Yeryüzü şekilleri nedir Yeryüzü Şekilleri - Kanyon Yeryüzü Şekilleri - Fiyord Yeryüzü Şekilleri - Vaha Y eryü...
Yeryüzü şekilleri nedir
Yeryüzü Şekilleri - Kanyon
Yeryüzü Şekilleri - Fiyord
Yeryüzü Şekilleri - Vaha
Yeryüzü Şekillerinin Oluşması
Yeryüzü şekillerinin oluşması ve değişmesi hem iç, hem de dış güçlere bağlıdır. Yüzeydeki yükselmelere dünyanın içindeki güçler, şu demek oluyor ki iç güçler neden olur. Buna karşılık dış güçler, şu demek oluyor ki su, rüzgar ve buz bu yükseltileri tekrardan düzleştirmeye çalışır. Tektonik ve magmatik vakalar, arazi yapılarının farklılığı ve dış güçlerin değişik tesirleri çok türlü yeryüzü şekillerinin oluşmasına neden olur. Bu tür durumlar:
Dünya'nın kabuğunun soğumasından bu yana devamlı yinelenen bir süreç söz mevzusudur. İç güçler yüzeyde yükseklik farklılıklarına niçin olurken, şu demek oluyor ki dağlar, kayalar, çukurlar, yanardağlar ya da başka yükseltiler oluştururken, dış güçler de bu tarz şeyleri devamlı şekilde aşındırır, yontar ve doldurur. Güneş enerjisinin ve iklim etmenlerinin (ısı farkı, yağış, rüzgar vb.) tesiri alt kısmındaki jeolojik süreçler dış güçleri oluşturur.
Aşınma
Çevre koşulları bir yüzeyin türlü biçimlerde aşınmasına niçin olabilir. Bu tür durumlar ortaya çıkış biçimlerine gore fiziksel-mekanik, kimyasal, biyolojik ve biyokimyasal aşındırmalar olarak sınıflandırılabilir. Aşınmanın derecesi o çevrenin iklim ve hidroloji koşullarına bağlı olarak değişiyor.
Fizyolojik-mekanik aşınmaya buharlaşmanın çok, yağışın az olduğu kurak bölgelerle yağışların çoğu zaman kar şeklinde düşmüş olduğu yerlerde rastlanır. Deniz kıyılarında da bu şekilde aşınmalar görülebilir. Yağışın bolca ve sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde ise kimyasal aşınma söz mevzusudur. Bu şekilde aşınmalar bilhassa tropik bölgelerde çok etkilidir.
Günlük ya da senelik ısı farklılıkları kayaların yüzeyinde gerilimlere niçin olarak onların kırılarak ufalanmasına neden olur. Bununla birlikte gene bundan dolayı ortaya çıkan ufak çatlakların arasına giren sular buz, tuzlar da kristal oluşturarak kayayı parçalar. Rüzgar, su ve buzun da aşındırıcı tesiri vardır. Bunların taşımış olduğu katı cisimler kayalara vurarak ufalanıp parçalanmasına niçin olur.
Kimyasal aşınma daha çok suyun ve ona karışmış olan asitlerin etkisiyle ortaya çıkar. Mesela, tuz içeren kayaçlar yalnızca suyun etkisiyle çözülebilir. Buna karşılık kireçtaşlarının eriyebilmesi için daha kuvvetli asitler gereklidir.
Ötekilerle karşılaştırıldığında hayvanlarla bitkilerin yol açmış olduğu biyolojik ve biyokimyasal aşınmanın önemsiz olduğu görülür. Aşınma genel olarak toprak oluşumunda da mühim rol oynar.
Sürüklenme ve Taşıma
Kopan parçaların bulundukları yerden uzaklaştırılmasına sürüklenme denir. Sürüklenme büyük bölümü kez ışınmayla beraber ortaya çıkar ve bunun sonucunda aşınan yüzey tekrardan aşındırıcı güçlerin tesiri altına girer. Sürüklenme kütleçekiminin, suyun akım gücünün, buzun itici gücünün ve rüzgar hareketinin bundan böyle hiçbir şeyi hareket ettiremeyeceği noktada son bulur. Bu yüzden kimi zaman dağların yakınındaki çukurlarda ya da dağların eteklerinde sürüklenmiş parçalara rastlanır.
Tabiat güçlerinin bu parçacıkları daha uzaklara götürdükleri de olur, buna taşıma denir. Bilhassa ırmaklar kopardıkları parçaları çok uzaklara götürebilir. Suyun aşındırıcı gücünün etkisiyle oluşmuş “V†şeklinde vadilere rastlanabilir. Su benzer biçimde buz da kayalardan parçalar koparıp uzaklara taşıyabilir ve “U†şeklinde vadiler oluşturabilir. Denizin taşıyıcı tesiri dalgalar, gelgit ve akıntılarla ortaya çıkar. Rüzgar ise bilhassa koruyucu bitkilerin olmadığı kurak bölgelerde büyük zararlar verebilir ve ufak parçaları binlerce kilometre uzağa taşıyabilir.
Tortullaşma ve Tekrardan Oluşum
Taşınan parçaların bir mekanda çökelmesine tortullaşma denir. Büyük parçalar dağlarla düzlükler arasındaki sınır bölgesinde çökelerek teraslar oluşturur. Daha ufak parçacıklar ise eğer kara parçası üstünde bir mekanda çökelmemişlerse, denize ulaşır. Irmakların taşımış olduğu parçalar kıyılarda deltalar oluşturur. Kıyıya yakın bir yere çökelmeyen parçalar ise daha uzaklara giderek denizin dibinde birikir. Milyonlarca yıl devam eden bu taşıma ve biriktirme bir süre sonrasında yerkabuğuna baskı yaparak iç güçleri harekete geçirir, bu tür şeyler da tekrardan yükseltilerin ortaya çıkmasına niçin olur.
Dünya'mız son 570 milyon yıldan bu yana üç büyük orojenez, şu demek oluyor ki dağoluşumu yaşamıştır. Bunların hepsi de yukarda anlatılan aşınma ve biriktirme sonucu iç güçlerin hareketiyle ortaya çıkmıştır. Günümüzden ortalama 500-408 milyon yıl önceki Kaledoniyen dağoluşumu esnasında İskoçya, Norveç'teki dağlar, 387-248 milyon yıl önceki dağoluşum sürecinde Apalaşlar, Urallar ve Orta Ren Dağları, 213 milyon yıl ilkin süregelen son dağoluşumunda ise Alpler, Andlar, Kayalık Dağlar ve Himalayalar ortaya çıkmıştır.
