MALİYE a. 1. Kamu mal. Kamu mâliyesi, devletin ya da bir yönetimsel bölgenin gelir larının ve giderlerinin tümü; bu gelir ve giderl...
MALİYE a.
1. Kamu mal. Kamu mâliyesi, devletin ya da bir yönetimsel bölgenin gelir larının ve giderlerinin tümü; bu gelir ve giderlerle ilgili yasa ve kuralların tümü; bu mevzuda işletilen tutumsal ve siyasal mekanizmaların tümü. (Günümüzde yaygın olarak kamu mâliyesi denmektedir.) (Bk. ansikl. böl.)
2. Bu kuralları inceleyen ilim dalı.
3. Devletin gelir ve giderlerini yöneten müessese.
*-*Ask. Silahlı kuvvetler'de maliye ve bütçe hizmetlerini yürütmekle görevli derslik. (Bk. ansikl. böl.)
*-*Kamu mal. Mahalli yönetimler mâliyesi, yönetimsel mıntıkalar kamu mâliyesi. (Bk. ansikl. böl.)
*-*Kur. tar. Osmanlı devletinde bütçenin gelirlerini toplayan, paralannı saklayıp işleten, gerektiğinde borç para bulan bütçe giderlerini ihtiyaç duyulan yerde ve zamanında ödenmesini elde eden kamu kuruluşu. (Bk. ansikl. böl.) || Maliye ahkâm defteri, Osmanlı devletinde Maliye nezareti'nin kurulmasından ilkin defterdarlıkta, nezaretin kurulmasından sonrasında da nezarette "mali kanun ve nizamname" durumunda olan buyrukların kaydının tutulduğu defter. || Maliye hâzinesi *-* HAZİNE'I BlRUN. || Maliye kalemi, Osmanlı devletinde para işlerine ilişkin buyrukların kaydedildiği daire. (Bu buyruklar defterdarın imzasını, padişahın tuğrasını taşıyan evraka ait hükümlerle fermanlar oluştururdu. Bununla birlikte, ilmiye sınıfının, evkafı yönetenlerin ve vakıflardan para alanların da beratları bu kalemde işleme girip düzenlenirdi.) || Maliye kalemi şakirtleri, maliye kaleminde çalışan yetişmen memurlar. (Bu tür şeyler bir süre aylık almadan çalışırlar, gösterdikleri kabiliyet ve ustalık derecesine gore maaş bordrosuna geçirilirlerdi.) || Maliye mahkemesi, Osmanlı devletinde Maliye ile halk arasındaki sorunları çözümlemek için oluşturulmuş kurum. (Bk. ansikl. böl.) || Maliye tarihçisi, Tarihçi kalemi'nin hacegân mensubu olan amiri.
*-*ANSİKL. Ask. Maliye sınıfı alınan büç- teye gore lüzumlu programı hazırlamak, mali mevzularla ilgili raporları tanzim etmek, ödenekleri birliklerin gereksinimine gore dağıtmak, personelin maaş, yolluk vb. gerçekleşme ve ödeme işlemlerini yapmakla görevlidir.
*-*Kamu mal. Hususi mâliyelerin hususi çıkarlara hizmet etmesine ve bu nedenle kendileri için konulmuş ilke ve kurallara bağlı olmasına karşılık, kamu mâliyesi, ulusal meclisler tarafınca tanımlanan genel yararın hizmetindedir. Bu sebeple, kamu mâliyesinin problemi, giderleri sınırlandırıp gelirleri en yüksek düzeye çıkarmak değildir, öncesinden belirlenen giderleri karşılayabilmek için lüzumlu gelirleri saptamaktır. Öte taraftan, kamu mâliyesi, genel hukukun tümüyle zora dayanan araçlarını işleme koyar. Bilhassa, gelir toplama işlemlerinin en büyük kısımı, tek yönlü olarak belirlenen mecburi tahsilatla, kısaca vergi toplama kanalıyla gerçekleştirilir. Kamu mâliyesinin mevzusu, kimi zaman birbiriyle çelişen pek çok görüşün ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Bir görüşe gore, kamu mâliyesi “devletin kamu harcamalannı karşılayabilmesi için lüzumlu ları sağlamasına ve bunun külfetini yurttaşlar içinde bölüştürmesine yarayan yöntemler'in (G. Jöze) incelenmesidir. Burada, kamu mâliyesinin temel problemi vergi, verginin matrahı ve dağılımıdır; kamu harcamalarıysa ikinci plandadır, çünkü bu tür şeyler kısıtlanması olanaksız ve kesinlikle mecburi görülmektedir.
