nakış -kşı isim Arapça na®ş 1 . Çoğu zaman kumaş üstüne renkli iplikler ya da sırma ve sim kullanarak elle, makineyle meydana ge...
nakış -kşı
isim Arapça na®ş
1 . Çoğu zaman kumaş üstüne renkli iplikler ya da sırma ve sim kullanarak elle, makineyle meydana getirilen işleme, el işi:
"Kilimi kilim icra eden özelliklerden biri de nakış aralarındaki boşlukların düzenidir."- B. R. Eyuboğlu.2 . Bilhassa duvar ve tavanları süslemek için meydana getirilen fotoğraf:
El İşi Modeller - Nakış
Nakış Öğretmeni
Dikiş nakış öğretmeni olabilmek için sertifika kafi midir?
Nakış
MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
Kumaş, halı, kilim, çorap vb. yüzeyine yün, iplik, sim, sırma vb. ile meydana getirilen işleme. Nakışlar bugün makineyle de yapılıyorsa da emsalsiz kıymetli olanlar elişleridir. Osmanlı mücellitlik ve hat sanatlarının temel ögesi de nakıştır. Seramik, duvar ve tavan süslemeleriyse derhal tümüyle nakışlardan oluşurdu. "Nakşı abi" denen ve suya zamk karıştırılarak meydana getirilen bir fotoğraf tekniği yalnızca nakış için değil, genel olarak minyatürlerde kullanılırdı. Kumaş ve çini nakışlarına "nakşı peleng", altın süsleme ve yazılara "nakşı zerkâr" denirdi.
MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
Nakış Nedir?
Osmanlı sanatında figüratif ya da figürsüz her türdeki fotoğraf ürününe verilen genel ad. Sadece günümüzde kumaş üstüne renkli ipliklerle meydana getirilen işlemeler için de bu ad kullanılır.
Nakış yapılarına da nakkaş denir. Osmanlı sarayındaki nakkaşhanede her tür nakkaştan başka hattatlar ve mücellitler de çalışırdı.
Osmanlı sanatında figüratif ya da figürsüz her türdeki fotoğraf ürününe verilen genel ad. Sadece günümüzde kumaş üstüne renkli ipliklerle meydana getirilen işlemeler için de bu ad kullanılır.
Nakış yapılarına da nakkaş denir. Osmanlı sarayındaki nakkaşhanede her tür nakkaştan başka hattatlar ve mücellitler de çalışırdı.
NAKIŞ, -kşı a. (ar. nakş).
1.Kumaş zemin üstüne iğne ile pamuk, keten, yün, ipek, sergen ya da metal iplikler kullanarak süsleme motifleri işleme sanatı: Elbisenin önündeki nakışlar çok güzel. Nakışlarla bezenmiş bir masa örtüsü. (Bk. ansikl. böl.)
2. Bu yoldan elde edilmiş işleme.
3. Nakışçılık.
4. Bir nakışı çağrıştıran karmaşık, yoğun bezekler: Nakış şeklinde işlenmiş bir şiir. Çini bir vazonun nakışları.
5. Esk. Fotoğraf, suret.
6. Esk. Hile.
7. Nakış etmek - NAKŞETMEK. || Nakış olmak - NAKŞOLMAK. |j Nakış işlemek, bez ya da kumaş üstüne renkli ipliklerle işleme yapmak.
*Esk. Nakş-bend, süslemeli dokuma icra eden kimse; ressam. || Nakş-ı perdaz, nakış icra eden sanatçı. || Nakş-tıraz, süslü olarak yapılmış işlemeler. || Nakş-ı ber-ab, devamlı olmayan şey. || Nakş-ı bi-gubar, baskı altında olanların ağlayışı. || Nakş-ı cebin, alın yazısı. || Nakş-ı dil-firib, gönül aldatan suret. || Nakş-ı divar, duvarda yapılmış fresk; ruhsuz, kuvvetsiz kimse. || Nakşı kadem, nakşı hisse, ayak izi. || Nakş-ı kül, tüm yaratılış. || Nakş-ı nik, mutlu an. || Nakşı parmur, bal peteği.
*El sant. Nakış ipliği, kumaş üstüne çeşitli motifler işlemek suretiyle kullanılan pamuk, yün, ipek ya da çeşitli biçimlerde hazırlanan sırma, sim şeklinde düşlem iplikler.
*Sonbahar. sant. El yazmalarına, yapıların duvarlarına ve tavanlarına meydana getirilen her türden renkli süsleme. (Nakış, günümüzdeki bezeme ile fotoğraf, minyatür şeklinde sanatları içeriyordu.) || Nakşı âbı, su ve zamkla karıştırılmış boyalarla fotoğraf yapma yöntemi, bu yolla meydana getirilen fotoğraf. (Doğu minyatürlerinde kullanılan bu yöntemde boyalar mattır ve resimler guvaş resme benzer.) || Nakşı ber âb, devamlı olmayan, acele yok olan (Ebrunun su üstünde kalıcı olmayışı şeklinde.) || Nakşı peleng, çini ve kumaşlarda kullanılan panter, leopar beneklerine benzer süsleme motifi. || Nakşı zerkâr, yaldızla meydana getirilen süsleme.
