VOLKANİK sıf. (fr. vdcaniçue) 1. Volkanlarla ilgili bir yüzey, bir kaya, bir gaz ya da bir olay için kullanılır: Volkanik taş. Volk...
VOLKANİK sıf. (fr. vdcaniçue)
1. Volkanlarla ilgili bir yüzey, bir kaya, bir gaz ya da bir olay için kullanılır: Volkanik taş. Volkanik patlama. (Bk. ansikl. böl.)
2. içinde volkan bulunan bir yer için kullanılır: Volkanik alan.
*inş. Volkanik çimento, düz bir çatının kaplamasını oluşturan ve sızdırmazlık sağlayan, asfalt esaslı bileşim. (Bu kaplama, üzerine birkaç kat bitüm emdirilmiş bitümlü kartondan oluşur. Karton, dere çakılı, bitkisel toprak, seramik ya da çimento esaslı karolarla korunur.)
*ANSİKL. Jeomorfol. Alttaki yapılarla hiçbir ilgisi olmayan volkanik engebe, yalnızca yanardağların etkinliği sonucu oluşan "eklenmiş" bir engebe biçimi değildir: gerçekte "ilksel" denen yapısal biçimlere, kayaların direnci ve yapıların eskiliği gibi çifte bağımlılık altında oluşan "türemiş" yapısal biçimler de katılır.
İlksel biçimlerin morfolojisini doğrudan doğruya püskürmelerin tarzı belirler Böylece şu biçimler ortaya çıkar:
1. cüruf konileri; Stromboli ya da Vulcano tipi etkinliklerden doğar, dik eğimlidir (30° ile 35°), baca çevresinde birikmiş piroklastitlerden oluşur (örn. bazalttı ya da andezitli lav akışları yayan düzgün ya da gedikli Auvergne puyları ya da Kula bölgesinde devlit adı verilen cüruf ve kül konileri);
2. kubbeler ya da kubbe-volkanlar; profilleri yamaçların tabanına kadar dışbükeydir, püskürme noktalarının üzerinde çok kıvamlı lavların sertleşmesiyle oluşur (örn. Pelöe dağı, puy de Döme, Velay sükleri);
3. geniş kalkan volkanlar; çapları birkaç kilometreyle yirmi-otuz kilometre arasında değişir, yamaçların eğimi azdır (10°'den az); yarıklardan ya da kraterlerden çıkan akışkan lavların bazen çok kalın bir katman halinde birikmesiyle oluşurlar (örn. Hawaii'de Mauna boa, Büyük Komor ya da Röunion'daki Fournaise adasal volkan yapıları; Güneydoğu Anadolu'da Karacadağ);
4. stratovolkanlar, art arda püskürmelerle son derece büyük yapıların yamaçlarındaki ağızlardan çıkan piroklastik ürünleri (küller, süngertaşları, breşler) ve lavların yığılmasıyla oluşurlar (örn. Vezüv, Etna, Demavend, Türkiye'de Ağrı, Süphan, Erciyeş, Hasandağı ve diğer birçok volkan yapısı). Çeşitli ölçeklerde olan bu biçimlerin korunması, bu biçimleri oluşturan malzemelerin direncine, ilksel eğimlerin derecesine ve aynı zamanda etkinliklerin ne ölçüde eski olduğuna bağımlıdır.
Farklı aşınma biçimlerinin bir tipolojisi yapısal düzenlere göre belirlenebilir. Şu biçimler ayırt edilir:
1. sıyrılma biçimleri; (bacalarda baca dolgularını meydana getiren pekleşmiş lavlar, aglomera ve breşler), doğrusal ya da çembersel kırıklarda (dykeler ve ringdykeler) ya da katmanlaşma düzlemlerine göre (sili), sertleşmiş ürünlerin aşınmayla ortaya çıkması sonucu oluşurlar; bu tür volkanik ürünler yapıyı meydana getiren diğer malzemeden daha dirençlidir;
2. akışkan lav akıntılarından oluşan tünemiş biçimler; tortul kayaçlardan ya da kristalli kayaçların ayrışma ürünlerinden oluşan, aşınıma karşı korunmuş dirençsiz bir temel üzerinde yer alırlar: bu tür mesalar bazen gerçek bir plato boyutlarına ulaşabilir (örn. transız Massif central'inde Aubrac, Cözallier, Coiron);
3. tahrip biçimleri; üçgen biçiminde platoları ya da planezleri birbirinden ayıran ışınsal doğrultuda vadilerle yarılmış Hawaii tipi kalkan volkanlarda ya da stratovolkanlarda görülür (örn. 2 500 km2'lik bir alana yayılan ve Avrupa'nın en geniş volkanik yapısı olan Cantal, Röunion'da Neiges doruğu); bu aşınma iskoçya volkanları örneğinde yapının köklerine kadar inmiştir. Bu yapıların merkezinde plutonik kayaçlar, çevresindeyse merkezi kısmın çökmesi sonucunda bir yana eğimli engebeler dizisi oluşturan en eski lavlar yer alır (örn. Mull adası). Ayrıca volkanizrna, hidrografik ağın düzenini bozar (lav akıntılarının ya da basit yapıların arkasında baraj gölleri) ve en belirgin volkanik yapıların yarattığı eğimler sistemine bağlı olarak yeni ağlar oluşur.