Kamu harcamalarının büyük seviyede artması ve gerek harcamaların, gerekse bunların karşılanması için lüzumlu olan tahsilatın iktisat üstündeki tesirleri, yeni bir kamu mâliyesi anlayışına yol açtı. Bu yeni anlayış, bunun tutumsal yanlarını epey açık bir şekilde hesaba katan bir anlayıştır. Buna gore, kamu mâliyesi, devletin toplama ve harcama işlemleri vesilesiyle tutumsal ve toplumsal yaşama müdahale yollarını inceler.
Nihayet, üçüncü bir görüşe gore, kamu mâliyesinin mevzusu, daha geniş kapsamlıdır, çünkü maliye bilimi, yöneticilerin, cemiyet yönetiminin yol açmış olduğu harcamaları türlü toplumsal gruplar içinde bölüştürmelerine yarayan sistemleri,metotları inceler.
Bu üç görüş, uygulamada büyük seviyede bir arada bulunurlar. Bütçe†mevzusunda birinci görüşün, bütçe yasası mevzusunda ikinci görüşün, ekonomik ve toplumsal gelişme planı mevzusunda da üçüncü görüşün uygulanmış olduğu söylenebilir.
*Mahalli yönetimler mâliyesi. Merkezi iktidar, mahalli otoriteyi bir takım harcamalar hayata geçirmeye zorlayarak ve bilhassa, ama bir takım gelir kategorilerini kullanmasına izin vererek, onu mali vesayeti altında dokunabileceği benzer biçimde, bu şekilde bir uygulamaya gitmeyebilir de. Federal biçimli devletlerde üyelerin mali mevzularda haiz oldukları haklar, anayasa tarafınca geniş bir şekilde belirlenmiş olsa dahi (İsviçre, ABD, Avustralya vb.), pek çok kez giderek merkezi iktidar yararına aşınmaya uğramaktadırlar. Hakikaten de, tutarlı bir tutumsal ve mali politika güdebilmek için gelir ve gider akışlarını merkezileştirmek gereksinimi mahalli otoritelerin mali bağımsızlığını giderek azaltmaktadır. Mahalli otoritelerin gelirleri, bağımsızlıklarının yavaş yavaş azalmasına neden olan şu üç sisteme gore belirlenir: a) bir takım vergi alanları anayasayla onların tekeline verilir; b) devletçe toplanan vergilerin belirgin bir oranı onlara ayrılır; c) bir takım durağan (okul çağındaki nüfus, yüzölçümü, ulaşım ağının uzunluğu) ya da değişken ve indi ölçütlere gore devletçe sübvansiyonlar yapılır.
Türkiye'de, merkezi yönetimle gelir bö- lüşümünde bir kısım vergiler direkt mahalli yönetimlere tahsis edilmiştir. Bu tür şeyler
komünikasyon vergisi, eğlence vergisi vb. beş tür vergiyle türlü harç ve resimlerden oluşmaktadırlar. Bunların haricinde mahalli yönetimler, merkezi yönetim vergi gelirlerinin toplamı üstünden değişik oranlarda hisse almaktadırlar. Mahalli yönetimlerin, vergi gelirlerinin haricinde diğeri mali ları kendilerine ait kamu tutumsal teşebbüsleriyle kamu mülklerinden elde edilmiş gelirler, para cezaları, borçlanma ve başka yönetimlerce sağlanan yardım ve bağışlardır.
*-*Kur. tar. OsmanlI devletinde maliye kuruluşu “merkez maliye örgütü†ve “eyaletler maliye örgütü" olarak iki ana kısma ayrılırdı. Bunların birincisinde defterdar adıyla anılan görevlinin yönetiminde çalışan iki gömü vardı: "Hazinei birun" (dış gömü) ve "Hazinei enderun†(iç gömü). (HAZİNE.]