*Teknol. Nakış makinesi, nakış işleyen makine. (Bk. ansikl. böl.)
♦ sıf. Ciltç. Nakış basma, bir cilt üstüne basılan kabartmalı, oymalı süsleme.
*Müz. Çoğu zaman dört dizeli olan güftesinin, birinci ve üçüncü dizeleri değişik, ikinci ve dördüncü dizeleri tümüyle aynı melodilerle söylenen beste ve semailer İçin kullanılır. (Nakış bestelere oranla nakış semailer daha çoktur. Yürüksemailerin pek bir çok nakış semai biçimindedir. Bu tür semailerde [örn. Tanburi Ali Efendi'nin suzidil ağırsemaisi: Kani yadı lebinle huni dil nûş ettiğim demler] terennüm kısmı oldukça uzun ve İnceliklidir. Nakış beste ve semailerde, terennüm, iki kez yinelendiğinden, bu yapıtlar iki haneli sayılırlar.)
*ANSİKL. Nakış ile dantel arasındaki fark, nakışın evvelinde hazırlanmış bir zemine uygulanması, dantelin ise zeminiyle beraber örülmesidir. üç çeşit nakış vardır: iğne ya da tığ nakışı, minik bir tezgâh ya da çerçeve üstünde işlenir; Cornöly türü makine nakışı; büyük endüstri tezgâhlarında üretilen mekanik nakış.
* Nakış tezgâh ve araçları beş türdedir:
1. kumaşın iki levent arasına gerildiği ayaklı gergef;
2. işlenecek kumaşın yatay iki çubuğun zıvana deliklerine tutturulan bez şeride gerildiği gergef;
3. Çin kökenli kasnak, işlenecek kumaşın gerildiği tahta bir çember ile üstüne geçirilerek kumaşı sabitleştiren ikinci bir çemberden oluşur;
4. çerçeve, üstüne nakış işlenecek file kumaşın tutturulduğu çelikten bir kare, dikdörtgen ya da çemberdir;
5. pensli tezgâh, dikmelerin uzunluğu yönünde oluşturulan tığlarla donatılmıştır. (Tezgâhın bir tarafına tespit edilen bu tığlar, işlenecek derinin kaymasını önler; öteki taraf indirilerek deri işlenir.) Bu tezgâh, eldiven, çanta vb. üstüne uygulanan nakışlarda kullanılır.
* Mekanik nakış, nakış makinesi isminde olan çeşitli makinelerle işlenir; bazıları, direkt dikiş makinesinden türemiş ve zincir işi şeklinde bir takım iş gerçekleştirebilen "dikiş nakış" makineleri ya da Cornöly türü makinelerdir. İsviçre makinelerinde tek bir yatay çizgi üstüne dizilmiş bir sıra iğne bulunur. Bunlar, hareketli bir şasiye dikey olarak gerilmiş kumaşın işlenecek yüzüne batıp çıkarlar, iğneler hep aynı yönde hareket ettiğinden süsleme motiflerinin elde edilebilmesi için kumaşın, istenen dedival nakışlı bohça yıl bakılırsa yer değiştirmesi gerekir. Bu tür makineler bilhassa döşemecilikte ehemmiyet taşır.
* Çeşitli nakış türleri vardır. Beyaz ış isminde olan nakış eskiden hep beyaz üstüne beyaz iplikle uygulanırdı. Bugün renkli olarak da uygulanmaktadır, sadece kullanılan işler değişmemiştir; sarma, İngiliz puanı, fisto, madeira, richelieu, colbert, rönesans işi vb. Ajur nakışı 'nda iplik çekerek kenar suları oluşturulur. Düşlem nakışlar, kumaş üstüne pamuk, yun, ipek iplikler, kordonet, kaytan sutaşı, ek olarak sırma, sim, bakır, alüminyum iplikler, boncuk, payet vb. malzemeler uygulanarak işlenir Bu nakışlar, cinslerine, kökenlerine, kullanılan malzemeye ve uygulanan işin türüne bakılırsa değişik adlar alırlar: oyulgama, düz dikiş, çin iğnesi, sap işi, düğüm işi, kum iğnesi, aplike, payet işi, boncuk işi vb. Sûzeni, gergef üstünde, tığla, elde gerçekleştirilir Yapımında çeşitli işler kullanılır. Beauvais nakışı ise, zincir işini çağrıştırır, sadece daha kısa ilmiklerle gerçekleştirilir.
Ek olarak sayabileceğimiz nakış türleri: lame nakış, çift delikli yassı bir iğneyle uygulanır. Metal nakış, askeri aşama işaretlerinde, kol işaretlerinde ve bayraklarda kullanılır; kilise eşyası nakışı, ipek üstüne çin iğnesi,aplike, sırma ve sim kaplama, doldurma zemin üstüne sırma işi ile uygulanır (bu tür nakışlarda bir mevzu işlenir ve yüz degradelerini belirtebilmek için bazı nakış makinelerinin işlediği çok ince sırma ipliklerden yararlanılır); iğneleme tekniğiyle meydana getirilen halıcılık. Bu nakışların tümü devamlı elde gerçekleştirilir.
