İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden beridir kullanılmakta olan arabaların tarihçesi ile ilgili bilgiler. ARABA, tekerlekli, motorlu ya d...
İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden beridir kullanılmakta olan arabaların tarihçesi ile ilgili bilgiler.
ARABA, tekerlekli, motorlu ya da motursuz her türlü kara taşıtına otomobil denir. Araştırmacılar, tekerlek ve kızağın bulunmasından sonrasında ilk arabanın ortaya çıkmış olduğu mevzusunda birleşirler. İÖ 3000’den başlayarak Ön Asya’da iki tekerlekli at otomobillerinin kullanıldığı türlü belgelerde belirtilir. Sümerlere ait bir otomobil sürücüsü figürü bunların ilk örneklerinden biridir. Boğazköy kazılarında ortaya çıkarılan tarihsel içerikli metinlerde de sık sık cenk otomobillerinden söz edilmiştir.
Geç Hitit dönemine ait buluntular vermiş olan Kargamış Kenti’nde iki tekerlekli bir otomobil kabartması ortaya çıkarılmıştır. Mısırlılarla Mitanniler arasındaki savaşlarda cenk otomobilleri kullanılmıştır. İlkçağ kavimlerinin (Sümer, Mısır, Yunan, Asur) de arkası açık, iki tekerlekli cenk otomobillerini bildikleri bu dönemle ilgili adak heykelciklerinden öğrenilmektedir. Bu zamanda aynı tür otomobiller av amacıyla da kullanılmıştır. Ninova’da Asurbanipal’in krallık sarayında buluna kabartmalarda parmaklıklı iki tekerleği olan, tek atla çekilen bir otomobilde aslan avlayan avcılar betimlenmiştir (İÖ 700).
Malum en eski arabaların tekerlekleri üç parça ağaçtan parmaklıksız yapılıyordu. İki tekerlekli, parmaklıkla ilk otomobilleri (cenk otomobilleri) İÖ 2000’de Hititler yapmış oldu ve kullandı. Yunan mitolojisinde otomobil, ilkin tanrıların, sonrasında kralların cenk otomobilleri olarak ortaya çıktı. Eski Yunanlılar ve Romalılar otomobile ehemmiyet vererek cenk otomobillerinin yanı sıra yük ve yarış otomobillerini da geliştirdiler. Frigler, sarp yerlerde arabaların yuvarlanmaması için iki tekerlek arasındaki uzaklık kadar yollarda birbirine koşut oyuklar açtılar. Yunanlılar ve Romalılar da dağlık yörelerde aynı yönetimi uyguladılar. Çin kaynaklarına nazaran, Orta Asya’da yaşayan Türkler İÖ 2000’den önceleri otomobil kullanıyorlardı.
İlk otomobiller daha çok yük taşımaya yarıyor, öküzlerle çekiliyordu. At, otomobillere daha sonraları koşuldu. Türklerin kullandıkları ve Çinlilerin “Keçe otomobili” dedikleri, dört tekerlek üstüne oturtulmuş çadırdan oluşan taşıt aracı, İÖ 1450’lerde Şimal Çin kanalıyla tüm Çin’e yayıldı. Türkler daha çok at üstünde savaşmayı yeğ tuttuklarından, bu otomobilleri Çinliler cenk amacıyla da kullandılar. Çinlilerin bu cenk otomobillerini çoğu zaman, bir sürücü, bir savaşçı bir de destek (ya da koruyucu) binerdi.
Gerek Şark’da gerekse Garp’da iki ya da dört tekerlekli taşıma ve binek otomobili zaman içinde gelişti. Binek otomobillerinde yolcuları rahat ettirmek için dingiller üzerine oturtulmuş kasaya saman, yastık vb konulmaya başlandı. Ortaçağda hamut-koşum takımının bulunarak boyun tasması yerine kullanılmasıyla atlı otomobillerle daha çok ve ağır yükler taşınabilmesi sağlandı. 9. yüzyıldan başlayarak binek otomobillerinin üstleri türlü yöntemlerle örtüldü. 1475’ten sonrasında bu taşıtlarda yay (makas) kullanılarak sarsıntı mühim seviyede azaltıldı. Aynı dönemde Uzakdoğu’ da günümüzde de kullanılan ve insanoğlu tarafınca çekilen tek kişilik çekçek otomobilleriyle, Ön Asya’da, bilhassa Anadolu’da kağnı otomobilleri yapımı yaygınlaştı. 14. yüzyılda Almanya’da koçu otomobilleri yapılmış oldu. Faytonlar, kupa otomobili, ilerde ABD’da Garp’ya göç esnasında göçmenlerin kullandığı türdeki otomobiller ilk kez 1580’de İngiltere’ de yapılmış oldu. 1665’te kupaların daha geliştirilmişi, hafifçe ve yönetimi daha kolay olanı Berlin’de meydana getirilen Berline’lerdi.
17. yüzyılda Fransız saray otomobilleri çizimi ve görünümleri bakımından diğeri saray arabalarına örnek oldu. 19. yüzyılın ortalarına kadar çok değişik türde binek otomobilleri yapılmış oldu. 1845’te İngiliz Thomson, otomobil tekerleklerine havalı lastikler taktı. Demiryolu taşımacılığının başlaması, 20. yüzyıl başlarında otomobil yapımının yaygınlaşması, atlı arabaların eski önemini yitirmesine niçin oldu. Bununla beraber günümüzdeki saray arabalarınnı en çarpıcı örneği, İngiltere Krallığı’nın saltanat otomobilidir. Pek çok yerde de taşıma aracı olarak atlı arabalardan yararlanılmaktadır.
Osmanlılarda Tanzimat’a kadar (1839) yalnızca padişahlar, şeyhülislamlar ve kazaskerler otomobile binebilirlerdi. Avrupa’ya giden elçilere de iki otomobil verilir, bunların birincisine elçi biner, ikincisinde armağanlar taşınırdı. Tanzimat’tan sonrasında bu “otomobil ayrıcalığı” kaldırıldı. Önde gelen tüm devlet yöneticileri otomobile binmeye başladı. Otomobile bir bayan bindiğinde sürücüleri atların yularından tutarak yaya yürürlerdi. Evli dahi olsalar bir erkekle bir kadının aynı otomobile binmeleri yasaktı. İkinci Meşrutiyet’ten (1908) sonrasında bu yasak da uygulanmaz oldu. Saltanat otomobilleri olsun, önde gelen devlet yöneticilerinin otomobilleri olsun ya Avrupa’dan getirtiliyor ya da Avrupa otomobilleri örnek alınarak yapılıyordu. İstanbul’da ilk kullanılan otomobiller, öküzle çekilen koçulardı. Daha sonraları yük taşımacılığında göçmen (tatar) otomobilleri, talika; binek aracı olarak fayton, London ve Berline tipi otomobiller da yaygınlaştı.
Türkiye’de 1950’lere kadar seyrek de olsa İstanbul’da ve Anadolu’daki pek çok yerleşim merkezinde fayton kullanıldı. Bu tarihten sonrasında motorlu araçlar giderek atlı arabaların, bilhassa faytonların yerini aldı. Fayton, günümüzde İstanbul (Adalar’da), İzmir ve kıyı kentlerimizde kısa gezgin gezintileri amacıyla kullanılır.
YORUMLAR