Eyaletler mâliyesi de üçe ayrılırdı:
a) dirlik düzeniyle yönetilen eyaletler mâliyesi;
b) salyaneli eyaletler mâliyesi;
c) doğal olarak devletler mâliyesi.
d) Dirlik düzeniyle yönetilen eyaletler.
XVII. yy.'da OsmanlI devletinde bu düzenin geçerli olduğu 24 eyaletin toprakları da başlıca üç kısma ayrılırdı:
1) havassı hümayun (padişah hasları);
2) havassı vüzera (devlet adamlarının hasları) [HAVAS.];
3) tımar ve zeamet.
e) Salyaneli eyaletler - SALYANELİ.
f) Doğal olarak devletler. Kırım Hanlığı, Eflak ve Boğdan voyvodalıkları, Erdel (Transilvan- ya) prensliği ve Dubrovnik bu düzene bağlı osmanlı topraklarıydı. Ekranda görülen pencereden yalnız Kırım Hanlığı İstanbul'a vergi göndermez, tersine Kefe mukataası gelirinden Kırım hanlarına ödenek ayrılırdı. Bununla birlikte, cenk esnasında Kırım hanlarıyla kalgaylarına "çizme bahaâ€, "tirkeş baha" ismi altında İstanbul'dan para da yollanırdı. Eflak-Boğdan, Erdel ve Dubrovnik ise her yıl İstanbul'a "cizye†adıyla anılan bir vergi göndermek zorundaydı. XVI. yy. sonlarında Boğdan cizyesi 5 milyon, Dubrovnik cizyesi 4 milyon akçe olarak saptanmıştı. XVII. yy. ortalarında Eflak cizyesi 36 milyon akçe, Erdel cizyesi de 40 bin altın tutarındaydı. Ama, Erdel Karlofça antlaşması'yla (1699) Osmanlı devletinden ayrılınca, tabii olarak cizyesi de kesildi.
XVI. yy. ortalarından başlayarak dünya ekonomisinde götürülen mühim değişimlerin osmanlı mâliyesini de etkilemesi sonucu türk parası devamlı kıymet yitirdiğinden, iltizam ve mukataa sistemleri,metotları yaygınlaştı. Bir süre sonra uzun devam eden savaşlar, bilhassa giderek artan yenilgiler, osmanlı mâliyesini tutum önlemleri almaya ve yeni vergi ları aramaya zorladı. Bu şekilde XVI. yy. sonlarında imdadiye ismi verilen yeni bir vergi konurken, âyanla tüccar ve zenginlere de bazı yükümlülükler getirildi.
XVIII. yy. sonlarında direkt malikâne sistemine geçilince, miri toprak düzeninden hususi mülkiyete dönüşüm süreci de hızlandı. XIX. yy. başlarında devrin gereksinimlerine ayak uyduramayan klasik osmanlı kurumlarının, bilhassa Yeniçeri ocağı benzer biçimde köhnemiş askeri kurumların yeri yenileriyle doldurulunca (Nizami cedit, Asakiri mansurei Muhammediye vb.), bunlara subay yetiştirmek için yeni askeri okullar açılması gerekti. Bunların harcamalarını karşılayabilmek için iradı cedit ve sonrasında da mansure (1834) ismi altında yeni mali kuruluşlar meydana getirildi. Sonunda Mansure hâzinesi yeni kurulan Maliye nezareti'ne devredilerek (1838) Türkiye'nin şimdiki mali sisteminin temelleri atılmış oldu. (MALİYE NEZARETİ.)
*Maliye mahkemesi. “Miri kâtibi†denen bu mahkeme başhâkiminin verdiği kararları denetlemek ve adil olmadıkları takdirde bozmak Rumeli kazaskerinin yetkisindeydi. Kafa bakikulu adıyla anılan vergi kafa tahsildarı, mahkemede maliye temsilcisi olarak hazır bulunurdu. Maliye mahkemesi rüsumunun 1/5'ini miri kâtibi, geri kalanını da Rumeli kazaskeri alırdı.