* iğne, önceleri nebat dikenleri ya da balık kılçığından yapılıyordu; sonradan tahta, fildişi ve sonunda metalden yapılmış oldu; tarihin ilk çağlarından bu yana altın iplik kullanıldı; fakat kronolojik sıralamaya bakılırsa yün ipliği, keten ve pamuk ipliğinden ilkin gelir. İ.Ö. 1200 yıllarında Çin'de kullanılan ipek iplik, Persler'de ve Mısır'da hı- ristiyanlık çağından azca ilkin tanındı, Ba- tı'da ise Sezar dönemine kadar bilinmiyordu. Antikçağ'da en meşhur nakış üretim merkezi Babil idi. Bizans'ta sivil ve dinsel giysiler, atların koşumları bile nakışlarla süsleniyordu, ikonakırıcılık bunalımı bizanslı nakışçıların İtalya'ya göç etmesine yol açtı, böylece bu sanat tüm Batı'ya yayıldı. XII. yy.'a kadar ayırtedici özelliği, kumaşların ağırlığı, ipliğin kalınlığı, desen çizgilerinin kabalığı, renklerin ve uygulanan işlerin azca çeşitliliğidir. Haçlılar tarafınca getirilen nakış örneklerinin etkisiyle bu sanat giderek zarifleşti (din ve şövalyelik mevzuları, derebeylik bayraklarındaki armalar, flamalar, belde taşınan keselerdeki nakışlar). İslam nakışları büyük ün kazanmıştır, en eski örnekleri bile çok parlaktır (bilhassa Araplar döneminde Sicilya' da). Hemen sonra Safeviler döneminde İran'da ve Osmanlılar'da giysiler, örtüler, döşemelik kumaşlar, eyerler, tirkeşler vb. üstünde parlak nakış örneklerine rastlanır. Mağrib'de Tunus, Cezayir, Tetuan, Fas, Azemmur Şali, Rabat'taki sayısız atölyede, halk içinde yaygın, fakat çok ince nakışlar üretilmiştir.
*Türk nakışları'na ilişkin ilk bilgilere Orta Asya Türkleri'nde rastlanır. Hun Türkleri' nin örgü, işleme ve nakış işlerinde usta oldukları bilinmektedir. Bizans elçilerinden tarihçi Priskos, Attila'nın sarayında bayanların elbiseleri üstüne işlemeler yaptıklarını ve bunların ince ve alımlı işler bulunduğunu belirtir. Orta Asya'da göçerkonar bir yaşam sürdüren Türkler'in çadırlarında, her tür örtü ve eşyalarında, atlarının kolanlarında yün iplik ve İpekle yapılmış nakışlar olduğu bilinmektedir. Gergef ve kasnağın da o dönemlerinden günümüze ulaşan işleme gereçleri olduğu öne sürülür. Nakış sanatının doğduğu yer olarak kabul edilen Doğu ülkelerinin, bilhassa çin işlemelerinin izlerini taşıyan Orta Asya türk işlemelerinden günümüze ulaşan örnek yok gibidir. Bu mevzuda gezginlerin notlarından, duvar resimlerinden vb. lardan bilgi edinilebilmektedir.
Gelişmiş bir dokuma tekniğine haiz olan Selçuklular'da da nakış tekniğinin gelişmiş olduğu ve motiflere kumaş desenlerinin lık etmiş olduğu öne sürülür.
Türk işlemelerinin bugüne ulaşmış en eski örnekleri, XVI. yy.'a aittir. Birçok başka sanat branşında olduğu şeklinde işlemecilikte de en yüksek düzeye bu yüzyılda erişilmiştir. XVI. yy.'ın sonundan başlayarak türk nakışlarının giderek özgünlüğünü yitirdiği, XVIII. yy.'da yoğunlaşan batı etkisiyle gerek motif gerek renk bakımından değişikliğe uğramış olduğu görülür.
