Hint felsefesi Nedir

kimi fikir tarihlerine gore hint felsefesi zamanı yazılı tarihten daha önceki tarihlere, indus vadisi ndeki dravidyen uygarlığı´na (m.ö. 35...

kimi fikir tarihlerine gore hint felsefesi zamanı yazılı tarihten daha önceki tarihlere, indus vadisi ndeki dravidyen uygarlığı´na (m.ö. 3500) kadar götürülür. dravidyen sözcüğünün anlattığı şey pek açık olmasa da bir dil öbeğine bir grup insana, bir uygarlığa verilen addır. bundan sonrasında aryan etkisinden söz edilir (m.ö. 2000).

vedalar öncesi:

mukaddes hint metinleri olan vedalar ´daki bağzı fikirlerin kökleri vardır. bilhassa tanrıların kökenlerinin aryan öncesi dravidyen kültüre dayandığı yollu düşünceler öne sürülür. yazılı tarihten ilkin başlatılmakla beraber hint felsefesindeki başat özellikler günümüze kadar pek farklılık göstermemiştir. hint felsefesi anlatırken, en temel hususi durumunun kılgın bir yan taşıması olduğu vurgulanır.

en başından bu yana hint felsefesi yaşamın temel sorunlarını çözmeyi, yaşamı daha yaşanılır kılmayı amaçlamıştır. fizyolojik, zihinsel, ruhsal acılara karşı koyup bunların sebeplerini idrak etmek için uğraşmıştır. acının sebeplerini sağlamak, olanaklı en iyi yaşama ulaşmak için mecburi diye görülmüştür.

kişinin `olduğu´, `olmak istediği´ ile `haiz olduğu´, `haiz olmak istediği´ arasındaki boşluk acıya niçin olmaktadır. şahıs yoksuldur; eksikliğini duyduğu zenginliği ister. bu onda `acı´ya niçin olur. şahıs ölümün kaçınılmaz bulunduğunu dahi dahi ölümsüzlüğü ister; bu kaçınılmaz durumdan korkmaktadır. bu ondaki `acı´nın membaıdır. probleminin çözümü açıktır: `olan´ ile `olması istenen´ bir kılınmalıdır. bu kez şu sual gündeme gelmektedir bu `birolma´ nasıl başarılacaktır?

tüm hint felsefesinin insanoğlunun duyduğu bu acıyı mevzu edindiğini; ıstırap çeken ben´in devamlı özne bulunduğunu; bu öznenin, öznenin deneyimini edindiği nesnelerden daha mühim bulunduğunu söylemek pek yanlış olmasa gerektir.

vedalar öncesi devrin ya da dravidyen sürecinin sonraki dönemlere yaptıkları katkılar şöyleki sıralanabilir insanların yaşamında ormanların tesirinin vurgulanması; en somut biçimiyle tanrısalın tefekkürü, bununla beraber mabet tapımı; evren dizgesinde hayvanlarla bitkilerin daha yüksek bir yere çıkarılması; tanrısalın dişi yanının ululanması; tanrı´ nın yaratıcılığının vurgulanması.

vedalar hint felsefesinin ilk izlerinin bulunmuş olduğu mukaddes metinlerdir. dört tanedirler rig veda; yajur veda ; sama veda; atharva veda. her veda (veda sanskritçe `mukaddes bilgi´ demeye gelir) dört bölümden oluşur:

ı -samhitalar -bu bölümde türlü tanrılar için yazılmış ilahiler vardır;

ıı-brahmanalar -bu bölümde kurbanlar ile kurbanların değerleri hakkında yazılan parçalar vardır;

ııı-aranyakalar -bu bölümde simgeler ile meditasyon yöntemlerini saptayan "orman andlaşmaları" vardır;

ıv-upanişadlar -bu bölümde bilgi aracıliğıyla kurtuluşa ermeden (mok.ra) söz edilir;

vedalar´ da felsefe adına en fazla şey bulunan kısımlar upanişadlar´dır.

vedalar´daki felsefe ile din dizgesinde, hint felsefesinin iki dayanağı söz mevzusu edilir atman ile brahman. atman, hint dininde, canlıdaki, bilhassa de insandaki ruh ya da "ben"dir brahman´ın benliğidir. brahman´sa "cinsiyetsiz" demeye gelir. sonul gerçekliği dile getirmek için kullanılır. evrenin temeli ya da varolan her şeyin membaı anlamına gelir. bu tür durumlar, upanişadlar´ı idrak etmek için bilinmesi mecburi olan iki kavramdır.

atman tek bir varlıktır ama şekli yoktur şekli olmadığı için de sınırı yoktur sınırı olmadığı için de her yerdedir her yerde varolan, ebedi olan tanrı´ dır. simgesi mukaddes om hecesi olan atman brahman´dır. atman, brahman´la aynı varlık bulunduğunu anladığında ölümsüzlüğün sırrına erer. böylelikle de tanrı´ya ulaşır. bu bağlamda iki kavram birbiri yerine kullanılır.

