde gülü gibi motifler, vazodan ya da sepetten fışkıran buketler halini almıştır.
*Batı da tezhip. "Tezhip" sözcüğü Ortaçağ'da elyazmalarındaki figüratif sahneler, süslü baş harfler ya da kenar bezekleri gibi öğeleri belirtmekte de kullanıldı. Bu üç öğe, öze! metinleri güzelleştirme ya da eklemleme kaygısıyla çeşitli değişikliklere uğradı. Antikçağ'da resim, Mısırlılar'ın Ölüler kitabı gibi papirüs tomarı üzerine yazılmış metinlere eklenen oldukça önemsiz bir görsel tamamlayıcıydı; bu anlayış daha sonra Yunanlılar ve Romalılar tarafından da benimsendi. Hıristiyanlığın ilk yıllarında kodeks'in ortaya çıkışıyla birlikte, sayfanın tümünü kaplayan, estetik olduğu kadar pratik bir amaca yönelik resimler görülmeye başlandı. Böylece, erken Ortaçağ'ın dinsel (İnciller) ve dindışı yapıtlarının ikonografisinde "portre" türü yaygınlaştı; Kutsal Kitap metinlerinde (Tours Tevrat!, VII. yy., Bibliothâque nati- onale, Paris) öykülü sahnelere, İrlanda incilleri'nde de (bunlardaki karmaşık girift bezemeler, "meleklerin işi" diye anılır) salt süsleme amaçlı sayfalara sıkça rastlanmaya başlandı.
Bezemeli baş harf her biçimiyle (geometrik, bitki, hayvan figürlü ya da belli bir olayı canlandıran baş harfler), erken ortaçağ sanatçılarının zaman a geliştirdikleri bir buluştur. Metnin eklemlenmesi işlevinin ötesinde bu tür baş harfler kutsal sözcükleri yüceltmek (Kells kitabı VIII -IX., yy., Dublin) ya da Kutsal Kitap sahnelerini görüntülemek (Drogon ayın duaları kitabı, IX yy.. Bıblıothâque natıonale Paris) biçiminde yaygınlaştı.
Aynı dönemde çerçeveleme konusuna değişik anlayışlar getirildi. Kutsal yasa metinlerine uygun düşen kemerli çerçeveler yavaş yavaş tam sayfa resmiere, başlık sayfalarına ve metin başlangıcına da uyarlandı Öte yandan, önceleri yalnızca kırmızı boyayla çizilen dikdörtgen çerçeve, süslemelerle kaplı bir alana dönüştü: İrlanda sanatında resimlerle ıç içe geçti (Echternach indileri, VIII. yy); Karolenjier döneminde, zengin bir biçimde süslendi (örneğin, âşıkyolu motifleriyle kaplı bir zemin üzerine takı ve antik karne figürleriyle Samı Medard [Soıssons] indileri. Bıbiıotheque natıonale, Paris). Anglosaksonlar tarafından görkemli akanthos yaprak lannın sarktığı kafeslere dönüştürüldü [Azız /Ethekvold'un kutsama kitabı, 975 980, British Lıbrary, Londra).
Roman döneminde mezamir kitaplarına ve azizlerin yaşamlarını anlatan kitaplara, metinden önce gelen ve bir dizi resim içeren bir bölüm ekleme geleneği yaygınlaştı. Bu resimler metinden ayrı, hatta bağımsız bir sanatsal bütün oluşturuyordu (Aziz Albanus'un mezamir kitabı, Aziz Aubin'in yaşamı ve Aziz Audomarus'un yaşamı), Sonsuz çeşitlilik gösteren baş harfler, manastır elyazmalarında, özellik le dev Kutsal* Kitaplar da (Saint-Martial, Souvigny, Manerius, Bury, VVınchesteı Kutsal Kitapları) çok büyük boyutlara ulaştı.