XVI. yy. nakış motifleri, çoğunlukla XV. yy. kumaş örneklerinden alınmıştır. Elde örnek olmamakla beraber, XVI. yy.'daki gelişmiş işleme tekniğinin XV. yy.'da başladığı ve XVI. yy.'a ortam hazırladığı öne sürülür. XV. yy. kumaş desenlerinde çok sık görülen lale ve nar motiflerinin XVI. yy. işlemelerinde çok kullanılması da bunu kanıtlar niteliktedir. Bu zamanda nakış meydana getirilen kumaşla motifler içinde sıkı bir bağ yardır ve motifi, kumaşın özelliği belirler. işlemede kullanılan renkler sınırlıdır. Bir çok kez üç ya da dördü geçmez. En fazla kırmızı, yeşil, mavi ve krem ya da açık sarı kullanılmıştır. Renklerin düzenlenmesinde doğaya bağlı kalınmamış, işleyenin beğenisine bakılırsa biçimlendirilmiştir. Desenler özgür ve karışık motifler olmak suretiyle ikiye ayrılır. Özgür motifler bir eşyanın ortasını ya da bordürünü başlı başına kaplayan motiflerdir Bunlarda çoğu zaman madalyon biçimli motifler enginar, nar ya da oval olarak işlenmeye uygun halde düzenlenmiş meyve desenleri kullanılmıştır. Kimi zaman bu motiflerin iç ve dışı çiçek dallarıyla bezenmiş, stilize motiflere de yer verilmiştir. Yaprak, çiçek, meyve ve kozalak motifleri de bu zamanda sık kullanılan özgür motiflerdendir Çiçek motifleri içinde en sık görülen minik kıvrık bir sapın ucunda bulunan gül ve tırtıllı yaprak, değişik biçimlerde işlenen lale (arap harfleriyle yazıldığında "Tanrı" ve "kale†sözcüklerinde aynı harflerin bulunması islamda bu çiçeğe mistik bir anlam verilmesine niçin olmuştur) ve bir dal çevresine sıralanmış sümbüldür. Bunlardan gül motifinin çok eski çağlardan bu yana kullanılmış bir türk motifi olduğu ve bu yüzden Türkler'in egemen olduğu yörelerde de çok kullanıldığı öne sürülür. Ek olarak “gül" ün tasavvufi bir anlamı da vardır. Tasavvufta "gülâ€ün üç sıra halindeki yapraklarından birinci sıradaki ilk beş yaprağın islamın 5 şartına, ikinci sıradaki altı yaprağın imanın 6 rüknüne, üçüncü sıradaki yedi yaprağın da Fatiha suresi'nin yedi ayetine işaret olduğu belirtilir. Karışık motifler çiçek, yaprak, meyve ya da bunların arasına karıştırılmış başka motiflerden oluşur, işlemeci devrin yaygın motiflerini belli bir seviye içinde beraber kullanarak deği
şik kompozisyonlar yaratır. XVI. yy. bordür motifleri de oldukça değişiktir. Bunlardaki ince geometrik şekillerin, çiçek motiflerinin yerini almış olduğu sanılmaktadır. Bordü- rün ana desenle uyumlu olması esastır.
XVII. yy.'da türk nakışlarının XVI. yy.'daki özgünlüğünü ve sadeliğini yitirdiği görülür. Kullanılan renkler giderek çeşitlenmiş, ana renkleri daha belirginleştirmek amacıyla siyah ibrişim, sırma, sim de kullanılmaya başlanmıştır. Ana renkler kırmızı, mavi ve yeşil, destek renkler krem, açık sarı ve tonlarıdır. En fazla kullanılan bu renklerin yanı sıra siyah, kahverengi vb. başka renklere de yer verilmiştir Gene de temel renk sayısı altıyı geçmez. Motiflerde aynı dönem kumaş desenlerinin tesiri belirgindir. Bunda bilhassa tezgâhta dokunan kılaptanlı, simli ve ipekli kumaşların pahalı olması sebebiyle bu kumaş örneklerine öykünerek meydana getirilen işlemeler etkili olmuştur. Motifler XVI. yy.'daki özelliklerini korumakla beraber nebat motiflerinin giderek stilize olduğu görülür. XVI. yy.'da kullanılan özgür ve karışık motifler bu yüzyılda da işlenmiş, desenler düzgüsel büyüklüklerine yakın boyutlarda tutulmuştur. Bordür ve zemin motifi arasındaki uyuma itina gösterilmiş, minik parçalarda daha çok kolay ve zarif motifler yeğlenmiştir Motiflerin düzenlenmesinde işlenecek kumaş ve işlevi göz önünde bulundurulmuş, yastık, bohça türü eşyalarda yüzeyi kaplayacak iri motifler seçilirken mendil, dönem vb minik eşyalarda stilize çiçek motifleri, geometrik desenler kullanılmıştır.
XVI. ve XVII. yy.'larda en fazlaca kullanılan nakış türleri hesap işi, dolgulu hesap işi, türk işi, ince iş, pesent, zerduz, sırma işi, anavata, sarma, balıksırtı ve aplikedir.
Batı tesirinin giderek yoğunlaştığı XVIII ve XIX. yy.'da türk nakışlarının da gerek renk, gerek desen olarak çeşitlendiği ve belirgin halde batı işlemelerinden izler taşımış olduğu görülür. Kadife üstüne sırma ve simle yapılmış nakışlar çok yaygınlaşmış akla gelen her motif desen olarak kullanılmıştır. Arma biçiminde desenler, ev, cami, selvi vb. bu dönem motiflerindendir. Temel renklerin sayısı artmış, bunların tonları da kullanılmaya başlanmıştır. Nakışlarda inci ve mercan kullanma da çok yaygındır.
Bu zamanda en fazlaca kullanılan işleme türleri hesap işi, muşabak, mürver, atma, türk işi, sarma, çiniğnesi, zincir, dival, anavata ve sırmalı nakışlardır. XIX. yy.'dan sonrasında geleneksel türk işlemeciliğinin giderek özgünlüğünü yitirdiği ve XVI. ve XVII. yy.'larda esas olan yalınlığın yerini gösteriş öğesinin almış olduğu görülür.