1) Yeryuvarlağının yapısı: Yer yuvarlağının yapısı; güneş sisteminin ve evrenin oluşumu ile açıklanabilir. 15 milyar yıl ilkin evren devasa yükseklikte ısı ve yoğunluktaki bir yapıdan, patlama sonucunda oluşmuştur.
2) Yerkabuğunun yapısı: Yer, zaman içinde soğumaya adım atmıştır. Ama yerin iç kısmı ise hala sıcaktır. Yer soğumaya başladıkça yeryüzü yavaş yavaş şekillenmiştir.
Yeryüzünden yerin içine doğru inildikçe her 33 metrede 1 C ısı çoğalmaktadır.
Yer kabuğu dünyayı dıştan kuşatan bir tabakadır. Taş kürenin en üst katını oluşturur.
Yer kabuğunun alt katmanı ise bazalt birleşimindeki taşlardan oluşmuştur. Bu yapıya çehre denir.
Yerkabuğunun Malzemeleri (Kayaçlar)
1) Püskürük Taşlar
2) Tortul taşlar : Başka yüzüne dış güçler tarafınca getirilen maddelerin tortulanmasıyla (üst üste birikmesiyle) oluşur. İçerisinde yer yer fosiller bulunmaktadır.
3) Başkalaşmış taşlar :Tortul ve püskürük taşları yüksek ısı ve tazyik altında kalmış olarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)
Yer yuvarlağının dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen bölüm yer alır. Manto, yer çekirdeğinin örtüsü durumundadır.
Yer küre hacminin %80'nini manto oluşturur.
Mantodan sonrasında yer yuvarlağının iç kısmını çekirdek oluşturur. -Çekirdekte ısı 4500 C bulur.
Mantonun katı olan üst kısımı yer kabuğu ile beraber taş küre olarak adlandırılır.
Taş küre levha denilen büyük parçalar halindedir.
Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya değin değişik evrelerden geçmiştir. Birbirlerinden değişik bu evrelerden her herhangi birine jeolojik süre denir.
Jeolojik zamanlar dört tanedir ve ortalama 570 milyon yıl sürmüştür. Bu zamanda oluşan tortul taşlar, o dönemde yaşayan canlıların fosillerini ihtiva eder.
Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. (Dağ oluşumu, kıta oluşumu ve volkanizmadır.)
Enerjisini güneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (Akarsular, rüzgarlar, dalgalar, vb.)
İç ve dış kuvvetler birbiriyle devamlı savaşım halindedir.
İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise bu tarz şeyleri aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli düzlüklere (peneplen) dönüştürürler.
Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde etmiş olduğu malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller oluşur. Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur.
Yerkabuğunun hareketleri
Yer kabuğu bir tüm değildir. Çatlaklardan ve kırık boşluklardan oluşur. Yer kabuğu bir birinden ayrı parçalardan oluşur. Bu her bir bölüme levha denir. Bu levhalar manto üstünde yüzer haldedirler. Ortalama yılda 1-2 santimetre hareket ederler.
1) Dağ Oluşumu: Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalınca tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara maruz bırakılırlar. Bu yan basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur. (Toros dağı)
Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa ya da öncesinden yükselmiş kıvrım dağları yeniden yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst, alçakta kalan kısımlara ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken, alçakta kalan kısımlar, bir süre sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur. (Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer edinen boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır. Bu dağlar içinde bulun ve üstünde aynı adlı akarsıların geçmiş olduğu Bakırçay, B. Menderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)
2) Kıta Oluşumu: Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma ve yükselme hareketleri türlü biçimlerde olabilir.
Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir. Bu vakaya denizlerin çekilmesi şu demek oluyor ki reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.
3) Volkanizma: Yer kabuğu alt kısmındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir. Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır. (karbondioksit, taş, kaya)
Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir. (K. Ağrı-sancı, Tendirek, Nemrut vb.)
Volkan küllerinin senelik birikmesiyle tüf tabakaları oluşur.
4) Deprem: Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır. Oluşumlarına gore mahalli depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır. Mahalli depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı tesirleri az olan sarsıntılardır. Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha çok bundan dolayı tahrip gücü daha çok olandır.
Ovalar ve Platolar
Ova: Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya, var ise da az olan çevresine gore alçakta olan düz bölgelere ova denir.
1) Oluşumlarına Nazaran Ovalar
2) Bulunduklarına gore ovalar: Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına gore kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır.
3) Yükseltilerine gore ovalar: Bir takım ovalar deniz seviyesine yakın iken, bir takım ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir. Bu tür durumlar grubuna gore ikiye ayrılır.
1) Mekanik (Fizyolojik) Çözünme
Günlük ısı farkının fazla olduğu yerlerde görülür. -Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonrasında soğuması sonucu oluşur. (Çöllerde görülebilir)
2) Kimyasal Çözünme
Suyun taşları eritmesi, aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluşur. Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar. -Nemli bölgelerde daha da yaygındır.
3) Biyolojik Çözünme
Nebat köklerinin, kayalarının çatlaklarına girerek zaman içinde büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir.
Toprak Oluşmu ve Toprak Türleri
Toprağın oluşması için ilkin kayaların çözünmesi gerekir. Diri kalıntılarıyla oluşabilir. Toprağın oluşumuna tesir eden faktörler; iklim, nebat örtüsü, yer şekilleri, taşların özelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar: Dış kuvvetlerin taşıyıp getirmiş olduğu malzemelerin birikmesiyle oluşur.
üç çeşittir:
İki gruba ayrılır:
Yer göçmesi: Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değişiklik yapma vakasıdır.
Yer Kayması: üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve ıslak tabakalar üstünde, eğim ışığında kaynamasıdır. Yer kaymasının yaygın ismi heyelandır. Yer göçmeleri eğimin çokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur. Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir. Heyelan olaylarının en fazla görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.
