VAROLUŞÇULUK a. Varlıktan çok insanın yaşantıları üzerinde duran ve varoluşun özden önce geldiğini savunan felsefe öğretisi. *ANSİK...
VAROLUŞÇULUK a. Varlıktan çok insanın yaşantıları üzerinde duran ve varoluşun özden önce geldiğini savunan felsefe öğretisi.
*ANSİKL. Varoluşçuluk daha başından, en önemli amaçları bilgi felsefeleri (gno- zeolojiler) ve evreni anlamaya (ben, dünya, Tanrı) yönelik genel sistemler ortaya koymak olan filozoflara da, çözümlemelerinde yalnızca bilimler ve bunların yöntemleri (bilgikuramları) üzerinde duran filozoflara da karşı çıkar: varoluşçuluğa göre her iki kesim de somut insanı, onun yaşamını ve ölümünü gözardı etmektedir. Varoluşçuluğun doğduğu kabul edilen dönem, yani Kierkegaard'ın (1813-1855) yaşadığı dönem göz önüne alınırsa, bu felsefe, varoluşu özsel varlık olarak gören Hegel'in mutlak sisteminin karşısında yer alır.
Varoluşçuluk (bu felsefenin, haklı olarak yararlandığı öncüleri vardı) ikinci Dünya savaşı'ndan sonra ve her biri farklı biçimde gerçekliğin özel bir deneyimine dayanan çeşitli biçimlere bürünerek gelişti. Nitekim bir yanda tanrıtanımaz bir varoluşçuluktan (Heidegger, Sartre) bir yanda da hıristiyan bir varoluşçuluktan (Kierkegaard, Jaspers, Marcel) söz edilir. Varoluşçuluğa göre, maddesel şeyler ne iseler o oldukları (kendinde) halde insan, olduğu haliyle örtüşen ve çakışan bir varlık değildir (kendi için): şeylerin durağan varoluşu, insanın "durağan-dışı" varoluşu (Heidegger, Sartre) ile karşıtlaşır; insan cansız nesnelerin durağanlığından "kurtulan" ya da bazılarına göre onlardan "ortaya çilin†(bu eylem, bilimsel nedenselliğe bağımlı nesnelerin "üstüne yükselme" olarak da anlaşılabilir) varlıktır. insanın "durağan-dışı" durumu ona, başkasının bakışının (bir muhatabın bakışı, bir bilim adamının bakışı vb.) onu dönüştürdüğü şeyden farklı bir şey olma özgürlüğünü verir Dolayısıyla insan, belli bir "durumun içinde"dir. Demek ki bu koşul, ona bağlı olmayan bir sonluluk içinde yer almaktadır. Öyleyse varolmak, (dünya) "içinde olmak", (başkası) vb., "için olmaktır. Demek ki varoluşçuluk bir yandan öncesiz sonrasız töz olarak tasarlanan varlığın eleştirisine, öte yandan da tarihsel varoluş tarzlannın somut betimlemelerinin araştırılmasına yönelir. Varoluşçuluk böylece tamamlanmış bir sistem ol maktan kaçınır.
Sartre varoluşçuluğunun en önemli özelliği, özgürlüğü, insanın ancak kötü niyetle unutabileceği bir temel olarak ortaya koymasıdır. Yazgımız biz doğmadan belirlenmiş değildir, yazgımızı biz kendi özgür irademizle yaratırız; yaptıklarımızın sorumluluğu gene bize aittir. Demek ki varoluşçuluk, her şeyden önce, diğer insanların ne olduklarıyla ilgilenen varlık olması bakımından insanı toplumsal sorumluluğa çağıran ahlaksal bir bakış açısı, bir 'hümanizma"dır. Pascal "eliniz kolunuz bağlı" diyordu; Sartre da aynı anlamda, insanların "sıçandan farksız†olduklarını söyler. Biz ancak, gerçek dolayımsızlığı temsil eden varoluştan hareket ederek düşür itebiliriz.
