Osmanlı tarihinde Köprülüler Devri ve bu devirdeki sadrazamlar (vezirler) ile ilgili ve Köprülüler dönemine ait siyasal vakaları. KÖPRÜLÜLE...
Osmanlı tarihinde Köprülüler Devri ve bu devirdeki sadrazamlar (vezirler) ile ilgili ve Köprülüler dönemine ait siyasal vakaları.
KÖPRÜLÜLER, XVII – XVIII. yüzyıllar Osmanlı tarihinin en ünlü vezir ailesidir. 1656-1691 arasındaki 35 senelik devreye bir takım tarihçiler «Köprülüler Devri» demişlerdir. Ailenin en ünlü şahsiyetleri şunlardır:
Köprülü Mehmet Paşa (1578-1661 ). Şimdi Samsun’un bir ilçesi olan ve Köprülü’den sonrasında «Vezirköprü (sü)» ismini alan Köprü kasabasındandır. Geç terfi etti. Ama 1634’te sancakbeyi (tümgeneral), 1644’te beylerbeyi (orgeneral), 1652’de vezir oldu; bu tarihte 74 yaşlarında idi. Valiliklerde, genel valilik vekaletlerinde bulundu. Mühim bir işi başardığı ne görüldü, ne de işitildi. Bu sıralarda imparatorluk, dehşetli bir iktidar krizi içindeydi; padişah çocuktu. Onun namına iktidarı ele alabilmek için amansız mücadeleler oluyordu. Dış işler de çok fena yürütülüyordu. Mevkiinde ama 24 saat tutunabilen sadrazamlara dahi rastlanıyordu.
Bu şartlar içinde bir tek adam, ünlü mimar Kasım Ağa, devleti 75 yaşına kadar hiçbir iş görmemiş olan Köprülü’nün kurtarabileceğini, birden fazla kere idam tehlikesinden zor kurtulmuş olduğu halde, 10 yıl iddia etti. İhtiyar mimarın bu iddiasını, kendisini müşavir olarak kullanan saltanat naibesi pek genç Hatice Turhan Vâlide Sultan, özenle dinledi; fakat senelerce, bu vezirlerin en siliğini ve en yaşlısını iktidara getirmeye yüreklilik edemedi. Bu sırada ikinci derecede saray adamlarından bazıları da Kasım Ağa’yı destekleyip, Vâlide-Sultan’a Köprülü’nün iktidarını övmeye başladılar. Bunların başlangıcında ünlü tarihçi ve bestekâr Solakzade Mehmet Efendi vardı. Nihayet büyük bir ümitsizlik içinde olan Turhan Sultan, Köprülü ile görüşmeye ve kendisini dinlemeye karar verdi. Köprülü’nün de, Kasım Ağa’nın da, Solakzade’nin de hayatlarını ama Vâlide-Sultan koruyordu; bir bunak saydıkları Köprülü’nün taraftarlarını yek etmek için, iktidar partisi, fırsat gözlüyor, Turhan Sultan’ın zayıf bir anını yakalamaya çalışıyordu.
Köprülü, kendisini Harem’de kabul eden Turhan Sultan’a ama diktatörlük yetkileriyle iktidarı kabul edebileceğini, ters takdirde, ufak bir bahaneyle birden fazla hafta sonrasında düşürülecek olduktan sonrasında sadarete geçmenin bir mâna taşımayacağını bildirdi. Turhan Sultan, ilkin Paşa ile pazarlık etmek istedi. Fakat onun hiçbir tavize yanaşmadığını görünce, istediği mutlak yetkileri vermeye razı oldu. IV. Mehmet’in hatt-ı hümayunu ile Köprülü Mehmet Paşa, sadrazamlığa getirildi (15 Eylül 1656). Bu tarih Osmanlı tarihinin dönüm noktalarındandır. Zira minimum 8 yıldan bu yana devam eden iktidar krizi bitmiş oluyordu.
Köprülü, 83 yaşlarında ölünceye kadar 5 yıldan fazla iktidarda kaldı. İmparatorluğa eski düzenini verebilmek için çok kan döktü. Venedikliler’i Ege Denizi’nden attı. Erdel (Transilvanya) seferine çıktı; elden gitmesine ramak kalan bu kıymetli eyaleti kurtardı. Fakat Gazi Hüseyin Paşa şeklinde pek değerlileri de dahil olmak suretiyle, kendisine rakip görünmekten başka suçları olmayan devlet adamlarını öldürttü. Bu şartlar içinde Edirne’de öldü. 20 yaşına gelmiş olan IV. Mehmet’e, rahat etmek istiyorsa, büyük oğlunu sadrazamlığa getirmesini vasiyet etti.
Bir çok hayır eseri bırakan Köprülü, İstanbul’da Divanyolu’nda Köprülü Camisi’ndeki türbesinde gömülüdür.
Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa (1635-1676). Köprü nahiyesinde hayata merhaba dedi, Babası Mehmet Paşa ilim bakımından bilgisiz bir adamdı. Öyleki olmasına rağmen oğullarını en yüksek dereceye kadar okuttu. 1657’de sahn-ı semân müderrisi kısaca şimdiki anlayışımıza nazaran Süleymaniye Üniversitesi’n de ordinaryüs olan Fazıl Ahmet Efendi, babasının isteği üstüne ilmî meslekten mülkiyeye geçti; 1659’da vezir oldu. Erzurum, Şam, Halep genel valiliklerinde, başbakanlık vekaletinde bulundu. Babasının ölümü üstüne sadrazamlığa getirildi; 26 yaşındaydı. Fazıl Ahmet Paşa’nın kabiliyetleri, babasınınkileri dahi aşıyordu; Osmanlının en büyük devlet adamlarından birisi olarak tarihe geçti.
Almanya seferine çıktı. Uyvar’ı ile birlikte Slovakya’yı osmanlı topraklarına kattı. Lehistan seferinde Podolya’yı da Osmanlıya katarak, osmanlıyı Şark ve Orta Avrupa’nın mutlak hakimi derecesine yükseltti. Çeyrek yüzyıldan bu yana Türkler’e dayanmakta ve tüm Hristiyan devletleri tarafınca kuvvetle desteklenmekte olan Girit’in Kandiye kalesini pek çetin savaşlardan sonrasında fethetti; talibi tamamen Osmanlıya kattı. Girit’te senelerce siperlerde yaşamış olduğu için sıhhati bozularak İstanbul’a döndü. Uzun gaybubetleri esnasında kendisine İstanbul’da eniştesi, medreseden derslik dostu ve akranı olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa vekalet ediyordu.
Köprülüzade, 15 yıl, 4 gün iktidarda kaldı; IV. Mehmet tarafınca hiçbir işine, hiçbir arzusuna karışılmadı; Turhan Vâlide Sultan tarafınca da kuvvetle desteklendi. Bu şekilde, Osmanlı’da pek az sadrazama nasip olan bir saygınlık ve nüfuz kazanmıştır. Azledilmiyeceği bilinmiş olduğu için, aleyhinde bir karşıcılık partisi teşekkül etmedi, Osmanlı tarihinde Çandarlızade Ali Paşa’dan sonrasında en fazlaca iktidarda kalan sadrazam, Fazıl Ahmet Paşa’dır.
Devrinin sayılı bilginlerinden sayılan Köprülüzade, bir çok hayır eseri bıraktı. Babasının yanında gömülüdür.
Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa (1638 -1691). Köprülü’nün ikinci oğlu ve Fazıl Ahmet Paşa’nın 3 yaş ufak kardeşidir. Medresenin tüm kademelerini geçtikten ve devrinin büyük bilginlerinden birisi olarak kabul edildikten sonrasında, ağabeyisinin ve eniştesi Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın yanında sancakbeyi rütbesiyle bulundu. Ama 1680’de 42 yaşlarında vezir oldu. 1683’te 4. Vezir unvanı ile sadrazam vekilliğinde bulundu. Eniştesinin idamından sonrasında iktidara gelen sadrazamların hiçbiri Viyana Bozgunu üstüne ortaya çıkan meseleleri halledememişti. 1687’de 2. vezirliğe yükselen Fazıl Mustafa Paşa, bozgunda hiçbir suçu olmadığı halde IV. Mehmet’i tahttan indirdi; yerine 1 yaş ufak kardeşi II. Süleyman padişah oldu. Bir ara İstanbul’dan uzaklaştırıldıktan sonrasında, 25 kasım 1689’da muhteşem yetki verilerek sadrazamlığa getirildi. Devlet idaresinde çok büyük seviyede ıslahata muvaffak olduktan sonrasında, sefere çıktı. Almanlar’ı yenip Belgrad başta olmak suretiyle elden çıkan büyük ülkeleri geri aldı. İkinci Alman seferinde gayesi, Macaristan’ı geri almaktı. Fakat Salankamen Meydan Cenginde, hafifçe dağınıklık gösteren Türk birliklerine yüreklilik vermek için ön saffa geçmiş olduğu anda alnına gelen bir kurşunla şehit oldu.
1 yıl, 9 ay, 25 günlük sadrazamlığı zarfında çok büyük işler icra eden ve en büyük Türk devlet adamları içinde sayılan Mustafa Paşa şehit olduğu süre 53 yaşındaydı. O da babasının yanına gömülüdür.
Köprülü ailesinden gelen başka vezirlerden başlıcaları şunlardır:
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa. — Köprülü Mehmet Paşa’nın damadıdır. Fazıl Ahmet Paşa’nın ölümünden sonrasında sadrâzam oldu.
Sivavuş Paşa. — «Köprülü Damadı» diye tanınmıştır. 1687’de sadrazam oldu, 1688’de yeniçeriler tarafınca linç edildi.
Kıblelizade Mustafa Paşa. — Köprülü’nün eniştesidir. IV. Mehmet devrinde vezirlik etti.
Kaplan Mustafa Paşa. — Köprülü’nün damadıdır. Kaptan-ı deryalık, vezirlik etti. «Lemberg Fatihi» diye ünlüdür.
Damat Numan Paşa. — Fazıl Mustafa Paşa’nın büyük erkek evladıdır. 1700’de vezir, 1710 da sadrâzam oldu.
YORUMLAR