Toprak Erozyonu: Toprak erozyonunu oluşturan etmenler;
Yeryüzü şekillerinin oluşması ve değişmesi hem iç, hem de dış güçlere bağlıdır. Yüzeydeki yükselmelere dünyanın içindeki güçler, şu demek oluyor ki iç güçler neden olur. Buna karşılık dış güçler, şu demek oluyor ki su, rüzgar ve buz bu yükseltileri tekrardan düzleştirmeye çalışır. Tektonik ve magmatik vakalar, arazi yapılarının farklılığı ve dış güçlerin değişik tesirleri çok türlü yeryüzü şekillerinin oluşmasına neden olur. Bu tür durumlar:
- Güçlerin Tesiri
- Aşınma
- Sürüklenme ve Taşıma
- Tortullaşma ve Tekrardan Oluşum
Aşınma
Çevre koşulları bir yüzeyin türlü biçimlerde aşınmasına niçin olabilir. Bu tür durumlar ortaya çıkış biçimlerine gore fiziksel-mekanik, kimyasal, biyolojik ve biyokimyasal aşındırmalar olarak sınıflandırılabilir. Aşınmanın derecesi o çevrenin iklim ve hidroloji koşullarına bağlı olarak değişiyor.
Fizyolojik-mekanik aşınmaya buharlaşmanın çok, yağışın az olduğu kurak bölgelerle yağışların çoğu zaman kar şeklinde düşmüş olduğu yerlerde rastlanır. Deniz kıyılarında da bu şekilde aşınmalar görülebilir. Yağışın bolca ve sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde ise kimyasal aşınma söz mevzusudur. Bu şekilde aşınmalar bilhassa tropik bölgelerde çok etkilidir.
Günlük ya da senelik ısı farklılıkları kayaların yüzeyinde gerilimlere niçin olarak onların kırılarak ufalanmasına neden olur. Bununla birlikte gene bundan dolayı ortaya çıkan ufak çatlakların arasına giren sular buz, tuzlar da kristal oluşturarak kayayı parçalar. Rüzgar, su ve buzun da aşındırıcı tesiri vardır. Bunların taşımış olduğu katı cisimler kayalara vurarak ufalanıp parçalanmasına niçin olur.
Kimyasal aşınma daha çok suyun ve ona karışmış olan asitlerin etkisiyle ortaya çıkar. Mesela, tuz içeren kayaçlar yalnızca suyun etkisiyle çözülebilir. Buna karşılık kireçtaşlarının eriyebilmesi için daha kuvvetli asitler gereklidir.
Ötekilerle karşılaştırıldığında hayvanlarla bitkilerin yol açmış olduğu biyolojik ve biyokimyasal aşınmanın önemsiz olduğu görülür. Aşınma genel olarak toprak oluşumunda da mühim rol oynar.
Sürüklenme ve Taşıma
Kopan parçaların bulundukları yerden uzaklaştırılmasına sürüklenme denir. Sürüklenme büyük bölümü kez ışınmayla beraber ortaya çıkar ve bunun sonucunda aşınan yüzey tekrardan aşındırıcı güçlerin tesiri altına girer. Sürüklenme kütleçekiminin, suyun akım gücünün, buzun itici gücünün ve rüzgar hareketinin bundan böyle hiçbir şeyi hareket ettiremeyeceği noktada son bulur. Bu yüzden kimi zaman dağların yakınındaki çukurlarda ya da dağların eteklerinde sürüklenmiş parçalara rastlanır.
Tabiat güçlerinin bu parçacıkları daha uzaklara götürdükleri de olur, buna taşıma denir. Bilhassa ırmaklar kopardıkları parçaları çok uzaklara götürebilir. Suyun aşındırıcı gücünün etkisiyle oluşmuş “V†şeklinde vadilere rastlanabilir. Su benzer biçimde buz da kayalardan parçalar koparıp uzaklara taşıyabilir ve “U†şeklinde vadiler oluşturabilir. Denizin taşıyıcı tesiri dalgalar, gelgit ve akıntılarla ortaya çıkar. Rüzgar ise bilhassa koruyucu bitkilerin olmadığı kurak bölgelerde büyük zararlar verebilir ve ufak parçaları binlerce kilometre uzağa taşıyabilir.
Tortullaşma ve Tekrardan Oluşum
Taşınan parçaların bir mekanda çökelmesine tortullaşma denir. Büyük parçalar dağlarla düzlükler arasındaki sınır bölgesinde çökelerek teraslar oluşturur. Daha ufak parçacıklar ise eğer kara parçası üstünde bir mekanda çökelmemişlerse, denize ulaşır. Irmakların taşımış olduğu parçalar kıyılarda deltalar oluşturur. Kıyıya yakın bir yere çökelmeyen parçalar ise daha uzaklara giderek denizin dibinde birikir. Milyonlarca yıl devam eden bu taşıma ve biriktirme bir süre sonrasında yerkabuğuna baskı yaparak iç güçleri harekete geçirir, bu tür şeyler da tekrardan yükseltilerin ortaya çıkmasına niçin olur.
Dünya'mız son 570 milyon yıldan bu yana üç büyük orojenez, şu demek oluyor ki dağoluşumu yaşamıştır. Bunların hepsi de yukarda anlatılan aşınma ve biriktirme sonucu iç güçlerin hareketiyle ortaya çıkmıştır. Günümüzden ortalama 500-408 milyon yıl önceki Kaledoniyen dağoluşumu esnasında İskoçya, Norveç'teki dağlar, 387-248 milyon yıl önceki dağoluşum sürecinde Apalaşlar, Urallar ve Orta Ren Dağları, 213 milyon yıl ilkin süregelen son dağoluşumunda ise Alpler, Andlar, Kayalık Dağlar ve Himalayalar ortaya çıkmıştır.
Yeryuvarlağının Yapısı ve Yer Şekillerinin Oluşumu
2) Yerkabuğunun yapısı: Yer, zaman içinde soğumaya adım atmıştır. Ama yerin iç kısmı ise hala sıcaktır. Yer soğumaya başladıkça yeryüzü yavaş yavaş şekillenmiştir.
Yeryüzünden yerin içine doğru inildikçe her 33 metrede 1 C ısı çoğalmaktadır.
Yer kabuğu dünyayı dıştan kuşatan bir tabakadır. Taş kürenin en üst katını oluşturur.
Yer kabuğunun alt katmanı ise bazalt birleşimindeki taşlardan oluşmuştur. Bu yapıya çehre denir.
Yerkabuğunun Malzemeleri (Kayaçlar)
1) Püskürük Taşlar
a) İç püskürük taşlar: Yer kabuğu alt kısmındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır. (Granit)
b) Dış püskürük taşlar: Yer kabuğu alt kısmındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur. (Bazalt ve andezit)
2) Tortul taşlar : Başka yüzüne dış güçler tarafınca getirilen maddelerin tortulanmasıyla (üst üste birikmesiyle) oluşur. İçerisinde yer yer fosiller bulunmaktadır.
a) Mekanik tortullar: Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil benzer biçimde malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur. (Kum taşı, kıl taşı)
b) Kimyasal tortullar: Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun geçmiş olduğu yere çökelmesi ya da tortulanması ile oluşurlar. (Kireç taşı, alçı taşı)
c) Organik tortular: Hayvan, nebat benzer biçimde diri kalıntılarının üst üste birikip katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)
3) Başkalaşmış taşlar :Tortul ve püskürük taşları yüksek ısı ve tazyik altında kalmış olarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)
Yeryuvarlağının İç Yapısı
Yer yuvarlağının dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen bölüm yer alır. Manto, yer çekirdeğinin örtüsü durumundadır.
