Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını elde eden eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimelerin öteki ke...
Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını elde eden eklere çekim eki denir.
Çekim ekleri, kelimelerin öteki kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede vazife almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Özetlemek gerekirse çekim ekleri kelimelerin cümle içinde kullanılmasını sağlar.
Kök ya da beden hâlindeki kelimeler sadece çekim eklerini alarak öteki kelimelere bağlanır, süre ve kişi anlamı kazanır.
“Kardeş kitap yer sor.â€
Bu kelime dizisi bu hâliyle sadece bir kelime yığınıdır. Bir maksat, duygu, düşünce, haber, bilgi ifade etmez. Sadece “bu kelimelerle ne söylenmek istenebilirâ€, sorusundan hareketle bir şeyler uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne için söylendiği kati olarak bilinemez.
Öyleyse bu kelime yığınını anlaşılır hâle getirmek için çekim eklerine gereksinim vardır. Çeşitli çekim ekleriyle bu kelimelerden anlamlı cümleler çıkarabiliriz:
“Kardeşine kitabın yerini sor.â€
“Kardeşimden kitapların yerini soracağım.â€
“Kardeşin kitabının yerini sordu.â€
Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Çekim ekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; kısaca bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir. Yukarıdaki örnekte değişik çekimlere karşın kelimelerin anlamlarının değişmediği görülür.
Çekim ekleri getirildikleri kelimenin türüne gore ikiye ayrılır:
İsim çekim ekleri ve Eylem çekim ekleri
A. İSİM ÇEKİM EKLERİ
İsimlerin ve isim asil kelimelerin sonuna gelmiş olarak onları öteki isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, mensup oldukları kişileri belirten ve adların çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.
İsim çekim ekleri şunlardır:
1-Hâl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le
2-İyelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri
3-Çoğul eki: -ler
4-Sual eki: mi
5-Ek-fiil: -dir, -idi, -imiş
6-Tamlama ekleri: -in,
7-İlgi zamiri -ki
1. HÂL (DURUM) EKLERİ
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, öteki kelimelerle ilişki kurarak adların cümlede vazife kazanmasını elde eden eklerdir.
İsmin hâllerinin başlangıcında yalın hâl (nominatif) gelir, fakat bu hâlin eki olmadığı için sıralamaya dahil etmedik; adlar mevzusunda işlenmiştir.
a. -İ Belirtme/Yükleme Hâl Eki
Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir. Doğrusu bu eki alan adlar cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.
ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...
İsmi fiile bağlar.
Evlatları buradan kim alacak?
Babası evladı çağırdı.
Şžimdi soruları cevaplayın.
Burada kimi bekliyorsunuz?
Türkçede iki tane -i eki vardır:
-i: iyelik eki: (onun) kalem-i
-i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)
b. -E Yönelme Hâl Eki
İsimleri fiillere, kimi zaman de edatlara bağlar.
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz mevzusudur.
okul-a git, ev-e dön...
Eklendiği kelimelere değişik anlamlar katar ve değişik anlam ilişkileri kurar.
Yönelme, yaklaşma, yetişme bildirir. Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir:
Bugün okula gitti.
Benim itirazım meydana getirilen haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem)
Fiyat, vasıta ile anlamı katar:
Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında)
Bu iş kaç paraya olur?
Süre bildirir, zarf tümleci yapar:
Bu iş sabaha biter.
Haftaya size gelelim.
Yer bildirir:
Bizi karşılamak için kapıya geldi.
İsimleri edatlara bağlar:
Akşama kadar okulda ders çalıştık.
Sabaha karşı varırız.
Yaşına gore ağır bir işte çalışıyordu.
Deyim kurar:
Ağzına geleni söyler.
İşleri yoluna koymak
Başına emir.
Başa gelen çekilir.
Çok cana yakın bir çocuktu.
İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:
Bunu size aldık. (sizin için)
Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için)
Annesini görmeye gitti.
İkilemeler kurarak durum bildirir:
Otobüse nefes nefese yetiştiler.
İki ahbap kafa kafaya vermiş...
“-an, -en†sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:
Soran sorana,
geçen geçene,
giden gidene...
Şžekilce çekimli eylem olan fakat eylem hususi durumunu yitirmiş söz gruplarına gelir:
Geçmiş olsuna gitti. (demeye)
c. -DE Bulunma Hâl Eki
İsimleri fillere bağlar.
ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...
Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar:
Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç)
Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)
Her şey yerli yerinde. (yüklem)
Süre bildirir:
Okullar bu yıl da eylülde açılacak. (zarf tüml.)
Fiili durum yönüyle niteler:
Suyu bir yudumda içti. (zarf tüml.)
Siz ayakta kaldınız.
Çamaşırları elde yıkıyormuş.
