Edatlar Nedir

Tanımı Tek başlarına anlamları olmayan, başka kelimelerle öbekleşerek değişik ve yeni mana ilgileri kuran, beraber kullanıldıkları kelimeler...

Tanımı
Tek başlarına anlamları olmayan, başka kelimelerle öbekleşerek değişik ve yeni mana ilgileri kuran, beraber kullanıldıkları kelimelere tümcede mana ve vazife kazandıran kelimelere edat denir.

Bir takım dil bilgisi kitapları bağlaçları, edatları ve ünlemleri bir araya getirerek edatlar başlığı altında şu şekilde sınıflandırır:

Bağlama edatları bağlaçlar
Sonçekim edatları edatlar
Ünlem edatları ünlemler

Özellikleri ve Örnekler
1 - Türkçede adlar ve fiiller anlamlı kelimelerdir. Edatlar ise tek başlarına mana ifade etmezler; ama tümcede mana kazanır ya da yalnız başka kelimelere mana katarlar.

“için, kadar, -E kadar, şeklinde, nazaran, ile, suretiyle, yalnız, -E karşı, sanki, ama, -dEn bu yana, -E doğru”

2 - Kelimeler içinde türlü mana ilişkileri kurduğu için edatlara destek kelimeler de denir.

Ders ezberlemek için odasına çekildi. (gaye)
Kurt şeklinde acıkmıştım. (benzerlik)

3 - Edatlar önceki kelimeyle sonraki kelime arsında mana ilgisi kurar. Bağlaçtan ve zarflardan farkı, yeni bir mana ilgisi koruyor olmasıdır.

Sözlüden gene zayıf almış. (zarf)
Eve gittim, fakat onu bulamadım. (bağlaç)
Konuşmak suretiyle ayağa kalktı. (edat)

4 - Edatlar cümleden çıkarılınca cümlenin anlamında bir eksiklik, daralma ya da bozulma olur.

Güneş şeklinde başı göklere erdi. →edat çıkarılınca→ Güneş başı göklere erdi.

5 - Tek başlarına kullanamazlar. Başka kelimelerle birleşerek ödat ya da zarf görevli öbekler oluştururlar.

Dağ şeklinde adam yok oldu gitti. (ödat öbeği)
Sen de benin kadar çalışsan... (zarf öbeği)

6 - Tek başlarına iken isim, ödat, zarf, bağlaç olarak kullanılabilir. Bu durumda edat olmaktan çıkar:

Karşı köyde akrabaları vardı. ödat
Derenin karşısına geçtik. isim
Her söylenene karşı geliyor. birleşik fiilde isim
Bana gerçeği söyle. isim
Doğru söze ne denir? ödat
Lütfen doğru oturun. zarf
Beride bir adam duruyor. isim
Bu zamana kadar taraf oldukça dikenli. ödat
Az bir bu yana gel. zarf
Bir yaşam boyu yalnız yaşadı. zarf
Bizler bu bütün ülkelerde hep yalnızız. isim
Parkta oturan yalnız adam onun babasıydı. ödat
Meyveler güzel, yalnız az bir renksiz. bağlaç

7 - Bir takım edatlar yalnız hâl ekleri ile beraber kullanılırlar. Bazıları da üstlerine ek alabilirler:

-e kadar, -e doğru, -den bu yana
bu kadarını, senin gibisi

8 - Tümcede ya da isim tamlamasında isim görevi alabilir; ek-fiil alıp yüklem olabilir.

Bu paranın ne kadarı sizin? (iyelik eki almış, isim şeklinde kullanılmış, nesne olmuş)

Her şey bıraktığım gibiydi. (ek-fiilin “di”li geçmiş süre çekimi ile isim şeklinde kullanılmış, yüklem olmuş)

9 - Edat grupları (edat ve edattan önceki kelimenin oluşturduğu kelime grubu) tümcede genellikle zarf ya da edat tümleci olur.

Sabaha kadar ders çalıştık. (zarf tümleci)
Eve doğru yürüdüm. (edat tümleci)


Başlıca Edatlar

“ile”

1 - “Araç, alet, niçin, süre, birliktelik” ilgisi kurar.