Yer küre hacminin %80'nini manto oluşturur.
Mantodan sonrasında yer yuvarlağının iç kısmını çekirdek oluşturur. -Çekirdekte ısı 4500 C bulur.
Mantonun katı olan üst kısımı yer kabuğu ile beraber taş küre olarak adlandırılır.
Taş küre levha denilen büyük parçalar halindedir.
Jeolojik Devirler
Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya değin değişik evrelerden geçmiştir. Birbirlerinden değişik bu evrelerden her herhangi birine jeolojik süre denir.
Jeolojik zamanlar dört tanedir ve ortalama 570 milyon yıl sürmüştür. Bu zamanda oluşan tortul taşlar, o dönemde yaşayan canlıların fosillerini ihtiva eder.
İç ve Dış Kuvvetler
Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. (Dağ oluşumu, kıta oluşumu ve volkanizmadır.)
Enerjisini güneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (Akarsular, rüzgarlar, dalgalar, vb.)
İç ve dış kuvvetler birbiriyle devamlı savaşım halindedir.
İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise bu tarz şeyleri aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli düzlüklere (peneplen) dönüştürürler.
Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde etmiş olduğu malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller oluşur. Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur.
Yerkabuğunun hareketleri
Yer kabuğu bir tüm değildir. Çatlaklardan ve kırık boşluklardan oluşur. Yer kabuğu bir birinden ayrı parçalardan oluşur. Bu her bir bölüme levha denir. Bu levhalar manto üstünde yüzer haldedirler. Ortalama yılda 1-2 santimetre hareket ederler.
Dağ Oluşumu
Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa ya da öncesinden yükselmiş kıvrım dağları yeniden yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst, alçakta kalan kısımlara ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken, alçakta kalan kısımlar, bir süre sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur. (Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer edinen boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır. Bu dağlar içinde bulun ve üstünde aynı adlı akarsıların geçmiş olduğu Bakırçay, B. Menderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)
2) Kıta Oluşumu: Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma ve yükselme hareketleri türlü biçimlerde olabilir.
Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir. Bu vakaya denizlerin çekilmesi şu demek oluyor ki reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.
3) Volkanizma: Yer kabuğu alt kısmındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir. Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır. (karbondioksit, taş, kaya)
Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir. (K. Ağrı-sancı, Tendirek, Nemrut vb.)
Volkan küllerinin senelik birikmesiyle tüf tabakaları oluşur.
4) Deprem: Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır. Oluşumlarına gore mahalli depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır. Mahalli depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı tesirleri az olan sarsıntılardır. Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha çok bundan dolayı tahrip gücü daha çok olandır.
Ovalar ve Platolar
1) Oluşumlarına Nazaran Ovalar
a) Aşıntı Ovalar: Dış güçler tarafınca çok fazla dereceden aşındırıp, düzleştirilmesi sonucu oluşur. Bu ovalara Türkiye'de rastlanmaz. Şark Avrupa bu mevzuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir.
b) Çöküntü Ovalar: Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin, dış güçlerin taşıyıp getirmiş olduğu taklarla dolması sonucu oluşur. (Iğdır ovası)
c) Birikinti Ovası: İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların, dış güçlerin taşıyıp getirmiş olduğu tortulların dolması sonucu oluşur. (Konya ve Malatya ovaları)
d) Karstik Ovalar: Çökebilir taşların uzandığı alanlarda, suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır. Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur. (Teke ve Taşeli platoları)
2) Bulunduklarına gore ovalar: Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına gore kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır.
3) Yükseltilerine gore ovalar: Bir takım ovalar deniz seviyesine yakın iken, bir takım ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir. Bu tür durumlar grubuna gore ikiye ayrılır.
- Alçak ova
- Yüksek ova
a) Aşıntı Platoları: Dış güçler tarafınca yüzeyi aşındırılmış, akarsuların derin vadiler kazmış olduğu düzlüklerdir.
b) Kırılma (Tektonik) Platolar: Dikey yönlü basınçların etkili olduğu alanlarda, eski kütlelerin kırılması ile oluşur. (İç Garp Anadolu platoları)
c) Volkanik Platolar: Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların, akarsularla yarılması sonucu oluşur.
d) Karstik Ovalar: Kireç taşı benzer biçimde çözünebilen taşların bulunmuş olduğu alanlarda oluşmuş platolardır. (Obruk, Taşeli platoları)
Yeryüzünün Biçimlenmesi (Dış Kuvvetler)
1) Mekanik (Fizyolojik) Çözünme
Günlük ısı farkının fazla olduğu yerlerde görülür. -Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonrasında soğuması sonucu oluşur. (Çöllerde görülebilir)
2) Kimyasal Çözünme
Suyun taşları eritmesi, aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluşur. Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar. -Nemli bölgelerde daha da yaygındır.
3) Biyolojik Çözünme
Nebat köklerinin, kayalarının çatlaklarına girerek zaman içinde büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir.
Toprak Oluşmu ve Toprak Türleri
Toprağın oluşması için ilkin kayaların çözünmesi gerekir. Diri kalıntılarıyla oluşabilir. Toprağın oluşumuna tesir eden faktörler; iklim, nebat örtüsü, yer şekilleri, taşların özelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar: Dış kuvvetlerin taşıyıp getirmiş olduğu malzemelerin birikmesiyle oluşur.
üç çeşittir:
- Alüvyonlar : Kum ve çakıl benzer biçimde maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır.
- Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, üst kısımları büyük bölümü kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur.
- Lösler : Rüzgarların, kurak bölgelerden az çok yağışlı mıntıkalara taşıyıp yığdıkları, katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak.
İki gruba ayrılır:
- Nemli Bölge Toprakları : Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde, gür nebat örtüsüyle kaplıdır.
- Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi step topraklarıdır şu demek oluyor ki çöl toprakları.
Yer Göçmeleri ve Kaymalar
Yer göçmesi: Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değişiklik yapma vakasıdır.