Günümüzde geleneksel tür nakışlarının emsalsiz biçimiyle yaşatılması ve tanıtılması amacıyla çeşitli resmi ve hususi kuruluşlar çaba göstermektedir.
Topkapı sarayı müzesi'nde eski türk işlemelerinin XVI. yy.'dan başlayarak bir çok örneği sergilenmektedir.
*Teknol. İlk mekanik nakış makinesi, yatay olarak dizilmiş ucu kanca biçiminde olan tığlar yardımıyla kumaş üzerine bir sıra çiçek işliyordu. Bu makineyi gerçekleştiren transız makinecinin adı bilinmemektedir, fakat bu düşünceden tekrardan esinlenildi ve bugün, Heilmâpn nakış makinesi (1834) ve bilhassa Cornâly nakış makinesi şeklinde bir çok nakış işleyen azca ya da çok otomatik makineler vardır. Cornöly nakış makinesi kısmen otomatiktir.
Kaynak: Büyük Larousse
1.Kumaş zemin üstüne iğne ile pamuk, keten, yün, ipek, sergen ya da metal iplikler kullanarak süsleme motifleri işleme sanatı: Elbisenin önündeki nakışlar çok güzel. Nakışlarla bezenmiş bir masa örtüsü. (Bk. ansikl. böl.)
2. Bu yoldan elde edilmiş işleme.
3. Nakışçılık.
4. Bir nakışı çağrıştıran karmaşık, yoğun bezekler: Nakış şeklinde işlenmiş bir şiir. Çini bir vazonun nakışları.
5. Esk. Fotoğraf, suret.
6. Esk. Hile.
7. Nakış etmek - NAKŞETMEK. || Nakış olmak - NAKŞOLMAK. |j Nakış işlemek, bez ya da kumaş üstüne renkli ipliklerle işleme yapmak.
*Esk. Nakş-bend, süslemeli dokuma icra eden kimse; ressam. || Nakş-ı perdaz, nakış icra eden sanatçı. || Nakş-tıraz, süslü olarak yapılmış işlemeler. || Nakş-ı ber-ab, devamlı olmayan şey. || Nakş-ı bi-gubar, baskı altında olanların ağlayışı. || Nakş-ı cebin, alın yazısı. || Nakş-ı dil-firib, gönül aldatan suret. || Nakş-ı divar, duvarda yapılmış fresk; ruhsuz, kuvvetsiz kimse. || Nakşı kadem, nakşı hisse, ayak izi. || Nakş-ı kül, tüm yaratılış. || Nakş-ı nik, mutlu an. || Nakşı parmur, bal peteği.
*El sant. Nakış ipliği, kumaş üstüne çeşitli motifler işlemek suretiyle kullanılan pamuk, yün, ipek ya da çeşitli biçimlerde hazırlanan sırma, sim şeklinde düşlem iplikler.
*Sonbahar. sant. El yazmalarına, yapıların duvarlarına ve tavanlarına meydana getirilen her türden renkli süsleme. (Nakış, günümüzdeki bezeme ile fotoğraf, minyatür şeklinde sanatları içeriyordu.) || Nakşı âbı, su ve zamkla karıştırılmış boyalarla fotoğraf yapma yöntemi, bu yolla meydana getirilen fotoğraf. (Doğu minyatürlerinde kullanılan bu yöntemde boyalar mattır ve resimler guvaş resme benzer.) || Nakşı ber âb, devamlı olmayan, acele yok olan (Ebrunun su üstünde kalıcı olmayışı şeklinde.) || Nakşı peleng, çini ve kumaşlarda kullanılan panter, leopar beneklerine benzer süsleme motifi. || Nakşı zerkâr, yaldızla meydana getirilen süsleme.
*Teknol. Nakış makinesi, nakış işleyen makine. (Bk. ansikl. böl.)
♦ sıf. Ciltç. Nakış basma, bir cilt üstüne basılan kabartmalı, oymalı süsleme.
*Müz. Çoğu zaman dört dizeli olan güftesinin, birinci ve üçüncü dizeleri değişik, ikinci ve dördüncü dizeleri tümüyle aynı melodilerle söylenen beste ve semailer İçin kullanılır. (Nakış bestelere oranla nakış semailer daha çoktur. Yürüksemailerin pek bir çok nakış semai biçimindedir. Bu tür semailerde [örn. Tanburi Ali Efendi'nin suzidil ağırsemaisi: Kani yadı lebinle huni dil nûş ettiğim demler] terennüm kısmı oldukça uzun ve İnceliklidir. Nakış beste ve semailerde, terennüm, iki kez yinelendiğinden, bu yapıtlar iki haneli sayılırlar.)
*ANSİKL. Nakış ile dantel arasındaki fark, nakışın evvelinde hazırlanmış bir zemine uygulanması, dantelin ise zeminiyle beraber örülmesidir. üç çeşit nakış vardır: iğne ya da tığ nakışı, minik bir tezgâh ya da çerçeve üstünde işlenir; Cornöly türü makine nakışı; büyük endüstri tezgâhlarında üretilen mekanik nakış.