Ankara’ya uçakla giderler. (araç)
Bizi boş vaatlerle kandırdılar. (araç)
Hasan yaşlı annesiyle oturuyordu. (beraberlik)
Arabanın gürültüsüyle irkildi. (niçin)
Baharla beraber leylekler de geldi. (süre)

2 - “-le” şeklinde bitişik de yazılabilir.

Çocuk ile→çocukla
Otomobil ile→otomobille

3 - “ne ile, kiminle” sorularına yanıt verir.

Lafınızı balla kesiyorum. (araç)
Yar ile söyleşi ne güzel. (beraberlik)

Not: “ile” kelimesi “ve” şeklinde kullanılırsa bağlaç olur.

Bir kola ile simit aldım. (kola ve simit)

Soyut bir kelimeyle öbekleşirse edat değildir “vaziyet zarfı” olur.

Öfkeyle kalkan zararla oturur. (nasıl, öfkeli ve zararı dokunan)
Sevinçle boynuma sarıldı. (nasıl, mutlu bir hâlde, vaziyet zarfı)

“gibi”

Benzetme edatlarındandır.
Yalın hâldeki kelimelerle beraber kullanılır.
Benzetme, eşitlik anlamları katar.

1 - Beraber kullanıldığı kelime ile beraber ödat, zarf ve isim olabilir.

Insanın demir şeklinde bileği vardı. (ödat, benzetme)
Kurşunlar, yağmur şeklinde yağıyordu. (zarf, benzetme)
Uyandığı şeklinde yataktan fırladı. (zarf, hemen, süre anlamı katmış)

2 - İsim ya da zarf şeklinde kullanıldığında tümce öğeleri oluşturur. Bu durumda ek alabilir.

O anda utançtan ölecek gibiydi. (isim, yüklem)
Onun gibisi nerede bulunmaktadır? (isim, özne)

]Bu edatın yerini bir takım ekler alabilir:

Şžöyleki acayip bencileyin. (bana ait şeklinde)
Kadınsı bir gülüşü vardır onun. (hanım şeklinde)

“sanki”

Benzetme edatıdır.
“san” ve “ki”nin birleşiminden oluşmuştur.
Bu edatı bulunduran tümcelerde “sanmak, zannetmek” anlamları vardır.
“benzetme, uyarı, sözüm ona, sözde, inanmama” anlamları katar.

Sanki gece olmuş. Şeklinde, öyleki zannedersin
Birisi kapıyı çalıyor sanki. şeklinde, öyleki zannediliyor
Sanki tüm kabahat bana ait. sözde, inanmama, öyleki zannediliyor
Aldın da ne kazandın sanki? uyarı, ne kazandığını sanıyorsun?
Gelseydi ne olurdu sanki? nasıl biteceğini sanıyordu ki?
Sanki bu da mı güzel? O şekilde mi sanıyorsun?
Kısa öyküde daha başarı göstermiş sanki öyleki şeklinde.


“sanki” edatıyla “gibi” edatı bir arada kullanılırsa ifade bozukluğu ortaya çıkar:

Sanki beni dövecek gibiydi. (yanlış)
“Beni dövecek gibiydi.” ya da “Sanki beni dövecekti.”

“kadar, -E kadar”

Benzetme edatlarındandır.
Yalın hâldeki ya da -E yönelme eki almış kelimelerle kullanılır.
“kadar” şeklinde kullanıldığında üstüne ek alabilir.

1 - “Karşılaştırma, benzerlik, eşitlik, yaklaşıklık, ölçü” anlamları katar.

Ikimiz de onlar kadar başarılıyız. (eşitlik, benzerlik, ölçüsünde)
Gül kadar güzelsin. (benzerlik)
Mektubu okuyunca köyünü görmüş kadar sevindi. (şeklinde)
Bir ton kadar kömür almış (ölçü, hemen hemen)
Yüz kadar asker evin önünden geçti. (ölçü, hemen hemen)

2 - Beraber kullanıldığı kelimeyle isim, ödat ya da zarf oluşturur.