Süre ve sayı bildiren kelimelere ilave edildikten sonra ölçü, miktar bildirir:
Yılda yirmi gün izni var.
Haftada bir geliyor.
Yüzde yetmiş başarı vardı.
İkilemeler kurar:
Ayda yılda bir uğrar oldu.
Elde avuçta ne var ise bitti.
Eklendiği kelimeyi ödat yapar:
Parmak genişliğinde yaprakları var.
Yapım eki görevi görür:
Gözde sanatçılarımızdandı.
Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?
Sözde Ermeni soykırımı...
d. -DEn Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki
İsimleri fillere bağlar.
okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...
Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:
Ali, evden yeni çıktı.
Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.
Edat tümleci ve yüklem de yapar.
Gönüldendir şikâyet. (yüklem)
Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)
Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci)
Durum bildirir:
Yağmur hafiften yağıyor.
Ben onu yakından tanırım.
Üstünlük, karşılaştırma bildirir:
Kıldan ince
baldan tatlı
Erzurum’dan soğuk kent yok.
Bundan iyisi bulunmaz.
Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:
Verilen pastadan bir dilim yedi.
Soruların yanıtını sözlerimden çıkaracaksınız.
Canından can vermek istiyordu.
İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:
Akşamdan beri seni arıyoruz.
Yemekten sonrasında çayı nerede içeceğiz?
Sebep bildirir:
Soğuktan tir tir titriyordu.
Bitkinlikten uyuyuverdi.
İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:
Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.
Bu ürünlerden hangisini istediğinizi açıklayın.
Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi ödat yapar:
Basit insanlarla düşüp kalkma diyordu.
Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.
Toptan satış
Uzaktan akraba
En içten duygular
İkilemeler kurar:
Zavallı çocuk günden güne eriyor.
Baştan başa bizim bu topraklar.
Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.
Dünden bugüne ne değişti ki...
Varlıkların niçin, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:
Üzerine yünden bir kazak almıştı.
Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.
Ayı derisinden post; Rus’tan dost olmaz.
Süre anlamlı kelimelere gelmiş olarak süre anlamı katar:
Bu işi dünden halletmeliydik.
Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.
e. -CE Eşitlik Hâl Eki
İsimlere ve isim asil kelimelere ilave edildikten sonra çeşitli anlamlar katar. Türkçe'nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, ödat ve zarf türetir.
ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe...
Benzer biçimde, benzerlik anlamları katar:
Çocukça davranışları vardı.
İnsanca hareket etmeliyiz.
Yüklem yapar:
Onun davranışları çok süre delicedir.
Bakımında, yönüyle anlamı katar:
O sizden kiloca birazcık daha düşük.
Akılca birbirinizden farkınız yok.
Nazaran anlamı katar, edat benzer biçimde kullanılır:
Sence bu yaptığın doğru mu?
Bence bu doğru.
Çokluk, abartma anlamı katar:
Evinde yüzlerce kitabı var.
Süre bildiren isimlere gelmiş olarak eşitlik, süresince, boyu anlamı katar:
Bu okulda senelerce çalıştım dedi.
O gün sizi saatlerce bekledik.
Beraberlik, beraberlik anlamı katar:
Bu sonucu sınıfça aldık.
Bugün milletçe sevinçliyiz.
Durum bildirir; zarf tümleci yapar:
Anlatılanları sessiz bir şekilde dinledi.
Düşüncelerini açıkça dile getirdi.
Elazığ'dan gizlice ayrıldık.
Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:
Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.
Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi.
f. -lE Araç Hâl Eki
“ile†edatı kaynaklıdır; “i†düşürülerek kullanılır.
Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynaştırma harfi girer:
masa›masa-y-la.
Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde -la, -le şeklindedir:
kalem›kalemle.
İsim ve isim asil kelimelere ilave edildikten sonra değişik anlamlar katar. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
Edat tümleci yapar:
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.)
Durum bildirir; zarf tümleci yapar:
İşi kolaylıkla başardı.
Ayağına gelen topa hızla vurdu.
Babasını sevinçle karşıladı.
Yüklem yapar:O artık bizimledir.
Beraberlik anlamı katar: Öğrencileriyle geziye gitmişti.
Vasıta, alet bildirir: Otomobiliyle evimize kadar getirdi. İğneyle kuyu kazıyorsun.
“ve†bağlacı görevinde kullanılır:
Annemle kardeşim buraya geldiler.
Kalımlı’yle Fuzuli, 16. yy. şairleridir.
Sebep ve süre bildirir:
Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.
Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.
Zilin sesiyle yarışma bitti.
g. -(n)İn İlgi Hâl Eki (tamlayan eki)
İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar.
Bu ek birinci tekil ve çoğul kişi için “-İm†şeklindedir: ben-im, biz-im.
İsimleri isimlere bağlar:
Benim elim kanadı
Kitabın yaprağı yırtılmış.
