YANARDAĞ a. Çoğu zaman koni biçiminde, yeryüzüne ya da deniz yüzeyine ulaşan magma maddelerinden oluşan engebe. (Eşanl. VOLKAN.) [Bk....
YANARDAĞ a. Çoğu zaman koni biçiminde, yeryüzüne ya da deniz yüzeyine ulaşan magma maddelerinden oluşan engebe. (Eşanl. VOLKAN.) [Bk. ansikl. böl ]
—ANSİKL Yanardağ püskürmelerine ilişkin ilk betimlemeler Plinius devrine dayanır; daha sonraki birçok anlatı insanların, bu olayların felaketlere neden olan görünümünden ne kadar etkilendiklerini ortaya koyar. Yanardağlar ölümlere niçin olur: 1951 de Lamington'un (Yeni Gine) püskürmesinde 3 000 ölü; Sunda takımadalarında 92 000 ölü (bunun 80 000'i 1815'te Tambora'nın püskürmesini izleyen açlık yüzünden meydana geldi); 1883'te Kra- katoa'da 36 000 ölü; 1783'te Laki'de (İzlanda) 10 000 ölü; 1972'de Unzen'de de (Japonya) 10 000 ölü; 1902'de Martini- que'te ortalama 30 000 ölü. Ölümlerin bu kadar çok olması daha çok yanardağın yarattığı büyük yıkımdan lanır; ABD'nin VVashington eyaletinde Cascade Range'e bağlı ve 123 senedir etkinlik göstermeyen Saint Helens yanardağının püskürmesi buna örnek gösterilebilir: Saint Helens, 20 mart 1980'den başlayarak ön emareler göstermeye başladı ve 27 martta meydana gelen ilk kül patlamasıyla beraber çevreyi boşaltma ve güvenlik altına alma planı uygulamaya kondu. 15 mayıstan sonrasında dağın yüzeyi günde 1,50 m'lik bir hızla kabarmaya başladı ve Richter ölçeğine bakılırsa 6'ncı dereceden yer sarsıntıları görülmeye başlandı. En şiddetli püskürme 18 mayısta saat 8.32'de meydana geldi: yanardağ doruğunun 450 m'si parçalandı, püskürmenin yarattığı esintinin hızı saatte 100-400 km içinde değişti ve bulutlar K.'de, 250 m yüksekliğindeki tepeleri aşarak 20 km süresince her şeyi yok etti. Bununla birlikte hacmi 2 km3'ü kabul eden lavlar, kaya parçalan ve çamurlar, önlerine çıkan her şeyi sürükleyerek yanardağın yamacını kapladı. 900 000 ton yanardağ tozunun ve gazının oluşturduğu bir bulut stratosfere püskürtüldü (saniyede 25 m'lik bir hızla dünyayı 15 günde dolaşan bu bulut tüm hava tahminlerini altüst etti). Yüzyılın en mühim dört püskürmesinden önde gelen bu püskürmenin sertliği 10 megaton olarak tahmin edildi. Ne var ki bu büyük patlamada ölenlerin sayısı olayın boyutlarına oranla çok azca oldu: güvenlik önlemlerine boş verenlerden oluşan 60 ölü. Bu netice, 1960'tan sonrasında elde edilmiş ve bu felaketin daha 1978'de tahmin edilmesine ve dolayısıyla halkı koruma önlemlerinin hazırtanmasını elde eden yanar- dağbilimin zaferidir.