1. Kamu mal. Kamu mâliyesi, devletin ya da bir yönetimsel bölgenin gelir larının ve giderlerinin tümü; bu gelir ve giderlerle ilgili yasa ve kuralların tümü; bu mevzuda işletilen tutumsal ve siyasal mekanizmaların tümü. (Günümüzde yaygın olarak kamu mâliyesi denmektedir.) (Bk. ansikl. böl.)
2. Bu kuralları inceleyen ilim dalı.
3. Devletin gelir ve giderlerini yöneten müessese.
*-*Ask. Silahlı kuvvetler'de maliye ve bütçe hizmetlerini yürütmekle görevli derslik. (Bk. ansikl. böl.)
*-*Kamu mal. Mahalli yönetimler mâliyesi, yönetimsel mıntıkalar kamu mâliyesi. (Bk. ansikl. böl.)
*-*Kur. tar. Osmanlı devletinde bütçenin gelirlerini toplayan, paralannı saklayıp işleten, gerektiğinde borç para bulan bütçe giderlerini ihtiyaç duyulan yerde ve zamanında ödenmesini elde eden kamu kuruluşu. (Bk. ansikl. böl.) || Maliye ahkâm defteri, Osmanlı devletinde Maliye nezareti'nin kurulmasından ilkin defterdarlıkta, nezaretin kurulmasından sonrasında da nezarette "mali kanun ve nizamname" durumunda olan buyrukların kaydının tutulduğu defter. || Maliye hâzinesi *-* HAZİNE'I BlRUN. || Maliye kalemi, Osmanlı devletinde para işlerine ilişkin buyrukların kaydedildiği daire. (Bu buyruklar defterdarın imzasını, padişahın tuğrasını taşıyan evraka ait hükümlerle fermanlar oluştururdu. Bununla birlikte, ilmiye sınıfının, evkafı yönetenlerin ve vakıflardan para alanların da beratları bu kalemde işleme girip düzenlenirdi.) || Maliye kalemi şakirtleri, maliye kaleminde çalışan yetişmen memurlar. (Bu tür şeyler bir süre aylık almadan çalışırlar, gösterdikleri kabiliyet ve ustalık derecesine gore maaş bordrosuna geçirilirlerdi.) || Maliye mahkemesi, Osmanlı devletinde Maliye ile halk arasındaki sorunları çözümlemek için oluşturulmuş kurum. (Bk. ansikl. böl.) || Maliye tarihçisi, Tarihçi kalemi'nin hacegân mensubu olan amiri.
*-*ANSİKL. Ask. Maliye sınıfı alınan büç- teye gore lüzumlu programı hazırlamak, mali mevzularla ilgili raporları tanzim etmek, ödenekleri birliklerin gereksinimine gore dağıtmak, personelin maaş, yolluk vb. gerçekleşme ve ödeme işlemlerini yapmakla görevlidir.
*-*Kamu mal. Hususi mâliyelerin hususi çıkarlara hizmet etmesine ve bu nedenle kendileri için konulmuş ilke ve kurallara bağlı olmasına karşılık, kamu mâliyesi, ulusal meclisler tarafınca tanımlanan genel yararın hizmetindedir. Bu sebeple, kamu mâliyesinin problemi, giderleri sınırlandırıp gelirleri en yüksek düzeye çıkarmak değildir, öncesinden belirlenen giderleri karşılayabilmek için lüzumlu gelirleri saptamaktır. Öte taraftan, kamu mâliyesi, genel hukukun tümüyle zora dayanan araçlarını işleme koyar. Bilhassa, gelir toplama işlemlerinin en büyük kısımı, tek yönlü olarak belirlenen mecburi tahsilatla, kısaca vergi toplama kanalıyla gerçekleştirilir. Kamu mâliyesinin mevzusu, kimi zaman birbiriyle çelişen pek çok görüşün ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Bir görüşe gore, kamu mâliyesi “devletin kamu harcamalannı karşılayabilmesi için lüzumlu ları sağlamasına ve bunun külfetini yurttaşlar içinde bölüştürmesine yarayan yöntemler'in (G. Jöze) incelenmesidir. Burada, kamu mâliyesinin temel problemi vergi, verginin matrahı ve dağılımıdır; kamu harcamalarıysa ikinci plandadır, çünkü bu tür şeyler kısıtlanması olanaksız ve kesinlikle mecburi görülmektedir.