Gotik dönem ustalarının tezhip sanatına yaptıkları başlıca iki katkı, resimli kitapları metnin ikincil bir önem taşıdığı ya da hiç bulunmadığı görkemli kitaplar geliş tirmek ve sayfa kenarlarını ya da yazılı olmayan her tür alanı (satır sonları, sütun araları) süslemek oldu. Fransa'da resimli kitaplar, ibretli Kutsal Kitap'ın gerçekleştirildiği Saint Louis'in krallık atölyeleri sayesinde büyük gelişme gösterd,. Aynı anda Ingiltere ve Fransa'da şahane bir dizi Mahşer ortaya çıktı, XII, yy ın sonunda baş harflerin uçlarının uzatılması ve metni ayıran çizgilerin estetik bir işlev kazanmasıyla, tezhip sayfa kenarlarına da sıçramış oldu. Kenarlar XIII yy.'da garip motiflerle ve küçük resimlerle dolduruldu. XIV, ve XV. yy.'larda ise çerçeve süsleri giderek ağırlaşarak sonunda metni tümüyle kuşattı (özellikle dua kitaplarında).
Bu zarif ve gelişmiş sanatın Ortaçağ'ın sonunda gerilemesinin iki temel nedeni vardır. Matbaanın bulunması ve ksilogra- finin gelişmesi tezhip sanatına büyük bir darbe vurdu. Öte yandan, İtalya ve Hollanda'da büyük sanatseverlerin, ölçülü, perspektifli mekânlara ve pano üzerine yapılmış resimlere ilgi duymaları, tezhibin karşısında ve onun zararına, daha anıtsal bir resim tarzının gelişmesine yol açtı.
Boyalı süslemelerin yapım biçiminin de (uygulama teknikleri ve koşulları, ağır basan tonlar ve renkler) tezhip sanatı tarihinde kendine farklı üç renk anlayışı görülür: renkli mürekkeple yapılmış diri desenlere yer veren anglosakson üslubu; arı ve canlı renkli, nerdeyse soyut mustarip üslup (San Severine mahşeri, XI. yy., Bibliothöque nationale, Paris); düşsel bir ikonografiye ve süsleyici kompozisyonlara yer veren, keskin renkli otto üslubu (Bamberg mahşeri). XIII. yy.'da kırmızı ve mavi renkler tüm Avrupa'da ağır bastı; XIV. yy.'da ise gri renkli kamayölere ilgi duyuldu (Pucelle). Erken Ortaçağda yalnızca lüks elyazmalarıyla sınırlı kalan altın ve gümüş gibi metallerin kullanımı, gotik dönemde giderek yaygınlaştı. XII. yy.'ın son çeyreğinde, altının kullanış biçiminde önemli bir deği şiklik görüldü. Daha önceleri sıvı ya da toz halindeyken bir fırçayla sürülen altın, bu tarihten başlayarak varak biçiminde işlendi ve parlatma kalemiyle perdahlandı.
*Esk. tıp. Çürük dişi altınla kaplama.
*Süslem. sant. Bir elyazmasını, bir kitabı süsleme sanatı, eylemi. (Bk. ansikl. böl.)
*ANSİKL. İslam yazma kitap sanatlarında elyazmalarının, murakkaların, divanların, külliyatların boya ve altınla süslenmesi yaygındı. Bu tür yapıtlara müzehhep, tezhip yapan sanatçılara de müzehhip deniyordu. Tezhip arapçada altınlama anlamına gelirse de her tür boya ile yapılan ince kitap süslemesini de kapsar. Elyazmalarında zahriyeler, hatimeler, ilk sayfa başları, başlıklar, sayfa kenarları, satır araları, Kuranlarda sure, fasıl ve secde başları (sure gülü, secde gülü, vakıf gülü, hi- zib gülü, aşır gülü, cüz gülü vb.) tezhiple- niyordu. Müzehhep, kalem fırça ile tezhip motiflerinin taslağını çoğunlukla ince bir kâğıt üzerine çizer, sonra şimşir ya da çinko üzerinde iğne ile delerek ana kalıbı hazırlar (üst kalıp olarak nitelenen ana kalıbın alt kalıp demlen birkaç kopyası çıkarılır, üst kalıp örnek olarak saklanırdı). Bu kalıp tezhıplenecek kâğıdın üstüne yerleştirilir, üzerinden ince kömür tozu ya da tebeşir tozu sürülmüş bir bez hafifçe dolaştırılarak motiflerin deliklerden alttaki kâğıda geçmesi sağlanır. Sonra ince bir fırça ile bu motiflerin üzerinden gidilir, altın yaldız ve boya ile boyanır ve en sonunda mühreleme işlemi uygulanır. Tezhipte kabartma olarak bırakılacak motiflerin üzerine önce yumurta akıyla karıştırılmış beyaz boya sürülür, bunun kuruması beklenir. sonra üstü boya ve yaldızla işlenir.