Yalancının mumu...
Gözlüğün camı...
İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:
Bunu senin için yaptım dedi.
İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:
Birincilik ödülü Atilla'nın oldu.
En güzel ve mutlu seneler siz değerli üyelerimizin olsun.
Not: “-dEn†eki tamlayan ekinin yerini tutabilir:
öğrencilerin bazıları›öğrencilerden bazıları
onların biri›onlardan biri
2. İYELİK EKLERİ
İsimlerin ve isim asil kelimelerin sonuna gelmiş olarak onların sahiplerini, mensup oldukları kişileri belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları süre bu eklere iyelik zamirleri de denir.
kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları
masa-m, masa-n, masa-s-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları
su-y[3]-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları
ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri
İyelik ekleri isim tamlamasında tamlanana gelir:
Zil, şal ve gül. Bu bahçede raksın tüm hızı...
Şževk akşamında Endülüs üç kere kırmızı...
Aşkın büyülü şarkısı yüzlerce dildedir.
İspanya neşesiyle bu akşam bu zildedir.
Kapının kol-u,
işin baş-ı,
hayvan sevgi-s-i
İyelik ekleri kimi zaman yer bildiren zamirlerden (işaret zamirleri) sonrasında gelmiş olarak belirtme görevlerinde bulunur:
burası, ötesi, şurası...
Sıfatlardan sonrasında gelmiş olarak zamir yapar:doğrusu, böylesi, başkası...
Kimi zaman isimlerle ve sıfatlarla beraber sevgi ve abartma ifade eder:
Camın İstanbul.
Güzelim çiçekler kurumuş
İyelik eklerinden sonrasında hâl ekleri gelebilir:
Baba-m-a soracağım.
Kardeş-i-n-i arıyormuş.
-ler ekiyle -i iyelik eki beraber kullanılarak süre bakımından genelleme yapılır:
akşamları, sabahları, gündüzleri...
3. İLGİ ZAMİRİ: -ki
İlgi zamiri belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir:
benim kalemim›benimki
onun eli›onunki
Türkçede üç tane “ki†vardır: “kiâ€, “-kiâ€, “-kiâ€
a. “ki†Bağlacı
Bir tek “ki†biçimi vardır.
Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.
“ki†ile başlamış olan bir ara cümle aslolan cümlenin içinde kısa çizgiler içinde verilebilir:
Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-
Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın.
Mustafa Kemal Atatürk diyor ki: ...
Bir şey biliyor ki konuşuyor.
Ben ki hep sizin için çalıştım.
Imtihanı kazanabilir miyim ki...
Baktım ki gitmiş.
b. “-ki†İlgi Zamiri
Ek hâlindeki tek zamirdir.
Eklendiği kelimeye -ki bir tek isim tamlamasında tamlayana eklenir- bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini meblağ.
Büyük ve minik meşhur kurallarına uymaz; bir tek -ki şekli vardır:
senin kalemin›seninki, Ali’nin eli›Ali’ninki, onun düşüncesi›onunki...
c. “-ki†Yapım Eki
İsimlere ilave edildikten sonra yer ve süre bildiren sıfatlar türeten ektir.
Süre bildiren kelimelerin sonuna direkt eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken “-dE†hâl ekiyle beraber kullanılır.
Bir tek -ki ve azca da olsa -kü şekilleri vardır:
bu yılki imtihan, yarınki maç, dün meydana gelen film, bugünkü aklım...
masadaki kitaplar, duvardaki saat, evimizdeki hesap...
4. -lEr ÇOÄžUL EKİ
Cins isimlerine gelmiş olarak onların çoğul şekillerini yapar.
Kelimeler içinde ilgi kurmaz:
dağlar, fikirler, idealler, öğrenciler, dertler...
Hususi isimlere getirildiğinde:
1. Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğundan ayrılmadan yazılır
Yarın Ahmetlere gideceğiz.
İzmir’e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz. (burada hususi isme getirilmemiş.)
Aliler bizlere gelecekler.
2. Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:
Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektir.
Bu topraklarda ne Çaldıran’lar, ne Ridaniye’ler yaşandı.
3. Aynı adı taşıyanları belirtir:
Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.
Hüseyin’lerin hepsi buraya gelsin.
4. Abartma anlamı katar:
Çalışmak için ta Almanya’lara gitti.
5. Topluluk terimi bildirir:
Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar...
Bunların haricinde:
-İkilemeler yapar:
Seneler yılı bekledik.
-Abartma anlamı katar, kimi zaman “bir†kelimesiyle beraber bu anlamı verir:
Ateşler içinde kıvranıyordu.
O gün dünyalar benim olmuştu.
Valizler dolusu kitapları ne süre almıştı.
Bir kumaşlar almış, görmelisiniz.