Yanardağlar yerküre dinamiğine bağlıdır ve yanardağların dağılımı da levhalar kuramının ortaya atılmasından (1968) sonrasında tutarlı şekilde açıklanabilmiştir. Yanardağlar taşküredeki büyük engebeler üstünde yer alırlar ve levhaların yer değiştirmesinin yol açmış olduğu hareketlere bakılırsa sınıflandırılabilirler: okyanus sırtları ya da bazı çöküntü havzaları (mesela Fransa'daki Alsace ovası) benzer biçimde ıraksama ya da açılma kuşakları; ada yaylarının (Japonya, Sunda) ve levhaların sınırındaki sıradağların (Andlar) oluşmasına neden olan yakınsama ya da dalma-batma kuşakları; öncekilere bakılırsa çoğunlukla enine olan kayma kuşakları. Çoğu zaman bir çizgi üstünde sıralanan başka yanardağlar, Büyük Ok- yanus'ta Havvaii adaları ya da Emperor sıradağları, karalarda Puys sıradağları (Fransa) ya da Doğu Âfrite Rifti benzer biçimde levhalar bu konumda bulunurlar. Bu yanardağlar bir kara ya da okyanus levhası parçasının sıcak bir nokta üstünde yer değiştirmesinin sonucudur. Sıcak nokta sıcaklığın düşey yer değiştirmesiyle (sorguç) meydana gelir ve bu mekanizmanın da konveksiyon akımlarından oluştuğu sanılır. Durağan(durgun) oldukları varsayılan bu sorguçların üstündeki hareketli taşküre levhasını etkileyen magmatizma, vakit içinde birbirini izleyen ve çizgisel sıradağlar oluşturan yanardağ yapılarını meydana getirir. Okyanus sırtlarında da görülen sorguç modeli 1970-1980 içinde büyük seviyede kabul edildiyse de sayıları giderek artan birçok kati veri bu modeli yalanlamaktadır. Günümüzde bu modelin karşısına ergimenin taşküre dinamiğinden landığını ileri devam eden başka bir model çıkarılmaktadır (Lameyre ve başkaları, 1983). Buna bakılırsa magma, taşküredeki kırıkların derin kesimlerde meydana getirmiş olduğu tazyik azalması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Çok sayıda araştırma magma mekanizmalarını belirlemeye çalışmakta ve bu çeşitli olayların karşılıklı etkilerini ortaya koyma olanağı vermektedir.
Kayaçların deneysel ergimesi, doğada görülen dört süreçle gerçekleştirilebilir: ısı artışı; sulu kayaçlar için tazyik artışı; sıcak ve tazyik altındaki bir kayaç için basıncı azaltma; su ekleme. Bu süreçlerden birincisi hem sorguç varsayımını, hem de daha derinlerde oluşmuş bir magmanın araya sokulması esnasında tekrardan ısınan ve ergiyen kayaçları da karşılar. İkincisi kıta çarpışması sonucunda ortaya çıkan basınçların tesirinde kalmış yer kabuğu kayaçlarında (sial) meydana gelir (Himalayalar); fakat bu durumda, bir ağızın bulunmaması, magmanın yukarıya çıkışını ye yanardağ etkinliğini engelleyecektir. üçüncüsü, ister karalarda ister okyanuslarda olsun, genişlemekte olan tüm alanlarda görülür. Dördüncüsü, dalma-batma kuşaklarında (burada, okyanus levhalarında bulunan su, taşkürenin üst katlarına doğru çıkar ve hidratlanma sebebiyle bir ergime meydana getirir) gerçekleşir. Bu değişik tipteki ergimeler, uzmanların petroloji, jeokimya ve izotopi verileriyle ayırt ettikleri değişik magmalar oluştururlar: okyanus kabartıları altındaki toleitik magmalar; levha içi alanlarda alkali magmalar: dalma-batma kuşaklarında kalkalkalen magmalar; çarpışma kuşaklarında granitli magmalar. Çevrelerine oranla daha azca yoğun olmaları sebebiyle bu magmalar, Arkhimedes ilkesi yasası gereğince yükselerek açılmış kırıklardan yer yüzeyine çıkarlar: bu vakaya volkanizma denir. Püskürmelerin niteliği magmanın yapısına, kimyasal bileşimine, kısaca magmanın farklılaşma derecesine, sıcaklığına, iç ve dış basıncına bağlıdır. Bu parametreler ağdalılığı belirler; ağdalılık zayıf olduğunda akışkan yayılmalara ve gazların hızla açığa çıkmasına neden olur; fakat ağdalılık yüksek olduğunda gazların açığa çıkmasını engelleyerek ağdalı lav "tıkaçlar"! oluşturur. (Bu da yanardağ patlamalarına niçin olur.