Kamu harcamalarının büyük seviyede artması ve gerek harcamaların, gerekse bunların karşılanması için lüzumlu olan tahsilatın iktisat üstündeki tesirleri, yeni bir kamu mâliyesi anlayışına yol açtı. Bu yeni anlayış, bunun tutumsal yanlarını epey açık bir şekilde hesaba katan bir anlayıştır. Buna gore, kamu mâliyesi, devletin toplama ve harcama işlemleri vesilesiyle tutumsal ve toplumsal yaşama müdahale yollarını inceler.
Nihayet, üçüncü bir görüşe gore, kamu mâliyesinin mevzusu, daha geniş kapsamlıdır, çünkü maliye bilimi, yöneticilerin, cemiyet yönetiminin yol açmış olduğu harcamaları türlü toplumsal gruplar içinde bölüştürmelerine yarayan sistemleri,metotları inceler.
Bu üç görüş, uygulamada büyük seviyede bir arada bulunurlar. Bütçe†mevzusunda birinci görüşün, bütçe yasası mevzusunda ikinci görüşün, ekonomik ve toplumsal gelişme planı mevzusunda da üçüncü görüşün uygulanmış olduğu söylenebilir.
*Mahalli yönetimler mâliyesi. Merkezi iktidar, mahalli otoriteyi bir takım harcamalar hayata geçirmeye zorlayarak ve bilhassa, ama bir takım gelir kategorilerini kullanmasına izin vererek, onu mali vesayeti altında dokunabileceği benzer biçimde, bu şekilde bir uygulamaya gitmeyebilir de. Federal biçimli devletlerde üyelerin mali mevzularda haiz oldukları haklar, anayasa tarafınca geniş bir şekilde belirlenmiş olsa dahi (İsviçre, ABD, Avustralya vb.), pek çok kez giderek merkezi iktidar yararına aşınmaya uğramaktadırlar. Hakikaten de, tutarlı bir tutumsal ve mali politika güdebilmek için gelir ve gider akışlarını merkezileştirmek gereksinimi mahalli otoritelerin mali bağımsızlığını giderek azaltmaktadır. Mahalli otoritelerin gelirleri, bağımsızlıklarının yavaş yavaş azalmasına neden olan şu üç sisteme gore belirlenir: a) bir takım vergi alanları anayasayla onların tekeline verilir; b) devletçe toplanan vergilerin belirgin bir oranı onlara ayrılır; c) bir takım durağan (okul çağındaki nüfus, yüzölçümü, ulaşım ağının uzunluğu) ya da değişken ve indi ölçütlere gore devletçe sübvansiyonlar yapılır.
Türkiye'de, merkezi yönetimle gelir bö- lüşümünde bir kısım vergiler direkt mahalli yönetimlere tahsis edilmiştir. Bu tür şeyler
komünikasyon vergisi, eğlence vergisi vb. beş tür vergiyle türlü harç ve resimlerden oluşmaktadırlar. Bunların haricinde mahalli yönetimler, merkezi yönetim vergi gelirlerinin toplamı üstünden değişik oranlarda hisse almaktadırlar. Mahalli yönetimlerin, vergi gelirlerinin haricinde diğeri mali ları kendilerine ait kamu tutumsal teşebbüsleriyle kamu mülklerinden elde edilmiş gelirler, para cezaları, borçlanma ve başka yönetimlerce sağlanan yardım ve bağışlardır.
*-*Kur. tar. OsmanlI devletinde maliye kuruluşu “merkez maliye örgütü†ve “eyaletler maliye örgütü" olarak iki ana kısma ayrılırdı. Bunların birincisinde defterdar adıyla anılan görevlinin yönetiminde çalışan iki gömü vardı: "Hazinei birun" (dış gömü) ve "Hazinei enderun†(iç gömü). (HAZİNE.]