İslam sanatında tezhip ülkeden ülkeye farklılıklar gösterir. Arap tezhipleri kalırı çizgili, az renklidir. XIV.-XV. yy.'larda Mısır Memlukları kendilerine özgü bir üslüp geliştirmişlerdir. Bunlarda laciverde yakın mavi renkli zemin üzerine motifler yaldız, beyaz ve kiremit kırmızısı boya ile işlenmiştir Ancak tezhip sanatı özellikle İranlI ve türk sanatçılarca geliştirilmiştir. İran'ın Isfahan, Şiraz ve Tebriz tezhip okulları küçük farklılıklarla birbirinden ayrılır. Herat tezhip okulunun ise türk ve İran sanatları üzerine büyük etkisi olmuştur. Özellikle Herat, Şiraz ve Isafahan'da uygulanan bu üslupta şemse motifi yaygındır ve yaldız kullanılmaz.
Türkler'de tezhip sanatı Uygurlar'ın maniciliği benimsemesiyle gelişmeye başlamıştır. Uygur tezhiplerinde mavi zemin üzerine kırmızı, beyaz, altın yaldız, erguvan, açık ve koyu yeşil renkler uygulanıyordu; basitleştirilmiş ağaçlar, çiçekler, yapraklı kıvrıkdallar başlıca motiflerdir. İslamlığın kabulünden sonra stilize çiçek ve bitki motiflerinden oluşan hatayı üslup yaygınlaşmıştır. Tezhip sanatı Selçuklular' la Anadolu'ya ulaşmıştır. Ancak kesin olarak Anadolu Selçuklu sanatına bağlanabilen tezhip örneği çok azdır. Bunlarda yazmanın zemini çeşitli biçimlerde süslenmiştir. Başlıklarda altın yaldız, lacivert, beyaz ve kahverengiye çalan bir kırmızı kullanılmıştır. Desenlerde rumiler, kıvrıkdallar, palmetler, geçmeli örgü ve geometrik motifler yaygındır. Karamanoğulları Selçuklu üslubunu hemen hemen hiç değiştirmeden sürdürmüşlerdir.
OsmanlI döneminde tezhip sanatı büyük gelişme göstermiş, Edirne'de ve Top- kapı sarayı nda kurulan atölyelerde pek çok kitap tezhiplenmiştir. Erken osmanl. tezhiplerinde hatayi, rumi, kıvrıkdallar, geometrik motifler çok zengin kompozisyonlar halinde değerlendirilmiştir, XV. yy.'ın ilk yarısında Memluk ve Timurlu dönemi Herat ve Şiraz okullarının etkisi sezilirse de, yüzyılın ikinci yarısında, özellikle sonlara doğru özgün bir üslubun yaratıldığı söylenebilir. Dönemin ilk örneklerinden biri Murat ll'ye sunulan bir müzik kitabıdır (,Mekâsıd el-Elhan, Topkapı sarayı müze si kütüphanesi). 1434 /1435 tarihli bu kitap zengin tezhipleriyle dikkati çeker. Su nuş yazısının bulunduğu karşılıklı ıkı yaprak değişik kompozisyonlarda tezhıplen miştir. Siyah, mavi, altın yaldızın yanı sıra turuncu, yeşil, beyaz renklerin kullanıldığı ilk yaprağın ortasında rumi bezemeli yuvarlak bir madalyon yer alır. Köşelerde de içleri rumili, tepelik formunda köşebentler vardır. Zemin siyah üzerine altın yaldız çiçek ve dil motiflidir. Rumiler ve çok stilize küçük çiçekler dönemin özelliğidir. Fatih Sultan Mehmet döneminde kitaba ve güzel sanatlara gösterilen önem tezhip sanatının da hızla gelişimim sağlamıştır. Bu dönemde Baba Nakkaş yönetimindeki saray nakkaşhanesınde çok sayıda kitap tezhiplenmiştir. Bunlar yazıyı boğmayan ince, ölçülü çizgileriyle dikkati çeker. Ru- mileı, geometrik geçmeler ve küçük