Bizler bu kadarına da alışığız. (isim)
İçmiş kadar olduk. (zarf)
Ne kadar kuvvetli bir adam... (zarf)
Evin deniz kadar havuzu var. (ödat)

3 - Isim tamlamasında isim (tamlanan) olarak da kullanılabilir.

Vefasızlığın bu kadarını da görmemiştim. (isim, isim tamlamasında tamlanan)

4 - “kadar” kelimesi zarf tümleci de yapar, edat tümleci de:

Dershaneye kadar gidelim. (edat tümleci)
Akşama kadar çalıştık. (değin anlamında, zarf tümleci)

“için”

“Gaye, niçin, özgülük, görelik, karşılık” bildirir.
“Hakkında, sebebiyle, yüzünden, maksadıyla” eş anlamlılarını ifade eder.
Yalın hâldeki ya da iyelik eki almış kelimelerle beraber kullanılır.
İsim olarak kullanıldığında üstüne ek alabilir.

1 - Bu edatla kurulan söz öbekleri, tümcede çoğu zaman edat tümleci olarak kullanılır.

Ezberlemek için başvurdu. (amacıyla, başvurunun gayesi, sebebi)
Imtihanı kazanmak için ezberlemek gerekir. (imtihanı kazanmanın şartı)
Sıkılmış olduğu için dışarı çıktı. (niçin, dışarıya çıkmanın sebebi)
Bu ayakkabıyı babam için aldım (özgülük)
Bu iş için kaç lira ödedin? (karşılık)
Senin için problem yok doğal olarak. (görelik)
Bizim için ne diyorlar? (hakkımızda)
Sizin için üç kişilik yer ayrıldı. (aitlik)
Tüm bu hazırlıklar bizim içindi. (isim, yüklem)
Vatan için ölenler yüreğimizde yaşarlar. (gaye, özne)

2 - “-E” yönelme hâl eki ve “üzere”, “-E göre”, “diye” edatları bir takım durumlarda bu edatın yerini tutabilir:

Bu ayakkabıyı babam için aldım → babama aldım.
Uyumak için odasına çekildi→uyumak suretiyle
Senin için iyi bir gündü→sana nazaran
Ne için söyledin sanki?→ne diye

“suretiyle, üzre”

1 - “Gaye, şart, zamanda yakınlık, gibilik” anlamları katar.

Problemi çözmek suretiyle gidiyorum. (gaye, için)
Kitabı yarın vermek suretiyle alabilirsin. (şartıyla, şart)
On dakika konuşmak suretiyle kürsüye çıktı. (için, gaye)
Hızlı davranın, güneş batmak suretiyle. (zamanda yakınlık)
Konuştuğumuz suretiyle yarın buluşacağım. (gibilik)

2 - Bu edatın üstüne ek gelebilir:

Tam da yola çıkmak üzereydik.

“-E göre”

Yönelme hâl ekiyle beraber kullanılır, kısaca bu eki almış kelimelerden sonrasında gelir.
Kendi üstüne de ek alabilir.

1 - “Görelik, uygunluk, yönünden, bakımından ve karşılaştırma” anlamları katar.

Başbakana nazaran enflâsyon az. (açısından)
Ayağını yorganına nazaran uzat. (bakarak, ölçüsünde, uygunluk, kadar)
Allah dağına nazaran kış verir. (uygunluk)
Anlatılanlara nazaran ikisi de suçluymuş. (bakılırsa, yönünden)
Siz bana nazaran daha gençsiniz. (karşılaştırma)
Kemal, Hasan’a nazaran daha uzundu. (karşılaştırma)
Bana nazaran ayakkabınız var mı? (uygunluk)

2 - “-cE” eki bu edatın yerini tutabilir.

Bence bu iş burada biter. (bana nazaran)

“karşı”

1 - “-E” yönelme hâl ekiyle kullanılarak “için, hakkında, yönelme, ilgili olma” anlamları katar.

Edebiyata karşı ilgim vardı. (hakkında, yönelik)
Denize karşı bir balkonu var. (yönelik)

2 - Süre bildiren kelimelere eklenip “doğru, sularında” anlamları katar ve zarf öbeği oluşturur.