Yer Kayması: üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve ıslak tabakalar üstünde, eğim ışığında kaynamasıdır. Yer kaymasının yaygın ismi heyelandır. Yer göçmeleri eğimin çokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur. Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir. Heyelan olaylarının en fazla görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.
Toprak Erozyonu: Toprak erozyonunu oluşturan etmenler;
- Toprağın sular tarafınca aşındırılması
- Rüzgarlar
- Nebat örtüsü
- Buzullar
- Sel
- Eğim
- Yangın
- Ağaçlandırma,
- Nebat örtüsü,
- Baraj gölleri yapma,
- Tarlalar eğime yatay sürülmeli
- Ağaç kesimlerine karşı tedbirler
33) YERYüZü ŞEKİLLERİ: Eğim, yükselti, bakı benzer biçimde faktörler aynı bölge ve yörede değişik toprak tiplerinin oluşmasına niçin olmaktadır.
Eğim: Eğimli araziler suyun tutulmasını ve bitkilerin yetişmesini güçleştirir ve toprakların aşınmasını kolaylaştırır. Aşmanın şiddetli olduğu kesimler toprak örtüsü yönünden yoksundur.
Yükselti: Şimal ve Güneyde uzanan dağların yükseklerinde ısı yavaş yavaş azalır.Yağış artar.Dikey yönde değişik özellikte olan topraklar görülür. Örnek:Torosların cenup yamaçlarında 1000 m'ye kadar kırmızı topraklar, daha yükseklerde kırmızımsı kahverengi topraklar ve orman sınırının üstünde koyu renkli çayır toprakları görülür. Kuzeyde ise, alt katta kestane renkli step toprakları üst üste ise kahverengi orman top yer alır.İç Anadolu da alçaklarda boz renkli step toprakların yükseklerde kahverengi ve kestane renkli topraklara geçilir. Şark Anadolu kara topraklar görülür.
Bakı: Dağların şimal ve cenup yamaçlarında yağış ve ısı şartları farklıdır.Bu sebeple topraklarda farklıdır. Torosların cenup yamaçlarında kırmızı topraklar yer alırken kuzeyde, kireçli kahverengi ormanların toprakları yer alır.
Suyun sızma şartları:
Toprak oluşumu için suyun topraktan sızması gerekir.Su toprakta sızmaz,birikirse toprak doygun hale gelir.Bu şekilde toprak havalanamaz ve nebat kökleri solunum yapması imkansız Atta tuzlu ve alkollü bileşikler çözünerek dışarı çıkar, suyun buharlaşması ile tuzlu ve alkollü maddeler toprak yüzeyinde birikir. Örnek Konya, Iğdır ve Erzurum da bu yolla çorak topraklar oluşmuştur. Deltaların denize uzak kesimlerinde göl kenarlarında su uzun süre toprakta kalır. Bataklıklarda sarıkamış benzer biçimde bitkiler suyun tabanında birikerek organik topraklar oluşturur.
: Eğim, yükselti, bakı benzer biçimde faktörler aynı bölge ve yörede değişik toprak tiplerinin oluşmasına niçin olmaktadır.
Eğim: Eğimli araziler suyun tutulmasını ve bitkilerin yetişmesini güçleştirir ve toprakların aşınmasını kolaylaştırır. Aşmanın şiddetli olduğu kesimler toprak örtüsü yönünden yoksundur.
Yükselti: Şimal ve Güneyde uzanan dağların yükseklerinde ısı yavaş yavaş azalır.Yağış artar.Dikey yönde değişik özellikte olan topraklar görülür. Örnek:Torosların cenup yamaçlarında 1000 m'ye kadar kırmızı topraklar, daha yükseklerde kırmızımsı kahverengi topraklar ve orman sınırının üstünde koyu renkli çayır toprakları görülür. Kuzeyde ise, alt katta kestane renkli step toprakları üst üste ise kahverengi orman top yer alır.İç Anadolu da alçaklarda boz renkli step toprakların yükseklerde kahverengi ve kestane renkli topraklara geçilir. Şark Anadolu kara topraklar görülür.
Bakı: Dağların şimal ve cenup yamaçlarında yağış ve ısı şartları farklıdır.Bu sebeple topraklarda farklıdır. Torosların cenup yamaçlarında kırmızı topraklar yer alırken kuzeyde, kireçli kahverengi ormanların toprakları yer alır.
Suyun sızma şartları:
Toprak oluşumu için suyun topraktan sızması gerekir.Su toprakta sızmaz,birikirse toprak doygun hale gelir.Bu şekilde toprak havalanamaz ve nebat kökleri solunum yapması imkansız Atta tuzlu ve alkollü bileşikler çözünerek dışarı çıkar, suyun buharlaşması ile tuzlu ve alkollü maddeler toprak yüzeyinde birikir. Örnek Konya, Iğdır ve Erzurum da bu yolla çorak topraklar oluşmuştur. Deltaların denize uzak kesimlerinde göl kenarlarında su uzun süre toprakta kalır. Bataklıklarda sarıkamış benzer biçimde bitkiler suyun tabanında birikerek organik topraklar oluşturur.
Dünyanın kabuğunun soğumasından bu yana devamlı yinelenen bir süreç söz mevzusudur: İç güçler yüzeyde yükseklik farklılıklarına niçin olurken, şu demek oluyor ki dağlar, kayalar, çukurlar, yanardağlar ya da başka yükseltiler oluştururken, dış güçler de bu tarz şeyleri devamlı şekilde aşındırır, yontar ve doldurur. Güneş enerjisinin ve iklim etmenlerinin (ısı farkı, yağış, rüzgar vb.) tesiri alt kısmındaki jeolojik süreçler dış güçleri oluşturur. Dünya yüzeyinde iç güçlerin yol açmış olduğu yükselmelere karşılık dış güçler, şu demek oluyor ki su, rüzgar ve buz, bu yükseltileri tekrardan düzleştirmeye çalışır. Tektonik ve magmatik vakalar, arazi yapılarının farklılığı ve dış güçlerin değişik tesirleri sonucu yeryüzü üstünde birbirlerinden değişik oluşumlar meydana gelir. Meydana gelen bu oluşumların tamamına yeryüzü şekilleri denir.
HARİTALARDA YüZEY ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ
1.RENKLENDİRME YÖNTEMİ:
Fiziki haritalarda kullanılır.Yükselti ve derinlik basamakları renklerle gösterilir. Eşyükselti eğrileriyle beraber kullanılır.Fiziki haritalarda yükseltiler çoğu zaman, yeşil, sarı ve kahverenginin türlü tonları,derinlikler ise açıktan koyuya mavi rengin tonları ile gösterilir. Fiziki haritalarda kullanılan renkler,yükselti ve derinlik basamaklarını gösterir, yer şekillerini göstermez. Yükselti basamakları (m) Kullanılan Renkler
0 - 200 Yeşil
200 - 500 Açık Yeşil
500 - 1000 Sarı
1000 - 1500 Turuncu
1500 - 2000 Açık Kahverengi
2000 ve üstü Koyu Kahverengi
2.TARAMA YÖNTEMİ:
Yer şekilleri kısa, kalınca, sık ya da ince, uzun, seyrek çizgilerle taranarak gösterilir. Eğimin arttığı yerlerde taramanın boyu kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artar. Eğimin azaldığı yerlerde taramanın boyu uzar, seyrekleşir ve incelir.Taramanın yapılmadığı bölgeler düzlükleri ifade eder.Tarama yöntemi ile harita yapımının zor olması,yükselti ve eğim bulma imkanı vermemesi sebebiyle fazla kullanılmamaktadır.
3.GÖLGELEME YÖNTEMİ:
Güneş ışınlarının yer şekilleri üstüne 45 aşama açı ile geldiği kabul edilerek,ışık alan yerlerde herhangi bir işlem yapılmaz gölgelerin açık ya da koyu oluşuna gore arazinin eğimi hakkında bilgi verilir.Gölgelerin koyulaştığı yerlerde eğim azalır. Yer şekilleri teferruatlı bir biçimde gösterilemediği için günümüzde tek başına kullanılmamaktadır.
4.KABARTMA YÖNTEMİ:Yükseltilerin belirgin oranlarda küçültülerek,yer şekillerinin kabartılarak gösterilmesidir. Yer şekillerini en iyi gösteren haritalardır.Oluşturulması ve taşınması oldukça zor olduğundan kullanışlı değildir.
5.İZOHİPS (EŞ YüKSELTİ) YÖNTEMİ:
Yer şekilleri izohipsler yardımıyla gösterilir.Haritalarda yer şekillerinin gösterilmesinde en fazla kullanılan yöntem izohips yöntemidir.
İzohips (Eş yükselti) Eğrisi:Yükseltileri aynı olan noktaları birleştiren eğrilere eş yükselti eğrisi ismi verilir.
İzohips Aralığı (Eş Aralık-Ekuidistans):İzohipsler haritanın ölçeğine gore belirlenen yükselti aralıkları ile çizilir.Eş yükselti eğrilerinin aralarındaki yükseklik farkı eşittir.Bu özelliğe eş aralık(ekuidistans) ismi verilir.Büyük ölçekli haritalarda aralık kıymeti daha az olur.
İzobat(Eş derinlik) Eğrisi:Deniz ve göl yüzeyinden dibe doğru aynı derinlikteki noktaları birleştiren eğrilerdir.
İzoterm:Yeryüzünde sıcaklığı aynı olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilmiş eğrilerdir.Bunların kullanılmasıyla oluşturulan ve sıcaklığın yeryüzündeki dağılışını gösteren haritalara izoterm haritaları ismi verilir. İzoterm eğrilerini ilk olarak Alman ilim adamı A.Von Humboldt kullanmış ve yeryüzünün senelik izoterm haritalarını çizmiştir. İlk meydana getirilen aylık izoterm haritaları H. Doven'in Ocak ve Temmuz aylarına ait izoterm haritalarıdır
İzobar:Hava basıncının aynı olduğu bölgeleri birleştiren eğrilere izobar (eş tazyik) eğrisi ismi verilir.Tazyik haritalarında bu değerler deniz yüzeyine indirgenmiş olarak gösterilir.Bu tür durumlar kullanılarak meydana getirilen haritalara Eş tazyik haritası(İzobar haritası) ismi verilir.
İzoseist:Deprem şiddetinin aynı derecede hissedildiği noktaların birleştirilmesi ile elde edilmiş eğrilerdir.
İzohyet:Eşit oranda yağış alan noktaların birleştirilmesi ile oluşturulan eğrilere izohyet eğrileri ismi verilir.
İZOHİPSLERİN ÖZELLİKLERİ
1.İç içe kapalı eğrilerdir.
2.Yeryüzü şekillerinin yükseltilerini ve genel biçimlerini ortaya koyarlar.
3.Aralarındaki yükselti farkı haritanın ölçeğine gore belirlenir ve birbirine eşittir.(Eş Aralık-Ekuidistans)
4.Sıfır metre izohipsi deniz seviyesinden başlar.(0 m eğrisi kıyı çizgisini gösterir)
5.İzohips eğrileri birbirini kesmez.
6.En alçak yeri en geniş izohips eğrisi, en yüksek yeri en dar izohips eğrisi gösterir.( Yükseltisi minimum olan en dışta,yükseltisi en fazla olan en içtedir.)
7.Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek bir izohipsi çevreler.Çukur alanlardabunun tam tersi oluşur.
8.Birbirini çevrelemeyen iki komşu izohipsin yükseltileri aynıdır.
9.İzohips çizgisi üstünde olmayan bir noktanın yükseltisi kati şekilde tespit edilemez.
10.Aynı izohips üstünde bulunan tüm noktaların yükseltileri birbirine eşittir.
11.İzohipslerin sıklaştığı bölgeler eğimin arttığı, seyrekleştiği bölgeler ise eğimin azaldığı bölgeleri gösterir.
12.Dağ dorukları(zirve) nokta ile gösterilir.
13.İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü belirler.
14.İzohipsleri dik olarak kesen çizgiler ( ______ )sürekli akarsuları gösterir.Kesik çizgiler ise( ---------- )mevsimlik akarsuları gösterir.Akarsu vadileri yükseltinin arttığı yöne doğru girinti oluşturur.
15.İzohipslerin "V" şeklini almış olduğu yerlerde, oluşan şeklin açık tarafı akarsu akış yönünü gösterir.
DAİMİ AKARSU…………...1
HALİÇ………………….…....2
BOYUN...........................4
SIRT……….………………...5
DELTA….…………………...6
KAPALI ÇUKUR…..……..8
DORUK(ZİRVE)…..…....11-12
FALEZ OLUŞUMUNAUYGUN ALAN.......................14
KITA SAHANLIĞININ EN DAR OLDUĞU ALAN.....14
DORUK(ZİRVE):Tepe,dağ ve sırtların en yüksek noktasını meydana getirir. Nokta yada üçgen ile gösterilir.Genel olarak yeryüzü şeklinin yükselti kıymeti bu alana yazılır.
DAĞ:Nispi yüksekliği fazla olan kabarık yeryüzü şekilleridir.
TEPE:Kabarık bir yeryüzü şeklidir.Bir zirve ve bu durumu çevreleyen yamaçlardan oluşur.Dağdan farkı nispi yükseltisinin daha az olmasıdır.
ÇANAK(ÇUKUR):Merkeze doğru alçalan yamaçları bulunan yüksek kenarlı ve yer yüzü şeklidir.Derinlik yönünde ok işareti konularak gösterilir.Çukur alan okun başladığı yerden başlayarak bittiği yere kadar uzanır.
BOYUN: Zirve çizgisin geçmiş olduğu iki tepe içinde kalan ve nispeten alçakta bulunan alana boyun ismi verilir.Genel anlamda iki yanında zirve çizgisine dik uzanan vadiler görülür.
SIRT:İki akarsu vadisini birbirlerinden farklı kılan ve birbirine ters yönde eğimli yüzeyleri birleştiren yeryüzü şekillerine sırt ismi verilir.
YAMAÇ:Yeryüzündeki eğimli yüzeylerdir.Bu tür durumlar dağ,tepe,vadi benzer biçimde şekillerin ana unsuru olan ve eğimi fazla olan yüzeylerdir.
VADİ:Akarsuyun açmış olduğu,devamlı inişli,birbirine bakan iki yamaçtan oluşan bulunan, uzun, tabii oluktur.İzohips eğrileri tarafına doğru girinti yaparlar.Girinti vadinin şekline gore değişiyor. Bu alanlarda eğriler sıklaşır ve sayıları artar.Bu alanlar bununla birlikte boğazları meydana getirirler.
TALVEG: Bir vadinin yada akarsu yatağının en derin noktasını meydana getirir.En derin noktalarının birleştirilmesiyle Talveg çizgisi meydana gelir. Harita üstünde akarsuyu gösteren çizgiye isabet eder.
DELTA:Akarsuyun taşımış olduğu maddeleri denize yada göle ulaşmış olduğu yerde biriktirmesi ile oluşan yeryüzü şeklidir. Akarsuların delta oluşturdukları yerlerde, izohipsler deniz ya da göl yüzeyine doğru çıkıntı yaparlar
FALEZ(Yalıyar):Dalgaların kıyıları aşındırması sonucunda meydana gelen çökme ile oluşan dik kıyı biçimidir.Başka dik kıyılardan ayrılmış olduğu nokta oldukça kayalık görünüme haiz olmalarıdır.
ŞEV:Değişik yükseklikteki iki dikliği birleştiren az eğimli yamaçlardır.
BİRİKİNTİ KONİSİ:Dış kuvvetlerin türlü malzemeleri aşındırarak taşıyıp, eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesi ile oluşur.Bu tür durumlar yarım koni şeklindedir.
1.RENKLENDİRME YÖNTEMİ:
Fiziki haritalarda kullanılır.Yükselti ve derinlik basamakları renklerle gösterilir. Eşyükselti eğrileriyle beraber kullanılır.Fiziki haritalarda yükseltiler çoğu zaman, yeşil, sarı ve kahverenginin türlü tonları,derinlikler ise açıktan koyuya mavi rengin tonları ile gösterilir. Fiziki haritalarda kullanılan renkler,yükselti ve derinlik basamaklarını gösterir, yer şekillerini göstermez. Yükselti basamakları (m) Kullanılan Renkler
0 - 200 Yeşil
200 - 500 Açık Yeşil
500 - 1000 Sarı
1000 - 1500 Turuncu
1500 - 2000 Açık Kahverengi
2000 ve üstü Koyu Kahverengi
2.TARAMA YÖNTEMİ:
Yer şekilleri kısa, kalınca, sık ya da ince, uzun, seyrek çizgilerle taranarak gösterilir. Eğimin arttığı yerlerde taramanın boyu kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artar. Eğimin azaldığı yerlerde taramanın boyu uzar, seyrekleşir ve incelir.Taramanın yapılmadığı bölgeler düzlükleri ifade eder.Tarama yöntemi ile harita yapımının zor olması,yükselti ve eğim bulma imkanı vermemesi sebebiyle fazla kullanılmamaktadır.
3.GÖLGELEME YÖNTEMİ:
Güneş ışınlarının yer şekilleri üstüne 45 aşama açı ile geldiği kabul edilerek,ışık alan yerlerde herhangi bir işlem yapılmaz gölgelerin açık ya da koyu oluşuna gore arazinin eğimi hakkında bilgi verilir.Gölgelerin koyulaştığı yerlerde eğim azalır. Yer şekilleri teferruatlı bir biçimde gösterilemediği için günümüzde tek başına kullanılmamaktadır.
4.KABARTMA YÖNTEMİ:Yükseltilerin belirgin oranlarda küçültülerek,yer şekillerinin kabartılarak gösterilmesidir. Yer şekillerini en iyi gösteren haritalardır.Oluşturulması ve taşınması oldukça zor olduğundan kullanışlı değildir.
5.İZOHİPS (EŞ YüKSELTİ) YÖNTEMİ:
Yer şekilleri izohipsler yardımıyla gösterilir.Haritalarda yer şekillerinin gösterilmesinde en fazla kullanılan yöntem izohips yöntemidir.
İzohips (Eş yükselti) Eğrisi:Yükseltileri aynı olan noktaları birleştiren eğrilere eş yükselti eğrisi ismi verilir.
İzohips Aralığı (Eş Aralık-Ekuidistans):İzohipsler haritanın ölçeğine gore belirlenen yükselti aralıkları ile çizilir.Eş yükselti eğrilerinin aralarındaki yükseklik farkı eşittir.Bu özelliğe eş aralık(ekuidistans) ismi verilir.Büyük ölçekli haritalarda aralık kıymeti daha az olur.
İzobat(Eş derinlik) Eğrisi:Deniz ve göl yüzeyinden dibe doğru aynı derinlikteki noktaları birleştiren eğrilerdir.