çiçekler başlıca motiflerdir. Kanuni Sultan Süleyman dönemi tezhip sanatının ikinci parlak evresini oluşturur. Renk ve motiflerde farklılıklar görülmemekle birlikte, ış çilik incelmiş, tezhiplenen zemin artmış, altın daha çok kullanılmıştır, XVI. yy. ünlü tazfıipçı Kara Mehmet'in (Kara Memi) yapıtlarıyla simgelenir. XVI. yy, tezhiplerinde halkâr tekniği yaygınlaşmıştır. XVII. yy. tezhip sanatında fazla yenilik yoktur. İşçilik, renk ve motif zenginliği gerilemiştir, ancak altın yaldızın aşırı ölçüde kullanılmasıyla gösterişli yapıtlar üretilmiştir, XVIII. yy.'da klasik üslup bir ölçüde sürdürülürken, Batı etkisinde örnekler çoğalmıştır, Halkârın yanı sıra, başlıklarda ve sayfa kenarlarında barok motifler görülür, klasik bir tezhibin ortasında doğalcı üslupta çiçek demetleriyle karşılaşılır. Ayrıca çiçekler bağımsız olarak minyatür üslubunda da değerlendirilmiştir (Ali üsküdari ve Abdullah Buhari'nin yapıtları bu türün en güzel örnekleridir), XVIII. yy.'ın ikinci yarısında ve XIX, yy.'da tezhip sanatındaki gerileme sürmüştür; altının çokça kullanıldığı, barok ve rokoko üsluplarındaki tezhipler zeminin çoğu kez tümünü kaplamıştır. Gül tek başına ya da öteki çiçeklerle birlikte en çok kullanılan motiftir. Ayrıca mimari öğeler, sepet, vazo, kenger yaprağı aşırılığa kaçacak ölçüde kullanılmıştır. Klasik tezhipte küçük madalyonlar biçiminde olan hizip gülü, secde gülü gibi motifler, vazodan ya da sepetten fışkıran buketler halini almıştır.
*Batı da tezhip. "Tezhip" sözcüğü Ortaçağ'da elyazmalarındaki figüratif sahneler, süslü baş harfler ya da kenar bezekleri gibi öğeleri belirtmekte de kullanıldı. Bu üç öğe, öze! metinleri güzelleştirme ya da eklemleme kaygısıyla çeşitli değişikliklere uğradı. Antikçağ'da resim, Mısırlılar'ın Ölüler kitabı gibi papirüs tomarı üzerine yazılmış metinlere eklenen oldukça önemsiz bir görsel tamamlayıcıydı; bu anlayış daha sonra Yunanlılar ve Romalılar tarafından da benimsendi. Hıristiyanlığın ilk yıllarında kodeks'in ortaya çıkışıyla birlikte, sayfanın tümünü kaplayan, estetik olduğu kadar pratik bir amaca yönelik resimler görülmeye başlandı. Böylece, erken Ortaçağ'ın dinsel (İnciller) ve dindışı yapıtlarının ikonografisinde "portre" türü yaygınlaştı; Kutsal Kitap metinlerinde (Tours Tevrat!, VII. yy., Bibliothâque nati- onale, Paris) öykülü sahnelere, İrlanda incilleri'nde de (bunlardaki karmaşık girift bezemeler, "meleklerin işi" diye anılır) salt süsleme amaçlı sayfalara sıkça rastlanmaya başlandı.
Bezemeli baş harf her biçimiyle (geometrik, bitki, hayvan figürlü ya da belli bir olayı canlandıran baş harfler), erken ortaçağ sanatçılarının zaman a geliştirdikleri bir buluştur. Metnin eklemlenmesi işlevinin ötesinde bu tür baş harfler kutsal sözcükleri yüceltmek (Kells kitabı VIII -IX., yy., Dublin) ya da Kutsal Kitap sahnelerini görüntülemek (Drogon ayın duaları kitabı, IX yy.. Bıblıothâque natıonale Paris) biçiminde yaygınlaştı.