Sartrecı varoluşçuluk bu anlamda, marxçı gelenek içinde yer alır. Ama belirlenmemiş olduğunu düşündüğü bireye verdiği yerle ve insana şu ya da bu olmak ya da olmamak özgürlüğünü tanımasıyla da mancçılıktan köklü bir biçimde ayrılır.
Bu bakımdan varoluşçuluğun toplumsal statüsü, belirgin olmaktan hiç kuşkusuz uzaktır: varoluşçuluk, hem üniversitelerde okutulacak ya da siyasal bir partinin programıyla bütünleşebilecek yeni bir felsefe, hem de öğretici olmayan bir pratik ve savaş sonrasında bazı parisli ve burjuva aydınların yaşam tarzı olamazdı. Sartre bile Kierkegaard'a dönmeyi öneriyor, danimarkalı filozofun şu sözünü anıyordu: "somut gerçeklik olarak yaşantı, bilgi -olmayan'dan başka bir şey değildir".
J.-R Sartre, A. Camus gibi çağdaş varoluşçuların hemen bütün edebiyat yapıtları türkçeye çevrildi. Bu ürünler aracılığıyla varoluşçuluğun yaygın temaları kimi yapıtlara yansıdı. Bu dönemde eski edebiyatın birtakım ürünlerinde de varoluşçu görüşlerin yansımaları bulunduğu ileri sürüldü (örn.: "Hoşça bak zatına kim dide-i âlemsin sen / Merdüm-i dide-i ekvan otan âdemsin sen" [Özüne hoşça bak, çünkü evrenin gözü sensin. Sen bütün varlıkların gözbebeği olan insanoğlusun.] Şeyh Galip). Varoluşçu edebiyatın konu edindiği "s,üçma, bunaltı" gibi kavramlar kimi türk yazarlarının yapıtlarında da yorumlandı (örn. Saatleri ayarlama enstitüsü, A. H. Tanpınar; Bunaltı, D. Özlü). Aziz Nesin, ikinci yeni döneminde genç yazarların varoluşçuluk modasına ayak uydurmasını Saçkıran romanınında taşlama konusu yaptı.
*ANSİKL. Varoluşçuluk daha başından, en önemli amaçları bilgi felsefeleri (gno- zeolojiler) ve evreni anlamaya (ben, dünya, Tanrı) yönelik genel sistemler ortaya koymak olan filozoflara da, çözümlemelerinde yalnızca bilimler ve bunların yöntemleri (bilgikuramları) üzerinde duran filozoflara da karşı çıkar: varoluşçuluğa göre her iki kesim de somut insanı, onun yaşamını ve ölümünü gözardı etmektedir. Varoluşçuluğun doğduğu kabul edilen dönem, yani Kierkegaard'ın (1813-1855) yaşadığı dönem göz önüne alınırsa, bu felsefe, varoluşu özsel varlık olarak gören Hegel'in mutlak sisteminin karşısında yer alır.
Varoluşçuluk (bu felsefenin, haklı olarak yararlandığı öncüleri vardı) ikinci Dünya savaşı'ndan sonra ve her biri farklı biçimde gerçekliğin özel bir deneyimine dayanan çeşitli biçimlere bürünerek gelişti. Nitekim bir yanda tanrıtanımaz bir varoluşçuluktan (Heidegger, Sartre) bir yanda da hıristiyan bir varoluşçuluktan (Kierkegaard, Jaspers, Marcel) söz edilir. Varoluşçuluğa göre, maddesel şeyler ne iseler o oldukları (kendinde) halde insan, olduğu haliyle örtüşen ve çakışan bir varlık değildir (kendi için): şeylerin durağan varoluşu, insanın "durağan-dışı" varoluşu (Heidegger, Sartre) ile karşıtlaşır; insan cansız nesnelerin durağanlığından "kurtulan" ya da bazılarına göre onlardan "ortaya çilin†(bu eylem, bilimsel nedenselliğe bağımlı nesnelerin "üstüne yükselme" olarak da anlaşılabilir) varlıktır. insanın "durağan-dışı" durumu ona, başkasının bakışının (bir muhatabın bakışı, bir bilim adamının bakışı vb.) onu dönüştürdüğü şeyden farklı bir şey olma özgürlüğünü verir Dolayısıyla insan, belli bir "durumun içinde"dir. Demek ki bu koşul, ona bağlı olmayan bir sonluluk içinde yer almaktadır. Öyleyse varolmak, (dünya) "içinde olmak", (başkası) vb., "için olmaktır. Demek ki varoluşçuluk bir yandan öncesiz sonrasız töz olarak tasarlanan varlığın eleştirisine, öte yandan da tarihsel varoluş tarzlannın somut betimlemelerinin araştırılmasına yönelir. Varoluşçuluk böylece tamamlanmış bir sistem ol maktan kaçınır.