* Nakış tezgâh ve araçları beş türdedir:
1. kumaşın iki levent arasına gerildiği ayaklı gergef;
2. işlenecek kumaşın yatay iki çubuğun zıvana deliklerine tutturulan bez şeride gerildiği gergef;
3. Çin kökenli kasnak, işlenecek kumaşın gerildiği tahta bir çember ile üstüne geçirilerek kumaşı sabitleştiren ikinci bir çemberden oluşur;
4. çerçeve, üstüne nakış işlenecek file kumaşın tutturulduğu çelikten bir kare, dikdörtgen ya da çemberdir;
5. pensli tezgâh, dikmelerin uzunluğu yönünde oluşturulan tığlarla donatılmıştır. (Tezgâhın bir tarafına tespit edilen bu tığlar, işlenecek derinin kaymasını önler; öteki taraf indirilerek deri işlenir.) Bu tezgâh, eldiven, çanta vb. üstüne uygulanan nakışlarda kullanılır.
* Mekanik nakış, nakış makinesi isminde olan çeşitli makinelerle işlenir; bazıları, direkt dikiş makinesinden türemiş ve zincir işi şeklinde bir takım iş gerçekleştirebilen "dikiş nakış" makineleri ya da Cornöly türü makinelerdir. İsviçre makinelerinde tek bir yatay çizgi üstüne dizilmiş bir sıra iğne bulunur. Bunlar, hareketli bir şasiye dikey olarak gerilmiş kumaşın işlenecek yüzüne batıp çıkarlar, iğneler hep aynı yönde hareket ettiğinden süsleme motiflerinin elde edilebilmesi için kumaşın, istenen dedival nakışlı bohça yıl bakılırsa yer değiştirmesi gerekir. Bu tür makineler bilhassa döşemecilikte ehemmiyet taşır.
* Çeşitli nakış türleri vardır. Beyaz ış isminde olan nakış eskiden hep beyaz üstüne beyaz iplikle uygulanırdı. Bugün renkli olarak da uygulanmaktadır, sadece kullanılan işler değişmemiştir; sarma, İngiliz puanı, fisto, madeira, richelieu, colbert, rönesans işi vb. Ajur nakışı 'nda iplik çekerek kenar suları oluşturulur. Düşlem nakışlar, kumaş üstüne pamuk, yun, ipek iplikler, kordonet, kaytan sutaşı, ek olarak sırma, sim, bakır, alüminyum iplikler, boncuk, payet vb. malzemeler uygulanarak işlenir Bu nakışlar, cinslerine, kökenlerine, kullanılan malzemeye ve uygulanan işin türüne bakılırsa değişik adlar alırlar: oyulgama, düz dikiş, çin iğnesi, sap işi, düğüm işi, kum iğnesi, aplike, payet işi, boncuk işi vb. Sûzeni, gergef üstünde, tığla, elde gerçekleştirilir Yapımında çeşitli işler kullanılır. Beauvais nakışı ise, zincir işini çağrıştırır, sadece daha kısa ilmiklerle gerçekleştirilir.
Ek olarak sayabileceğimiz nakış türleri: lame nakış, çift delikli yassı bir iğneyle uygulanır. Metal nakış, askeri aşama işaretlerinde, kol işaretlerinde ve bayraklarda kullanılır; kilise eşyası nakışı, ipek üstüne çin iğnesi,aplike, sırma ve sim kaplama, doldurma zemin üstüne sırma işi ile uygulanır (bu tür nakışlarda bir mevzu işlenir ve yüz degradelerini belirtebilmek için bazı nakış makinelerinin işlediği çok ince sırma ipliklerden yararlanılır); iğneleme tekniğiyle meydana getirilen halıcılık. Bu nakışların tümü devamlı elde gerçekleştirilir.
* iğne, önceleri nebat dikenleri ya da balık kılçığından yapılıyordu; sonradan tahta, fildişi ve sonunda metalden yapılmış oldu; tarihin ilk çağlarından bu yana altın iplik kullanıldı; fakat kronolojik sıralamaya bakılırsa yün ipliği, keten ve pamuk ipliğinden ilkin gelir. İ.Ö. 1200 yıllarında Çin'de kullanılan ipek iplik, Persler'de ve Mısır'da hı- ristiyanlık çağından azca ilkin tanındı, Ba- tı'da ise Sezar dönemine kadar bilinmiyordu. Antikçağ'da en meşhur nakış üretim merkezi Babil idi. Bizans'ta sivil ve dinsel giysiler, atların koşumları bile nakışlarla süsleniyordu, ikonakırıcılık bunalımı bizanslı nakışçıların İtalya'ya göç etmesine yol açtı, böylece bu sanat tüm Batı'ya yayıldı. XII. yy.'a kadar ayırtedici özelliği, kumaşların ağırlığı, ipliğin kalınlığı, desen çizgilerinin kabalığı, renklerin ve uygulanan işlerin azca çeşitliliğidir. Haçlılar tarafınca getirilen nakış örneklerinin etkisiyle bu sanat giderek zarifleşti (din ve şövalyelik mevzuları, derebeylik bayraklarındaki armalar, flamalar, belde taşınan keselerdeki nakışlar). İslam nakışları büyük ün kazanmıştır, en eski örnekleri bile çok parlaktır (bilhassa Araplar döneminde Sicilya' da). Hemen sonra Safeviler döneminde İran'da ve Osmanlılar'da giysiler, örtüler, döşemelik kumaşlar, eyerler, tirkeşler vb. üstünde parlak nakış örneklerine rastlanır. Mağrib'de Tunus, Cezayir, Tetuan, Fas, Azemmur Şali, Rabat'taki sayısız atölyede, halk içinde yaygın, fakat çok ince nakışlar üretilmiştir.