Aynı dönemde çerçeveleme konusuna değişik anlayışlar getirildi. Kutsal yasa metinlerine uygun düşen kemerli çerçeveler yavaş yavaş tam sayfa resmiere, başlık sayfalarına ve metin başlangıcına da uyarlandı Öte yandan, önceleri yalnızca kırmızı boyayla çizilen dikdörtgen çerçeve, süslemelerle kaplı bir alana dönüştü: İrlanda sanatında resimlerle ıç içe geçti (Echternach indileri, VIII. yy); Karolenjier döneminde, zengin bir biçimde süslendi (örneğin, âşıkyolu motifleriyle kaplı bir zemin üzerine takı ve antik karne figürleriyle Samı Medard [Soıssons] indileri. Bıbiıotheque natıonale, Paris). Anglosaksonlar tarafından görkemli akanthos yaprak lannın sarktığı kafeslere dönüştürüldü [Azız /Ethekvold'un kutsama kitabı, 975 980, British Lıbrary, Londra).
Roman döneminde mezamir kitaplarına ve azizlerin yaşamlarını anlatan kitaplara, metinden önce gelen ve bir dizi resim içeren bir bölüm ekleme geleneği yaygınlaştı. Bu resimler metinden ayrı, hatta bağımsız bir sanatsal bütün oluşturuyordu (Aziz Albanus'un mezamir kitabı, Aziz Aubin'in yaşamı ve Aziz Audomarus'un yaşamı), Sonsuz çeşitlilik gösteren baş harfler, manastır elyazmalarında, özellik le dev Kutsal* Kitaplar da (Saint-Martial, Souvigny, Manerius, Bury, VVınchesteı Kutsal Kitapları) çok büyük boyutlara ulaştı.
Gotik dönem ustalarının tezhip sanatına yaptıkları başlıca iki katkı, resimli kitapları metnin ikincil bir önem taşıdığı ya da hiç bulunmadığı görkemli kitaplar geliş tirmek ve sayfa kenarlarını ya da yazılı olmayan her tür alanı (satır sonları, sütun araları) süslemek oldu. Fransa'da resimli kitaplar, ibretli Kutsal Kitap'ın gerçekleştirildiği Saint Louis'in krallık atölyeleri sayesinde büyük gelişme gösterd,. Aynı anda Ingiltere ve Fransa'da şahane bir dizi Mahşer ortaya çıktı, XII, yy ın sonunda baş harflerin uçlarının uzatılması ve metni ayıran çizgilerin estetik bir işlev kazanmasıyla, tezhip sayfa kenarlarına da sıçramış oldu. Kenarlar XIII yy.'da garip motiflerle ve küçük resimlerle dolduruldu. XIV, ve XV. yy.'larda ise çerçeve süsleri giderek ağırlaşarak sonunda metni tümüyle kuşattı (özellikle dua kitaplarında).
Bu zarif ve gelişmiş sanatın Ortaçağ'ın sonunda gerilemesinin iki temel nedeni vardır. Matbaanın bulunması ve ksilogra- finin gelişmesi tezhip sanatına büyük bir darbe vurdu. Öte yandan, İtalya ve Hollanda'da büyük sanatseverlerin, ölçülü, perspektifli mekânlara ve pano üzerine yapılmış resimlere ilgi duymaları, tezhibin karşısında ve onun zararına, daha anıtsal bir resim tarzının gelişmesine yol açtı.
Boyalı süslemelerin yapım biçiminin de (uygulama teknikleri ve koşulları, ağır basan tonlar ve renkler) tezhip sanatı tarihinde kendine farklı üç renk anlayışı görülür: renkli mürekkeple yapılmış diri desenlere yer veren anglosakson üslubu; arı ve canlı renkli, nerdeyse soyut mustarip üslup (San Severine mahşeri, XI. yy., Bibliothöque nationale, Paris); düşsel bir ikonografiye ve süsleyici kompozisyonlara yer veren, keskin renkli otto üslubu (Bamberg mahşeri). XIII. yy.'da kırmızı ve mavi renkler tüm Avrupa'da ağır bastı; XIV. yy.'da ise gri renkli kamayölere ilgi duyuldu (Pucelle). Erken Ortaçağda yalnızca lüks elyazmalarıyla sınırlı kalan altın ve gümüş gibi metallerin kullanımı, gotik dönemde giderek yaygınlaştı. XII. yy.'ın son çeyreğinde, altının kullanış biçiminde önemli bir deği şiklik görüldü. Daha önceleri sıvı ya da toz halindeyken bir fırçayla sürülen altın, bu tarihten başlayarak varak biçiminde işlendi ve parlatma kalemiyle perdahlandı.
Kaynak: Büyük Larousse
Türk Süsleme Sanatları - Tezhip
YORUMLAR