Yanardağ ürünleri kimyasal ve madensel bileşimlerine ya da fizyolojik özelliklerine bakılırsa sınıflandırılır. Ek olarak, lavlar, yanardağ püskürtülen ya da gazlar da vardır. Lavlar, magmalann akışkan biçimidir; ağdalıklarının azca ya da çok oluşuna bakılırsa akışlar ya da tırmanışlar meydana getirirler. Genel olarak bazik lavlar (bazaltlar, andezitler, bazanitler) asitli lavlardan daha akışkandır ve kimi zaman geniş yığılmalar (trap) meydana getirir: ek olarak büyük riyolit ve fonolit yayılmaları da görülebilir. Ri- yolitli magmalar gaz bakımından zengindir ve püskürmeleri sık sık gazların ihtiva ettiği asıltı halindeki katı parçacıkların süratli şekilde akmasıyla oluşan kızgın bulutlar meydana getirir. Bunların en ünlüsü olan Alaska'daki Katmai püskürmesi (1912), Dix Mille Fumöes vadisinin ignimbritlerle örtülmesine yol açtı; burada 15 milyar metre küp riyodasit birkaç saat içinde 100 km2'yi aşan bir alana yayıldı. Yanardağ püskürtülen patlama evrelerinin sonucudur ve bunlar hem magma kayaçlarını hem de yer substratumundan kopan parçaları ihtiva eder. Püsküllüler, kütlelerinin boyutlarına, cüruflanna, küllerine lapillilerine ve tozlarına bakılırsa sınıflandırılır. (Bunlardan yalnızca tozlar stratosfere ulaşabilir.) Püs- kürtülerin çimentolaşmasıyla yanardağ tüfleri oluşur. Gazlarsa suda ya da başlıca gelişim etkeni oldukları atmosferde erirler. En bolca bulunan gazlar C02, COH2, S02. HjS, HCI, HF, CHâ€'tür.
Yanardağ yapıların biçimi magmanın dinamiğine, kısaca çıkan maddelerin fizyolojik özelliklerine, ek olarak magma haznesinin derinliğine ve hacmine bağlıdır.
Magma vakasının yüzeysel emaresi olan volkanizma, daha derinlerdeki plütonizme bağlıdır Uzmanların ortak çabaları yanardağlarla plütonları ortak oluşum tarihlerine bağlama olanağını vermiştir. Bir plüto- nik yanardağ karmaşasının oluşum süresi 4-5 milyon senedir; bu süre içinde mühim vakalar en azından milyon yılda bir aralığıyla meydana gelmiştir. Paroksima püskürmeleri insan yaşamı süresine sığabilecek sürelerde yinelenir ve sayılarının da tahmin edilenden fazla olduğu sanılır. Nitekim Saint Helens'in son iki püskürmesi içinde yalnızca 123 yıl geçmiştir. Kısaca yanardağların uzun ya da kısa süreli (100 yıldan 10 000, hatta 100 000 yıla kadar) uyku dönemleri vardır. Dünyanın en etkin yanardağı Hint okyanusu'nda Röunion adasındadır. bu yanardağ 4 milyon yılda oluşmuştur. Etkinlik kuşağı, günümüzün en güzel yanardağ kalderalarından önde gelen Fournaise dağ sivrisidir. 300 000 yılda oluşan bu kuşakta derhal her yıl püskürmeler meydana gelir.
Yanardağ bölgeleri jeotermik gradyanı yüksek yerlerdir. Özgür kalan enerji buralarda tutulabilir (Sicilya, İzlanda ve Japonya'da geniş seviyede bu vaka gözlenmektedir) ve elektriğe çevrilebilir.
Kaynak: Büyük Larousse
Yanardağlar ve Yanardağ Patlamaları
Arzu Yanardağ
Yanardağ patlaması nedir?
yanardağ
isim, yerbilim (yana'rdağ)
yanardağ ağzı
yanardağ bilimci
yanardağ bilimi
yanardağ bölgesi
yanardağ patlaması
yanardağ püskürmesi
isim, yerbilim (yana'rdağ)
- Magma maddelerinin yer içinden yüzeye çıkmış olduğu ya da geçmişte çıkmış olduğu, çoğu zaman koni biçiminde, tepesinde bir püskürme ağzı bulunan dağ, volkan.
yanardağ ağzı
yanardağ bilimci
yanardağ bilimi
yanardağ bölgesi
yanardağ patlaması
yanardağ püskürmesi
yanardağ ingilizcesi
- volcano
Yanardağlar ve Yanardağ Patlamaları
Arzu Yanardağ
Yanardağ patlaması nedir?
YORUMLAR