Bir bahçeler var, sözle anlatılmaz.
Bir zamanlar ne kadar şendik.
-Çoğul zamirlere getirilerek yeniden çoğul yapar:Hepimiz, sizler
-Saygı ya da alay anlamı katar:
Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar.
Müdür Bey döndüler mi?
-Her anlamı katar:
Akşamları erken yiyecek yeriz.
Sabahları geç kalkarım.
-“Yaşâ€ kelimesine getirilerek yaşça yaklaşıklık bildirir:
O süre hemen hemen sekiz yaşlarında idi.
İyelik üçüncü çoğul eki ve kişi eki ile karıştırılmamalıdır.
Çocuklar (çoğul eki) annelerini (iyelik eki) bekliyorlar (kişi eki).
5. “m݆SORU EKİ
Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir:
Gelecek miydin? (fiile)
Sen misin? (isme)
Daima kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır.
Büyük ve minik sesli uyumu kurallarına uyar:
Salı mı?Sen mi?O mu?Ölü mü?
Sual ekinden sonrasında gelen ekler kendisine bitişik yazılır.
Seni çağıran bu çocuk muydu?
Vurguyu kendinden önceki kelimeye aktarır. Doğrusu mi sual ekinden ilkin gelen kelime vurgulanan kelimedir:
Sular mı yandı? Niçin tunca benziyor mermer?
Şžakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Sual anlamının haricinde başka görevlerde de kullanılır:
Pekiştirme görevinde: Güzel mi güzel bir yer burası.
6. EK-FİİL
İsim asil kelimelerin sonuna gelmiş olarak onların yüklem olmasını elde eden, ek hâlindeki fiildir.
“imek†fiilinin ek olarak kullanımıdır. Çoğu zaman bitişik yazılır.
Dört kipe gore çekimi vardır:
Geniş süre
-di’li geçmiş süre
-miş’li geçmiş süre
Şžart kipi
1. Geniş süre
İsim asil kelimelere şahıs ekleri getirilerek yapılır. Bunlar geniş süre eklerinin yerini meblağ. Üçüncü kişilere “-dİr†eki getirilir.
“insanım, insansın, insan(dır), insanız, insansınız, insan(dır)larâ€
Ben bir minik kelebeğim.
Ü stümüze doğan bir güneşsin sen.
Her taraf bugün bir başka güzel(dir).
Bu ek fiillere getirildiğinde kesinlik ya da olasılık anlamı katar.
Ulaş şimdi dinlence yapıyordur. (olasılık)
Bu durumda işe gitmeyecektir. (kesinlik)
2. -di’li geçmiş süre
Ek-fiilin malum geçmiş süre çekimi, kavramların ve varlıkların malum geçmişteki durumuna tanık olunduğunu gösterir.
“idim, idin, idi, idik, idiniz, idilerâ€
Bir güzelin hayranıydım. ‹hayranı i-di-m
Dün daha heyecanlıydın. ‹heyecanlı i-di-n
Merhametli biriydi. ‹biri i-di
3. -miş’li geçmiş süre
Ek-fiilin bilinmeyen (öğrenilen) geçmiş süre çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır.
“imişim, imişsin, imiş, imişiz, imişsiniz, imişlerâ€
Suçlanan ben-miş-im. ‹ ben imişim
Meğer sen ne çalışkan-mış-sın. ‹ çalışkan imişsin
Adam yirmi senedir evine hasret-miş. ‹ özlem imiş
4. Şžart
Eklendiği isimlerle yancümlecik kurar ve temel cümlenin şartını bildirir. Kimi zaman karşılaştırma anlamı da katar.
“isem, isen, ise, isek, iseniz, iselerâ€
Elbise ucuzsa derhal alalım. ‹ucuz ise
Maaşlar düşük, giderlerse bayağı fazla. ‹giderler ise (karşılaştırma)
Dikkat!
Ben iyi bir okurum. Ek-fiilin geniş zamanı
Hep iyi kitaplar okurum. Şžahıs eki
Benim okurum anlayışlıdır. İlgi eki ve iyelik eki
Öğrenciydi ek-fiil çekimi
Uyuyordu birleşik çekim
Öğrenciymiş ek-fiil
Uyuyormuş birleşik süre
Öğrenciyse ek-fiil
Uyuyorsa birleşik süre
Not: Ek-fiilin olumsuzu ek-fiilden ilkin “değil†kelimesi getirilerek yapılır:
birinci değilim, değildim, değilmişim, değilsem
7. TAMLAMA EKLERİ
Bu eklerden tamlayan eki (ilgi eki: -in: kalem-in), isim hâl eklerinde; tamlanan eki (-i: uc-u) de iyelik eklerinde anlatıldığından burada tekrarına lüzum görülmedi.
YORUMLAR