şahıs, kötülüklerden arınamadığı, duygularını denetleyemediği, zihnini huzura kavuşturamadığı, tefekkürle düşüncenin derinliklerine dalamadığı sürece atman´a erişemez. atman´a ulaşmak için yalnızca tahsil yetmez.

destanlar periyodu:

vedalar´daki bilgelik gizli saklı, kıskançlıkla korunan bir geleneğin parçasıydı. bundan dolayı bu metinlere bir çok insan ulaşamıyor, ulaşanlar da çoğu zaman bir şey anlamıyorlardı. bu açlığı gidermek, mukaddes geleneğin fikirlerini aktarmak için öykülerden, şiirlerden oluşan yeni bir anane yaratıldı. bu öykülerle şiirlerin toplandığı iki derleme bilhassa önemlidir: mahabharata ile ramayana.

mahabharata´da hint ülkesinin ele geçirilmesi anlatılır. bu yapılırken de her yönüyle bir yaşam kılavuzu; dine, felsefeye, topluma, siyasete hatta hekimlige dair bir kılavuz verilir. bu destanın bilhassa babavagad gita (kutlu ezgi) adli kısımı önemlidir. gita, insan ile evrenin yapısım açıklar. ramayanddaysa sita ile rama´nın kişiliğinde hanım olmakla adam olmaklığının örneği sunulur.

bu zamanda bir de sastralar vardır. bu tür durumlar sutraları izah etmek için yazılmış kitaplardır. hint felsefesinde temel olarak yaşamın dört gayesi olduğu savunulur. bunların üçü birer rartrada anlatılmıştır.

yaşamın ilk gayesi arthadır. bu sözcük `şey´, `nesne´ demeye gelir. sevi, sanat yapıdan, çiçekler, mücevherler, güzel giysiler şeklinde dokunulur, haiz olunabilir, hoşa gider, yitirilir tüm nesneler böyledir. insanoğlunun gündelik yaşamında bir evi çekip çevirmesi, bir aile meydana getirmesi, dinsel ödevleri yerine getirmesi şeklinde şeyler için lüzumlu olanları dile getirir. kısacası insanoğlunun elde etmek için peşinden koştuğu nesneler; bu nesneleri elde etme yollan; peşinden koşulan bu nesneler için olduğu varsayılan gerekler, istekler demeye gelir. ekonomi, politika, teknik bu amaca hizmet ederler. tüm bunların anlatıldığı kitap arthaıartra´dır.

yaşamın dört amacından ikincisi kamadır. sözcük sanskritçe´de `zevk´, `aşk´ demeye gelir. hint söylenbiliminde kama, cupid´in tamamlayıcı parçasıdır; sevgi tanrısıdır. tekrardan bedenlerıiş isteğine karşılik gelen kama öğretisinin anlatddı- ğı kitapsa kamarartra´dır (kaıııarutra diye de bilinir).

yaşamın üçüncü gayesi dharnıadır. dharma `evrenin yasası´dır; karşıtıysa `kaos´tur (adharma). adharma acıya niçin olur; bu aanın sebebiyse istemedir. buna karşılık dharma dinsel, ahlâksal ödevler bütünüdür. ahlâksal eylemin yasasıdır. bu öğretinin anlatıldığı kitap dharmasutra´dır.

trivaga (üçlü grup) denen dharma, kama, artha dünya nimetlerini imler.

yaşamın dördüncü gayesi ise moksa dır (apavaıga, niıvrtti, nivrtti de denir). moksa sanskritçe "kurtuluşa erme" demeye gelir; sonul gaye, sonul iyidir. ilk üçünün hem üstünde hem karşısındadır. hint dininde insanoğlunun dinsel çabayla varmak istediği ruh durumunu; gerçeğin aslolan doğasına bakışla erişilen şartları anlatır. bu durumda şahıs her türlü istekten kurtulur.

sutralar periyodu:

destanlar dönemi´nin sonlarına doğru gerek dünyanın gerek insanoğlunun felsefece yapılmış dizgeli açıklamalarına rastlanır. bu dizgeler bütünüyle felsefece olan çabalardır. bu dönemdeki felsefe okullarının bir bölümü vedalar´ın yetkesi ile yanılmazlığını kabul eden ortodoks (artika) okullar, bir bölümü de bu konuyu kabul etmeyen ortodoks olmayan (nartika) okullardır. nyaya, vaisesika, sarnkhya, yoga, mimamsa, vedanta okulları felsefece çözümlemelerini vedalar´a dayanarak icra eden ortodoks okullardır nyaya okulu temel olarak bilmenin araçlarını mantıksal çözümlemesiyle, vaishesika okulu da malum şeylerin türlerini çözümlemekle ilgilidir; samkhya okulu kişinin dış dünyayla ilişkisini araştırır yoga okulu ben´in yapısıyla, bir de saf ben´e nasıl ulaşılacağıyla ilgilidir; mimamsa okulu bilginin öznel geçerliliğinin ölçütlerini soruşturur; vedanta okulu ise vedalar´ın netice kısımları olan upanişadlar´a dayanarak gerçeklik ile bilginin ussal çözümlemesini verir.

buddhacıliğın, caynacılığın, bununla birlikte carvaka okulu´nun sutraları, ortodoks olmayan (nastika) sııtralardır. çünkü bu tür durumlar vedalar´ın ne yanılmaz olduklarını kabul ederler ne de vedalar´ı yetke olarak kabul ederler. bunlardan biride carvaka okulu bütünüyle maddeci olan, ruhsallığa izin vermeyen bir felsefe okuludur.

büyük yorumcular periyodu:

yukarıda anılan felsefe okullarının ele almış olduğu sutralara yorumlar yazan bir felsefeciler kuşağı oluşur. guadapada (m.s. vı. yüzyıl), sankara (m.s. vııı. yüzyıl), baskara (m.s. ıx. yüzyıl), yamuna (m.s. x. yüzyıl), ramanuja (m.s. xı. yüzyıl), nimbarka (m.s. xıı. yüzyıl), madhva (m.s. xııı. yüzyıl), vallabha (m.s. xv. yüzyıl) bunların en önemlilerindendir.

rönesans periyodu dış etkisinde bırakır, bilhassa de garp tesiri sonucu hint felsefecileri kendi felsefe geleneklerini sorgular olurlar.