*Türk nakışları'na ilişkin ilk bilgilere Orta Asya Türkleri'nde rastlanır. Hun Türkleri' nin örgü, işleme ve nakış işlerinde usta oldukları bilinmektedir. Bizans elçilerinden tarihçi Priskos, Attila'nın sarayında bayanların elbiseleri üstüne işlemeler yaptıklarını ve bunların ince ve alımlı işler bulunduğunu belirtir. Orta Asya'da göçerkonar bir yaşam sürdüren Türkler'in çadırlarında, her tür örtü ve eşyalarında, atlarının kolanlarında yün iplik ve İpekle yapılmış nakışlar olduğu bilinmektedir. Gergef ve kasnağın da o dönemlerinden günümüze ulaşan işleme gereçleri olduğu öne sürülür. Nakış sanatının doğduğu yer olarak kabul edilen Doğu ülkelerinin, bilhassa çin işlemelerinin izlerini taşıyan Orta Asya türk işlemelerinden günümüze ulaşan örnek yok gibidir. Bu mevzuda gezginlerin notlarından, duvar resimlerinden vb. lardan bilgi edinilebilmektedir.
Gelişmiş bir dokuma tekniğine haiz olan Selçuklular'da da nakış tekniğinin gelişmiş olduğu ve motiflere kumaş desenlerinin lık etmiş olduğu öne sürülür.
Türk işlemelerinin bugüne ulaşmış en eski örnekleri, XVI. yy.'a aittir. Birçok başka sanat branşında olduğu şeklinde işlemecilikte de en yüksek düzeye bu yüzyılda erişilmiştir. XVI. yy.'ın sonundan başlayarak türk nakışlarının giderek özgünlüğünü yitirdiği, XVIII. yy.'da yoğunlaşan batı etkisiyle gerek motif gerek renk bakımından değişikliğe uğramış olduğu görülür.
XVI. yy. nakış motifleri, çoğunlukla XV. yy. kumaş örneklerinden alınmıştır. Elde örnek olmamakla beraber, XVI. yy.'daki gelişmiş işleme tekniğinin XV. yy.'da başladığı ve XVI. yy.'a ortam hazırladığı öne sürülür. XV. yy. kumaş desenlerinde çok sık görülen lale ve nar motiflerinin XVI. yy. işlemelerinde çok kullanılması da bunu kanıtlar niteliktedir. Bu zamanda nakış meydana getirilen kumaşla motifler içinde sıkı bir bağ yardır ve motifi, kumaşın özelliği belirler. işlemede kullanılan renkler sınırlıdır. Bir çok kez üç ya da dördü geçmez. En fazla kırmızı, yeşil, mavi ve krem ya da açık sarı kullanılmıştır. Renklerin düzenlenmesinde doğaya bağlı kalınmamış, işleyenin beğenisine bakılırsa biçimlendirilmiştir. Desenler özgür ve karışık motifler olmak suretiyle ikiye ayrılır. Özgür motifler bir eşyanın ortasını ya da bordürünü başlı başına kaplayan motiflerdir Bunlarda çoğu zaman madalyon biçimli motifler enginar, nar ya da oval olarak işlenmeye uygun halde düzenlenmiş meyve desenleri kullanılmıştır. Kimi zaman bu motiflerin iç ve dışı çiçek dallarıyla bezenmiş, stilize motiflere de yer verilmiştir. Yaprak, çiçek, meyve ve kozalak motifleri de bu zamanda sık kullanılan özgür motiflerdendir Çiçek motifleri içinde en sık görülen minik kıvrık bir sapın ucunda bulunan gül ve tırtıllı yaprak, değişik biçimlerde işlenen lale (arap harfleriyle yazıldığında "Tanrı" ve "kale†sözcüklerinde aynı harflerin bulunması islamda bu çiçeğe mistik bir anlam verilmesine niçin olmuştur) ve bir dal çevresine sıralanmış sümbüldür. Bunlardan gül motifinin çok eski çağlardan bu yana kullanılmış bir türk motifi olduğu ve bu yüzden Türkler'in egemen olduğu yörelerde de çok kullanıldığı öne sürülür. Ek olarak “gül" ün tasavvufi bir anlamı da vardır. Tasavvufta "gülâ€ün üç sıra halindeki yapraklarından birinci sıradaki ilk beş yaprağın islamın 5 şartına, ikinci sıradaki altı yaprağın imanın 6 rüknüne, üçüncü sıradaki yedi yaprağın da Fatiha suresi'nin yedi ayetine işaret olduğu belirtilir. Karışık motifler çiçek, yaprak, meyve ya da bunların arasına karıştırılmış başka motiflerden oluşur, işlemeci devrin yaygın motiflerini belli bir seviye içinde beraber kullanarak deği
şik kompozisyonlar yaratır. XVI. yy. bordür motifleri de oldukça değişiktir. Bunlardaki ince geometrik şekillerin, çiçek motiflerinin yerini almış olduğu sanılmaktadır. Bordü- rün ana desenle uyumlu olması esastır.