1. Volkanlarla ilgili bir yüzey, bir kaya, bir gaz ya da bir olay için kullanılır: Volkanik taş. Volkanik patlama. (Bk. ansikl. böl.)
2. içinde volkan bulunan bir yer için kullanılır: Volkanik alan.
*inş. Volkanik çimento, düz bir çatının kaplamasını oluşturan ve sızdırmazlık sağlayan, asfalt esaslı bileşim. (Bu kaplama, üzerine birkaç kat bitüm emdirilmiş bitümlü kartondan oluşur. Karton, dere çakılı, bitkisel toprak, seramik ya da çimento esaslı karolarla korunur.)
*ANSİKL. Jeomorfol. Alttaki yapılarla hiçbir ilgisi olmayan volkanik engebe, yalnızca yanardağların etkinliği sonucu oluşan "eklenmiş" bir engebe biçimi değildir: gerçekte "ilksel" denen yapısal biçimlere, kayaların direnci ve yapıların eskiliği gibi çifte bağımlılık altında oluşan "türemiş" yapısal biçimler de katılır.
İlksel biçimlerin morfolojisini doğrudan doğruya püskürmelerin tarzı belirler Böylece şu biçimler ortaya çıkar:
1. cüruf konileri; Stromboli ya da Vulcano tipi etkinliklerden doğar, dik eğimlidir (30° ile 35°), baca çevresinde birikmiş piroklastitlerden oluşur (örn. bazalttı ya da andezitli lav akışları yayan düzgün ya da gedikli Auvergne puyları ya da Kula bölgesinde devlit adı verilen cüruf ve kül konileri);
2. kubbeler ya da kubbe-volkanlar; profilleri yamaçların tabanına kadar dışbükeydir, püskürme noktalarının üzerinde çok kıvamlı lavların sertleşmesiyle oluşur (örn. Pelöe dağı, puy de Döme, Velay sükleri);
3. geniş kalkan volkanlar; çapları birkaç kilometreyle yirmi-otuz kilometre arasında değişir, yamaçların eğimi azdır (10°'den az); yarıklardan ya da kraterlerden çıkan akışkan lavların bazen çok kalın bir katman halinde birikmesiyle oluşurlar (örn. Hawaii'de Mauna boa, Büyük Komor ya da Röunion'daki Fournaise adasal volkan yapıları; Güneydoğu Anadolu'da Karacadağ);
4. stratovolkanlar, art arda püskürmelerle son derece büyük yapıların yamaçlarındaki ağızlardan çıkan piroklastik ürünleri (küller, süngertaşları, breşler) ve lavların yığılmasıyla oluşurlar (örn. Vezüv, Etna, Demavend, Türkiye'de Ağrı, Süphan, Erciyeş, Hasandağı ve diğer birçok volkan yapısı). Çeşitli ölçeklerde olan bu biçimlerin korunması, bu biçimleri oluşturan malzemelerin direncine, ilksel eğimlerin derecesine ve aynı zamanda etkinliklerin ne ölçüde eski olduğuna bağımlıdır.
Farklı aşınma biçimlerinin bir tipolojisi yapısal düzenlere göre belirlenebilir. Şu biçimler ayırt edilir:
1. sıyrılma biçimleri; (bacalarda baca dolgularını meydana getiren pekleşmiş lavlar, aglomera ve breşler), doğrusal ya da çembersel kırıklarda (dykeler ve ringdykeler) ya da katmanlaşma düzlemlerine göre (sili), sertleşmiş ürünlerin aşınmayla ortaya çıkması sonucu oluşurlar; bu tür volkanik ürünler yapıyı meydana getiren diğer malzemeden daha dirençlidir;
2. akışkan lav akıntılarından oluşan tünemiş biçimler; tortul kayaçlardan ya da kristalli kayaçların ayrışma ürünlerinden oluşan, aşınıma karşı korunmuş dirençsiz bir temel üzerinde yer alırlar: bu tür mesalar bazen gerçek bir plato boyutlarına ulaşabilir (örn. transız Massif central'inde Aubrac, Cözallier, Coiron);
3. tahrip biçimleri; üçgen biçiminde platoları ya da planezleri birbirinden ayıran ışınsal doğrultuda vadilerle yarılmış Hawaii tipi kalkan volkanlarda ya da stratovolkanlarda görülür (örn. 2 500 km2'lik bir alana yayılan ve Avrupa'nın en geniş volkanik yapısı olan Cantal, Röunion'da Neiges doruğu); bu aşınma iskoçya volkanları örneğinde yapının köklerine kadar inmiştir. Bu yapıların merkezinde plutonik kayaçlar, çevresindeyse merkezi kısmın çökmesi sonucunda bir yana eğimli engebeler dizisi oluşturan en eski lavlar yer alır (örn. Mull adası). Ayrıca volkanizrna, hidrografik ağın düzenini bozar (lav akıntılarının ya da basit yapıların arkasında baraj gölleri) ve en belirgin volkanik yapıların yarattığı eğimler sistemine bağlı olarak yeni ağlar oluşur.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR