Kânûn-i Esâsî (Osmanlı Türkçesi: قانون اساسى) Fransızca Loi constitutionelle çevirisi olarak kullanılan Osmanlıca terkiptir. ...
Kânûn-i Esâsî (Osmanlı Türkçesi: قانون اساسى) Fransızca Loi constitutionelle çevirisi olarak kullanılan Osmanlıca terkiptir. "Temel Kanun" ya da Anayasa anlamındadır. Osmanlı Devleti'nin ilk ve son anayasası 23 Aralık 1876'da duyuru edilmiş, 1878'de II. Abdülhamit tarafınca askıya alınmış, 24 Temmuz 1908 ihtilali sonucunda tekrardan yürürlüğe girmiş ve kısmen 20 Nisan 1924 evveliyatına kadar yürürlükte kalmıştır.
Osmanlı Devleti'nde 23 Aralık 1876’de I. Meşrutiyet duyuru edilerek Türk tarihinin ilk anayasal hususi durumunu taşıyan Kanun-i Esasi kabul edildi. Böylece halk ilk kere padişahın yanında yönetime ortak oldu. Seçme, seçilme ve temsil hakkını kullandı. Şahıs hakları anayasanın güvencesi altına alındı.
1876 Kânûn-i Esâsî'si bağımsız bir İslam ülkesinde yürürlüğe giren Batılı anlamda ilk yazılı anayasadır. (1866'da tevcih edilen Mısır fermanı çağdaş bir anayasa durumunda olması durumunda, Mısır bu tarihte kuramsal olarak bir Osmanlı vilayeti olduğundan, Osmanlı padişahı adına yayınlanmıştır.)
Kanun-i Esasi'deki maddelerden bazıları şunlardır
* Osmanlı sınırlarındaki hepimiz kişisel hürriyete haizdir. Asla kimse başkalarının hürriyetine zarar veremez.
* Bir kanuna dayalı olmadığı sürece asla kimseden vergi ve buna benzer paralar alınamaz.
* İşkence ve her türlü eziyet kesinlikle ve tamamen yasaktır.
* Mahkemeler her türlü müdahaleden uzaktır.
* Osmanlı sınırları içindeki hepimiz hususi iyelik sınırları içindeki her türlü saldırıdan korunmuştur.
* Kanunda olmayan bir sebepten dolayı kimsenin hususi mülküne zorla girilemez.
Meşrutiyet tartışmaları ve anayasanın ilanı
Osmanlı Devleti'nde anayasa ve parlamenter seviye talepleri Fransa'daki 1848 Devrimi'nden itibaren duyulmaya başlandı ve bilhassa 1867-1868'de Namık Kemal'in başını çekmiş olduğu Genç Osmanlılar hareketi tarafınca dile getirildi.
Anayasa tartışmaları Âli Paşa'nın 1871'de ölümünden sonrasında başlamış olan siyasal ve mali kriz döneminde yoğunlaştı. Bu zamanda Mithat Paşa meşrutiyetçi görüşün başlıca temsilcisi olarak sivrildi. 1876'da Abdülaziz'in tahttan indirilmesiyle Mithat Paşa devlet yönetiminde egemen güç konumuna geldi. Üç ay devam eden saltanatında anayasayı hazırlatmayı başaramayan V. Murat da tahttan indirilerek, meşrutiyet fikrine daha yakın olduğu sanılan II. Abdülhamit 31 Ağustos 1876'da tahta geçirildi.
10 Eylül'deki cülus merasiminin derhal peşinden, anayasa hazırlanması için Mithat Paşa başkanlığında Cemaat-i Mahsusa isminde bir encümen kuruldu. Namık Kemal'in telkinleriyle oluşturulan ilk taslak ondan sonra Mithat Paşa'nın hususi sekreteri olan hukukçu Krikor Odyan'ın görüşleri doğrultusunda Fransa ve Belçika anayasalarında çevrilen bir metinle değiştirildi. Eğinli İngiliz Said Paşa, Süleyman Bey ve Mabeyn Başkatibi Said Minik Said Paşa Bey'in teklifiyle "Osmanlı memleketinde bulunan milletlerin her biri kendi dilini konuşmakta serbesttir" mealindeki madde devletin resmi dilinin "Türkçe'dir" şeklinde değiştirilerek 18.ve 57. maddeler olmak suretiyle iki yerde yerini aldı.[1]Padişaha siyasal gerekçelerle mahkemesiz sürgün yetkisi veren meşhur 113. madde Damat Mahmut Celalettin Paşa'nın manevraları sonucu son dakikada kabul edildi. 19 Aralık'ta Mithat Paşa sadrazam oldu. 23 Aralık'ta yeni anayasa Bab-ı Âli önündeki meydana kurulan kürsüde halka deklare edildi ve 101 pare top atışıyla kutlandı.
1876 ANAYASASI VE ÖZELLİKLERİ (KANUN-İ ESASİ)
1. Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk ve tek anayasasıdır.
2. İki meclisli bir anayasadır. (Meclis-i Ayan ve Meclisi Mebusan)
3. Heyeti Ayan üyelerini Padişah seçer.
4. Meclisi feshetme yetkisi Padişaha aittir.
5. 1908 senesinde 2.Meşrutiyet’in ilanıyla tekrardan anayasa duyuru edilmiştir.
6. 1909’da bu anayasa da değişikliğe uğramıştır.
7. Türkler ilk kere bu anayasa ile seçme ve seçilme hakkını elde ettiler.
8. Yasama ve Yürütme yetkileri Padişah’ın elinde toplandı. Yasama organı Ayan ve Mebusan Meclisidir. Yürütme organı ise Bakanlar kurulundan oluşmaktadır. Yürütmenin başlangıcında Padişah bulunur.
9. Bakanlar kurulunu atama ve görevine son verme yetkisi Padişah’a verildi.
10. Sürgün yetkisi padişaha verildi.
YORUMLAR