Yağmur sabaha karşı tekrardan başlamıştı. (doğru)
Sabaha karşı uyuyabildim. (zarf öbeği)

Not: “karşı” kelimesi isim ve ödat olarak kullanılabilir; birleşik eylem yapabilir.

Karşı köyde akrabaları vardı. (ödat)
Derenin karşısına geçtik. (isim)
Her söylenene karşı geliyor. (birleşik eylem)

“diye”

Gaye ve niçin ilgileri kurar.

Terfi edeyim diye yağcılık yapıyor. (gaye)
Yağmur yağıyor diye dışarı çıkmadı. (niçin)

“doğru”

1 - Yönelme eki ile beraber kullanılarak yön bildirir.

Ormana doğru yürüdük.
Bana doğru bakıyor.

2 - Zamanda yakınlık bildirerek zarf öbeği de oluşturur.

Akşama doğru geldiler. (zarf öbeği)

3 - Isim, ödat ve zarf da olabilir. Bu durumlarda edat değildir.

Bana gerçeği söyle. isim
Doğru söze ne denir? ödat
Lütfen doğru oturun. zarf

“dolayı, ötürü”

1 - Ayrılma hâl ekiyle beraber niçin ilgisi kurar.

Zayıflıktan dolayı sık sık hastalanıyor.
Çalışmadığından dolayı canı sıkılıyor.

2 - “-den” ekiyle de aynı mana sağlanır.
Sıkıldığımdan dışarı çıktım.

“rağmen, karşın “

Yönelme ekiyle beraber karşıtlık ilgisi kurar.

Çok uğraşmama rağmen başaramadım.
Tanımamasına karşın onu takdir ediyordu.

“beri”

1 - “-dEn” ayrılma hâl ekiyle beraber eylemin başlangıç yerini ve zamanını belirler.

Dün akşamdan bu yana görülmedi.
Okuldan bu yana asla susmadı.
Yıllardan bu yana bu köyde yaşamaktalar.
Kar, sabahtan bu yana yağıyor.

2 - “beri” kelimesi isim, ödat, zarf da olabilir. Bu durumda edat değildir.
Beride bir adam duruyor.
Bu zamana kadar taraf oldukça dikenli.
Az bir bu yana gel.

“yalnız”

İsim, ödat, zarf ve bağlaç olarak kullanılabilen bu kelime “yalnız, bir tek” anlamına gelmek şartıyla edat olarak da kullanılabilir. Bu yönüyle başka kelime türlerinden ayırt edilebilir.

Bir yaşam boyu yalnız yaşadı. (tek başına, zarf)
Bizler bu bütün ülkelerde hep yalnızız. (tek başına, isim)
Parkta oturan yalnız adam onun babasıydı. (tek, ödat)
Meyveler güzel, yalnız az bir renksiz. (ama, bağlaç)

Cebinde yalnız yol parası vardı. (yalnız, edat)
Beni yalnız sen anlarsın. (yalnız, bir tek)

“ancak”

“yalnız, yalnız, özgülük, sınırlandırma, olsa olsa” anlamları katar.

Seni ama ebediyyetler eder istiab (yalnız)
Onu ama para ilgilendirir. (yalnız, bir tek)
Bu işten ama Hasan Usta anlamış olur. (yalnız)
Bu kömür ama üç ay yeter. (en fazla, olsa olsa)
Sabah çıktılarsa akşama ama gelirler. (olurya, olasılık)

“değil”

İsim cümlelerinin yüklemini olumsuzlaştırır.

Yolumu kesen bu değildi.

Negatif fiil cümlelerini pozitif yönde; olumluları da negatif yapar:

Bu haberi duymamış değiliz. duymuşuz
Bu haberi işitmiş değiliz. duymamışız

“mi”

Sual edatıdır.
Değişik mana ilgileri kurar.
Ek alabilir.

Babanız İstanbul’dan döndü mü? sual
Onu gördüm mü sinirleniyorum. süre
Sıcak mı sıcak bir havaydı. pekiştirme
Çalıştın mı her şeyi başarırsın. şart