XVII. yy.'da türk nakışlarının XVI. yy.'daki özgünlüğünü ve sadeliğini yitirdiği görülür. Kullanılan renkler giderek çeşitlenmiş, ana renkleri daha belirginleştirmek amacıyla siyah ibrişim, sırma, sim de kullanılmaya başlanmıştır. Ana renkler kırmızı, mavi ve yeşil, destek renkler krem, açık sarı ve tonlarıdır. En fazla kullanılan bu renklerin yanı sıra siyah, kahverengi vb. başka renklere de yer verilmiştir Gene de temel renk sayısı altıyı geçmez. Motiflerde aynı dönem kumaş desenlerinin tesiri belirgindir. Bunda bilhassa tezgâhta dokunan kılaptanlı, simli ve ipekli kumaşların pahalı olması sebebiyle bu kumaş örneklerine öykünerek meydana getirilen işlemeler etkili olmuştur. Motifler XVI. yy.'daki özelliklerini korumakla beraber nebat motiflerinin giderek stilize olduğu görülür. XVI. yy.'da kullanılan özgür ve karışık motifler bu yüzyılda da işlenmiş, desenler düzgüsel büyüklüklerine yakın boyutlarda tutulmuştur. Bordür ve zemin motifi arasındaki uyuma itina gösterilmiş, minik parçalarda daha çok kolay ve zarif motifler yeğlenmiştir Motiflerin düzenlenmesinde işlenecek kumaş ve işlevi göz önünde bulundurulmuş, yastık, bohça türü eşyalarda yüzeyi kaplayacak iri motifler seçilirken mendil, dönem vb minik eşyalarda stilize çiçek motifleri, geometrik desenler kullanılmıştır.
XVI. ve XVII. yy.'larda en fazlaca kullanılan nakış türleri hesap işi, dolgulu hesap işi, türk işi, ince iş, pesent, zerduz, sırma işi, anavata, sarma, balıksırtı ve aplikedir.
Batı tesirinin giderek yoğunlaştığı XVIII ve XIX. yy.'da türk nakışlarının da gerek renk, gerek desen olarak çeşitlendiği ve belirgin halde batı işlemelerinden izler taşımış olduğu görülür. Kadife üstüne sırma ve simle yapılmış nakışlar çok yaygınlaşmış akla gelen her motif desen olarak kullanılmıştır. Arma biçiminde desenler, ev, cami, selvi vb. bu dönem motiflerindendir. Temel renklerin sayısı artmış, bunların tonları da kullanılmaya başlanmıştır. Nakışlarda inci ve mercan kullanma da çok yaygındır.
Bu zamanda en fazlaca kullanılan işleme türleri hesap işi, muşabak, mürver, atma, türk işi, sarma, çiniğnesi, zincir, dival, anavata ve sırmalı nakışlardır. XIX. yy.'dan sonrasında geleneksel türk işlemeciliğinin giderek özgünlüğünü yitirdiği ve XVI. ve XVII. yy.'larda esas olan yalınlığın yerini gösteriş öğesinin almış olduğu görülür.
Günümüzde geleneksel tür nakışlarının emsalsiz biçimiyle yaşatılması ve tanıtılması amacıyla çeşitli resmi ve hususi kuruluşlar çaba göstermektedir.
Topkapı sarayı müzesi'nde eski türk işlemelerinin XVI. yy.'dan başlayarak bir çok örneği sergilenmektedir.
*Teknol. İlk mekanik nakış makinesi, yatay olarak dizilmiş ucu kanca biçiminde olan tığlar yardımıyla kumaş üzerine bir sıra çiçek işliyordu. Bu makineyi gerçekleştiren transız makinecinin adı bilinmemektedir, fakat bu düşünceden tekrardan esinlenildi ve bugün, Heilmâpn nakış makinesi (1834) ve bilhassa Cornâly nakış makinesi şeklinde bir çok nakış işleyen azca ya da çok otomatik makineler vardır. Cornöly nakış makinesi kısmen otomatiktir.
Kaynak: Büyük Larousse
El İşi Modeller - Nakış
Nakış Öğretmeni
Dikiş nakış öğretmeni olabilmek için sertifika kafi midir?
YORUMLAR