Uyak Nedir

Uyak Nedir ? (Özet) : Mısra sonlarında yazılışları aynı vazife ve anlamları değişik olan ses, ek ya da sözcüklerin kullanılmasıyla oluşan s...

Uyak Nedir ? (Özet) : Mısra sonlarında yazılışları aynı vazife ve anlamları değişik olan ses, ek ya da sözcüklerin kullanılmasıyla oluşan ses benzerliğine uyak denir. Mısra sonlarındaki tek ses benzerliğine yarım uyak, iki ses benzerliğine tam uyak, üç ve daha çok ses benzerliğine ise varlıklı uyak denir.

Uyağın/Kafiyenin Sağlamış olduğu Hususlar:

a) Her mısraın uyumlu bir durgu ile kesilmesini sağlar.
b) Kafiye şiirin akılda kolayca kalmasını temin eder.
c) Anlamca ilgisiz görünen mısraları kaynaştırır.
d) Yeni fikirlerin olmasına katkıda bulunur.
e) Şžiire söyleyiş güzelliği kazandırır.

Uyak (Kafiye) Çeşitleri:

a. Yarım Uyak: Mısra sonlarındaki sözcüklerde görülen tek ses benzerliğine yarım uyak denir.
"can kafeste durmaz uçar
dünya bir han konar göçer
ay dolanır seneler geçer"
dizelerdeki -ç- sesleri yarım uyağı oluşturur .
b. Tam Uyak: İki ses benzerliğinden oluşan uyak çeşidine tam uyak denir.
c. Varlıklı Uyak: Üç ve daha çok sesin benzerliğinden oluşan uyak çeşidine denir.
d. Tunç Uyak: Bir dizenin sonundaki sözcük , öteki dizenin sonumdaki sözcüğün içindeki tam olarak yer alıyorsa buna tunç kafiye denir.

Uyak/Kafiye (Detay)

Mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri değişik kelimelerin, eklerin benzerliğine uyak/kafiye denir.
1- Yarım Kafiye:
- Tek ses benzeşmesine dayanan kafiyeye yarım kafiye denir.
- Çoğu zaman Halk Edebiyatında kullanılır.

Benim çektiğimi kim çeker
Gözlerinden kanlı yaş döker
Bulanık bulanık akar
Dağların seliyim şimdi

(“-er“: Redif | “-k“: Yarım Kafiye)

2- Tam Kafiye:
- İki ses benzeşmesine dayanan kafiyeye tam kafiye denilir.

Orhan zamanından kalma bir duvar
Onunla bir yaşta yaşlanmış çınar

(“-ar“: Tam Kafiye)

Zaman içinde iyi mi değişiyor insan
Hangi resmime baksam ben değilim
Nerde o günler, o şevk, o heyecan
Bu güler yüzlü adam ben değilim
Yalandır kaygısız olduğum, yalan

(“-an“: Tam Kafiye | “-ben değilim“: Redif | “-am“: Tam Kafiye)

Not: Dilimize yabancı dillerden geçmiş “â, î, û” benzer biçimde uzun sesler iki ses değerine sahiptirler. Dizeler içinde bir tek bu seslerden oluşan bir benzeşme var ise bu tam kafiyedir.

3- Varlıklı Kafiye:
- İkiden fazla sesin benzeşmesiyle oluşan kafiyeye denir.
- Daha çok Divan şiirinde kullanılır.Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene
Biz sende olamazsak bile sen bizdesin gene(“-ene“: Varlıklı Kafiye)Bin bahçeli beldemizi yâd ellere bıraktık
Gölgesinde barınacak tek ağacım yok artık(“-tık“: Varlıklı Kafiye)

4- Tunç Kafiye
- Kafiyedeki kelimelerden birinin, ötekini içinde aynen bulunması şu demek oluyor ki yeniden edilmesiyle oluşan kafiyeler tunç kafiye denir.

Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım

(“-aşarım“: Tunç Kafiye)

Bursa’da bir eski cami avlusu
Mermer şadırvanda şakırdayan su

(“-su“: Tunç Kafiye)

Bir eşek var idi zâif u nizâr
Yük elinden katı şikeste vü zâr

(“-zâr“: Tunç Kafiye)

5- Cinaslı Kafiye
- Yazılışları ve okunuşları aynı anlamı değişik olan kelimelerle meydana getirilen kafiyeye cinaslı kafiye denir.
- Cinaslı kelimeler daha çok manilerde kafiye olarak kullanılır.

Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya
Ben yârimden vazgeçmem
Götürseler asmaya

(“-asmaya“: Cinaslı Kafiye)

Kararmış kara gözler
Dermanım kara gözler
Gemim deryada kaldı
Yelkenim kara gözler

(“-kara gözler“: Cinaslı Kafiye

Dönülmez akşamın ufkundayız, zaman çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm, iyi mi geçersen geç

(“-geç“: Cinaslı Kafiye)


Redif:
- Şžiirde kafiyeden sonrasında gelen yapı ve anlam bakımından benzerlik taşıyan eklere, kelimelere ya da kelime gruplarına redif denir.
- Halk şiirimizde redife kafiyeden daha çok ehemmiyet verilmiştir.
- Redif kelimesinin lügat anlamı “arkadan gelen”dir.

Aşk bir şem-i ilahîdir benim pervânesi -si: Redif
Şževk bir zincirdir gönlüm ânın divânesi -vâne: Varlıklı kafiye

Efendimsin cihânda itibârım var ise sendendir - ım var ise sendendir: Redif
Meyân-ı âşıkânda iştihârım var ise sendendir -âr(aar olduğundan): Varlıklı Kafiye Şžeyh Galib

Bizim elde bahar olur, yaz olur - olur : Redif
Göller dolu ördek olur, kaz olur - azca: Tam Kafiye
Sevgi içinde yüz bin naz olur
Suçumu bağışla, ben sana kurban

---

…İkinci Kaynak…

KAFİYE (UYAK): Mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri değişik kelimelerin, eklerin benzerliğine kafiye denir.

Yanıp tutuşmadan aylarca yummadım gözümü,
Nücuma sor ki, bu kirpikler uyku görmüş mü?

1) YARIM KAFİYE: Tek ses benzerliğine dayanan kafiyedir.

Örnek-1
Ben çektiğim kimler çeker
Gözlerim kanlı yaş döker
Bulanık bulanık akar
Dağlarım seliyim şimdi

Örnek-2
İstedim kendimi bu göle atam
Elimi uzatıp yavruyu tutam

Örnek-3
Üstümüzden gelen boran kış benzer biçimde
Şžahin pençesinde yavru kuş benzer biçimde
Seher sabahında rüya düş benzer biçimde
Çağıta bağırta aldı dert beni

2) TAM KAFİYE: İki ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür.

Örnek-1
Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum,
Kimdir o, nasıldır diye rüzgarlara sormuş oldum,
Hulyamı tutan bir büyü var onda diyordum


Örnek-2
Sen miydin o afet ki dedim, bezm-i ezelde
Bir kanlı gül ağzında ve mey kasesi elde,
Bir sofrada içtik, ikimiz aynı emelde,
Karşımda uyanmış benzer biçimde bir baktı sarardı.

Örnek-3
On atlıya karar verdim yaşını
Yenice sevdaya salmış başını
El yanında yakar gider kaşını
Tenhalarda gülüşünü sevdiğim.

3) ZENGİN KAFİYE: Üç ya da daha çok ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür.

Örnek-1
Ertesi gün başladı gün doğmadan seyahat,
Soğuk bir mart sabahı.. Buz tutuyor her nefes

Örnek-2
Baygın bir ihtizaz ile bi-huş akar dere,
Sahillerinde çocuklar uzanmış çemenlere…

Örnek-3
Miskin Yunus biçareyim
Baştan ayağa yareyim
Dost ilinden avareyim
Gel gör beni aşk neyledi

4) CİNASLI KAFİYE: Anlamları ayrı, fakat yazılış ve okunuşları aynı olan kelime ve kelime gruplarının mısra sonunda tekrarı ile oluşan kafiyedir.

Örnek-1
Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya
Ben yarimden vazgeçmem
Götürseler asmaya


Örnek-2
Bilmiyorum ki yaz mı gelmiş
Niçin açmış gül erken
Aklımı yitik ettim
Nazlı yarim gülerken

Örnek-3
Kendin çöz kendin tara Bağ bana
Değmesin el başına Bahçe sana bağ bana
Ben yarime kavuştum Değme zincir kar etmez
Darısı el başına Zülfün teli bağ bana


REDİF: Mısra sonlarında yazılışları, okunuşları, anlamları ve görevleri aynı olan eklerin, kelime ve kelime gruplarının yeniden edilmesine “redif” denir.

Örnek-1
Bizim elde bahar olur, yaz olur.
Göller dolu ördek olur, kaz olur.
Sevgi içinde yüz bin naz olur.
Suçumu bağışla, ben sana kurban.

Örnek-2
Bu ıslıkla uzayan, dönen, kıvrılan yollar,
Uykuya varmış benzer biçimde görünen yılan yollar
Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu.
Gökler bulutlanıyor, rüzgar serinliyordu.