İzoterm:Yeryüzünde sıcaklığı aynı olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilmiş eğrilerdir.Bunların kullanılmasıyla oluşturulan ve sıcaklığın yeryüzündeki dağılışını gösteren haritalara izoterm haritaları ismi verilir. İzoterm eğrilerini ilk olarak Alman ilim adamı A.Von Humboldt kullanmış ve yeryüzünün senelik izoterm haritalarını çizmiştir. İlk meydana getirilen aylık izoterm haritaları H. Doven'in Ocak ve Temmuz aylarına ait izoterm haritalarıdır
İzobar:Hava basıncının aynı olduğu bölgeleri birleştiren eğrilere izobar (eş tazyik) eğrisi ismi verilir.Tazyik haritalarında bu değerler deniz yüzeyine indirgenmiş olarak gösterilir.Bu tür durumlar kullanılarak meydana getirilen haritalara Eş tazyik haritası(İzobar haritası) ismi verilir.
İzoseist:Deprem şiddetinin aynı derecede hissedildiği noktaların birleştirilmesi ile elde edilmiş eğrilerdir.
İzohyet:Eşit oranda yağış alan noktaların birleştirilmesi ile oluşturulan eğrilere izohyet eğrileri ismi verilir.
İZOHİPSLERİN ÖZELLİKLERİ
1.İç içe kapalı eğrilerdir.
2.Yeryüzü şekillerinin yükseltilerini ve genel biçimlerini ortaya koyarlar.
3.Aralarındaki yükselti farkı haritanın ölçeğine gore belirlenir ve birbirine eşittir.(Eş Aralık-Ekuidistans)
4.Sıfır metre izohipsi deniz seviyesinden başlar.(0 m eğrisi kıyı çizgisini gösterir)
5.İzohips eğrileri birbirini kesmez.
6.En alçak yeri en geniş izohips eğrisi, en yüksek yeri en dar izohips eğrisi gösterir.( Yükseltisi minimum olan en dışta,yükseltisi en fazla olan en içtedir.)
7.Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek bir izohipsi çevreler.Çukur alanlardabunun tam tersi oluşur.
8.Birbirini çevrelemeyen iki komşu izohipsin yükseltileri aynıdır.
9.İzohips çizgisi üstünde olmayan bir noktanın yükseltisi kati şekilde tespit edilemez.
10.Aynı izohips üstünde bulunan tüm noktaların yükseltileri birbirine eşittir.
11.İzohipslerin sıklaştığı bölgeler eğimin arttığı, seyrekleştiği bölgeler ise eğimin azaldığı bölgeleri gösterir.
12.Dağ dorukları(zirve) nokta ile gösterilir.
13.İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü belirler.
14.İzohipsleri dik olarak kesen çizgiler ( ______ )sürekli akarsuları gösterir.Kesik çizgiler ise( ---------- )mevsimlik akarsuları gösterir.Akarsu vadileri yükseltinin arttığı yöne doğru girinti oluşturur.
15.İzohipslerin "V" şeklini almış olduğu yerlerde, oluşan şeklin açık tarafı akarsu akış yönünü gösterir.
DAİMİ AKARSU…………...1
HALİÇ………………….…....2
BOYUN...........................4
SIRT……….………………...5
DELTA….…………………...6
KAPALI ÇUKUR…..……..8
DORUK(ZİRVE)…..…....11-12
FALEZ OLUŞUMUNAUYGUN ALAN.......................14
KITA SAHANLIĞININ EN DAR OLDUĞU ALAN.....14
DORUK(ZİRVE):Tepe,dağ ve sırtların en yüksek noktasını meydana getirir. Nokta yada üçgen ile gösterilir.Genel olarak yeryüzü şeklinin yükselti kıymeti bu alana yazılır.
DAĞ:Nispi yüksekliği fazla olan kabarık yeryüzü şekilleridir.
TEPE:Kabarık bir yeryüzü şeklidir.Bir zirve ve bu durumu çevreleyen yamaçlardan oluşur.Dağdan farkı nispi yükseltisinin daha az olmasıdır.
ÇANAK(ÇUKUR):Merkeze doğru alçalan yamaçları bulunan yüksek kenarlı ve yer yüzü şeklidir.Derinlik yönünde ok işareti konularak gösterilir.Çukur alan okun başladığı yerden başlayarak bittiği yere kadar uzanır.
BOYUN: Zirve çizgisin geçmiş olduğu iki tepe içinde kalan ve nispeten alçakta bulunan alana boyun ismi verilir.Genel anlamda iki yanında zirve çizgisine dik uzanan vadiler görülür.
SIRT:İki akarsu vadisini birbirlerinden farklı kılan ve birbirine ters yönde eğimli yüzeyleri birleştiren yeryüzü şekillerine sırt ismi verilir.
YAMAÇ:Yeryüzündeki eğimli yüzeylerdir.Bu tür durumlar dağ,tepe,vadi benzer biçimde şekillerin ana unsuru olan ve eğimi fazla olan yüzeylerdir.
VADİ:Akarsuyun açmış olduğu,devamlı inişli,birbirine bakan iki yamaçtan oluşan bulunan, uzun, tabii oluktur.İzohips eğrileri tarafına doğru girinti yaparlar.Girinti vadinin şekline gore değişiyor. Bu alanlarda eğriler sıklaşır ve sayıları artar.Bu alanlar bununla birlikte boğazları meydana getirirler.
TALVEG: Bir vadinin yada akarsu yatağının en derin noktasını meydana getirir.En derin noktalarının birleştirilmesiyle Talveg çizgisi meydana gelir. Harita üstünde akarsuyu gösteren çizgiye isabet eder.
DELTA:Akarsuyun taşımış olduğu maddeleri denize yada göle ulaşmış olduğu yerde biriktirmesi ile oluşan yeryüzü şeklidir. Akarsuların delta oluşturdukları yerlerde, izohipsler deniz ya da göl yüzeyine doğru çıkıntı yaparlar
FALEZ(Yalıyar):Dalgaların kıyıları aşındırması sonucunda meydana gelen çökme ile oluşan dik kıyı biçimidir.Başka dik kıyılardan ayrılmış olduğu nokta oldukça kayalık görünüme haiz olmalarıdır.
ŞEV:Değişik yükseklikteki iki dikliği birleştiren az eğimli yamaçlardır.
BİRİKİNTİ KONİSİ:Dış kuvvetlerin türlü malzemeleri aşındırarak taşıyıp, eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesi ile oluşur.Bu tür durumlar yarım koni şeklindedir.
KONUYA İLİŞKİN ÇEŞİTLİ ŞEKİLLER
Bu ileti 'en iyi yanıt' seçilmiştir.
Yeryüzü Şekilleri - Kanyon
Yeryüzü Şekilleri - Fiyord
Yeryüzü Şekilleri - Vaha
YORUMLAR