Eyaletler mâliyesi de üçe ayrılırdı:
a) dirlik düzeniyle yönetilen eyaletler mâliyesi;
b) salyaneli eyaletler mâliyesi;
c) doğal olarak devletler mâliyesi.
d) Dirlik düzeniyle yönetilen eyaletler.
XVII. yy.'da OsmanlI devletinde bu düzenin geçerli olduğu 24 eyaletin toprakları da başlıca üç kısma ayrılırdı:
1) havassı hümayun (padişah hasları);
2) havassı vüzera (devlet adamlarının hasları) [HAVAS.];
3) tımar ve zeamet.
e) Salyaneli eyaletler - SALYANELİ.
f) Doğal olarak devletler. Kırım Hanlığı, Eflak ve Boğdan voyvodalıkları, Erdel (Transilvan- ya) prensliği ve Dubrovnik bu düzene bağlı osmanlı topraklarıydı. Ekranda görülen pencereden yalnız Kırım Hanlığı İstanbul'a vergi göndermez, tersine Kefe mukataası gelirinden Kırım hanlarına ödenek ayrılırdı. Bununla birlikte, cenk esnasında Kırım hanlarıyla kalgaylarına "çizme bahaâ€, "tirkeş baha" ismi altında İstanbul'dan para da yollanırdı. Eflak-Boğdan, Erdel ve Dubrovnik ise her yıl İstanbul'a "cizye†adıyla anılan bir vergi göndermek zorundaydı. XVI. yy. sonlarında Boğdan cizyesi 5 milyon, Dubrovnik cizyesi 4 milyon akçe olarak saptanmıştı. XVII. yy. ortalarında Eflak cizyesi 36 milyon akçe, Erdel cizyesi de 40 bin altın tutarındaydı. Ama, Erdel Karlofça antlaşması'yla (1699) Osmanlı devletinden ayrılınca, tabii olarak cizyesi de kesildi.
XVI. yy. ortalarından başlayarak dünya ekonomisinde götürülen mühim değişimlerin osmanlı mâliyesini de etkilemesi sonucu türk parası devamlı kıymet yitirdiğinden, iltizam ve mukataa sistemleri,metotları yaygınlaştı. Bir süre sonra uzun devam eden savaşlar, bilhassa giderek artan yenilgiler, osmanlı mâliyesini tutum önlemleri almaya ve yeni vergi ları aramaya zorladı. Bu şekilde XVI. yy. sonlarında imdadiye ismi verilen yeni bir vergi konurken, âyanla tüccar ve zenginlere de bazı yükümlülükler getirildi.
XVIII. yy. sonlarında direkt malikâne sistemine geçilince, miri toprak düzeninden hususi mülkiyete dönüşüm süreci de hızlandı. XIX. yy. başlarında devrin gereksinimlerine ayak uyduramayan klasik osmanlı kurumlarının, bilhassa Yeniçeri ocağı benzer biçimde köhnemiş askeri kurumların yeri yenileriyle doldurulunca (Nizami cedit, Asakiri mansurei Muhammediye vb.), bunlara subay yetiştirmek için yeni askeri okullar açılması gerekti. Bunların harcamalarını karşılayabilmek için iradı cedit ve sonrasında da mansure (1834) ismi altında yeni mali kuruluşlar meydana getirildi. Sonunda Mansure hâzinesi yeni kurulan Maliye nezareti'ne devredilerek (1838) Türkiye'nin şimdiki mali sisteminin temelleri atılmış oldu. (MALİYE NEZARETİ.)
*Maliye mahkemesi. “Miri kâtibi†denen bu mahkeme başhâkiminin verdiği kararları denetlemek ve adil olmadıkları takdirde bozmak Rumeli kazaskerinin yetkisindeydi. Kafa bakikulu adıyla anılan vergi kafa tahsildarı, mahkemede maliye temsilcisi olarak hazır bulunurdu. Maliye mahkemesi rüsumunun 1/5'ini miri kâtibi, geri kalanını da Rumeli kazaskeri alırdı.
Kaynak: Büyük Larousse
Maliye Meslek Elemanı
Maliye kısımı mezunları muhasebe öğretmenliği yapabilirler mi?
Osmanlı Maliye Nazırlığı
YORUMLAR