Sartre varoluşçuluğunun en önemli özelliği, özgürlüğü, insanın ancak kötü niyetle unutabileceği bir temel olarak ortaya koymasıdır. Yazgımız biz doğmadan belirlenmiş değildir, yazgımızı biz kendi özgür irademizle yaratırız; yaptıklarımızın sorumluluğu gene bize aittir. Demek ki varoluşçuluk, her şeyden önce, diğer insanların ne olduklarıyla ilgilenen varlık olması bakımından insanı toplumsal sorumluluğa çağıran ahlaksal bir bakış açısı, bir 'hümanizma"dır. Pascal "eliniz kolunuz bağlı" diyordu; Sartre da aynı anlamda, insanların "sıçandan farksız†olduklarını söyler. Biz ancak, gerçek dolayımsızlığı temsil eden varoluştan hareket ederek düşür itebiliriz.
Sartrecı varoluşçuluk bu anlamda, marxçı gelenek içinde yer alır. Ama belirlenmemiş olduğunu düşündüğü bireye verdiği yerle ve insana şu ya da bu olmak ya da olmamak özgürlüğünü tanımasıyla da mancçılıktan köklü bir biçimde ayrılır.
Bu bakımdan varoluşçuluğun toplumsal statüsü, belirgin olmaktan hiç kuşkusuz uzaktır: varoluşçuluk, hem üniversitelerde okutulacak ya da siyasal bir partinin programıyla bütünleşebilecek yeni bir felsefe, hem de öğretici olmayan bir pratik ve savaş sonrasında bazı parisli ve burjuva aydınların yaşam tarzı olamazdı. Sartre bile Kierkegaard'a dönmeyi öneriyor, danimarkalı filozofun şu sözünü anıyordu: "somut gerçeklik olarak yaşantı, bilgi -olmayan'dan başka bir şey değildir".
J.-R Sartre, A. Camus gibi çağdaş varoluşçuların hemen bütün edebiyat yapıtları türkçeye çevrildi. Bu ürünler aracılığıyla varoluşçuluğun yaygın temaları kimi yapıtlara yansıdı. Bu dönemde eski edebiyatın birtakım ürünlerinde de varoluşçu görüşlerin yansımaları bulunduğu ileri sürüldü (örn.: "Hoşça bak zatına kim dide-i âlemsin sen / Merdüm-i dide-i ekvan otan âdemsin sen" [Özüne hoşça bak, çünkü evrenin gözü sensin. Sen bütün varlıkların gözbebeği olan insanoğlusun.] Şeyh Galip). Varoluşçu edebiyatın konu edindiği "s,üçma, bunaltı" gibi kavramlar kimi türk yazarlarının yapıtlarında da yorumlandı (örn. Saatleri ayarlama enstitüsü, A. H. Tanpınar; Bunaltı, D. Özlü). Aziz Nesin, ikinci yeni döneminde genç yazarların varoluşçuluk modasına ayak uydurmasını Saçkıran romanınında taşlama konusu yaptı.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR