Tümcede zarf (belirteç) göreviyle kullanılan eylemsilerdir. Direkt eylem kök ya da gövdelerinden türetilebildikleri benzer biçimde adeylem v...
Tümcede zarf (belirteç) göreviyle kullanılan eylemsilerdir. Direkt eylem kök ya da gövdelerinden türetilebildikleri benzer biçimde adeylem ve ortaçlardan (sıfat-fiillerden) türlü ekler ve edatlar yardımıyla da oluşturulabilir. Bağeylem, öbekleştiği (yan cümlecik oluşturduğu) sözcüklerle beraber temel tümcede zarf tümleci görevi yapar.
Sözcük türü olarak da zarf (belirteç) olarak değerlendirilir. Arka arkaya gerçekleşen eylemleri birbirine bağlayarak anlatmak için kullanıldığından "bağ-eylem" olarak da adlandırılır. Fakat direkt bağlaç sayılması yanlış olur. Bağ-fiilleri, tümcede kazandıkları anlamlara ve aldıkları eklere gore gruplandırmakta yarar vardır:
1. Bağlama Ulacı
Eylemden -ip (-ip, -üp, -up; -ip, -ip ...) yapım ekiyle türetilir. Bağlaca en yakın ulaçtır.
* Sandallara binip gittiler. (... bindiler ve gittiler.)
* Kır at, yanımızdan süzülüp geçti. (... süzüldü ve geçti.)
* Dişimi sıkıp dayandım. (... sıktım ve dayandım)
* Toplantıya katılıp katılmamak elinizde. (... katılmak ya da katılmamak...)
Not: Bağlama ulacı, çekimli fiillerle öbekleşerek sürerlik bileşik fiili oluşturabilir.
* Şžu adam niçin bizlere bakıp duruyor.
* Bu hep bu şekilde sürüp gidecek sanma.
* Ayıyla burun buruna erişince donup kalmış.
2. Vaziyet Ulaçları
Eylemlere-erek,-a,-e,-meden,-meksizin,-asıya benzer biçimde yapım ekleri getirilerek meydana getirilen ve vaziyet zarfı görevi icra eden eylemsilerdir. "Nasıl?" sorusuna cevap olurlar.
* İnsanoğlu dünyaya ağlayarak gelir, ağlatarak gider.
* Önündekileri iterek ilerlemeye çalışıyordu.
* Önündekileri ite kaka ilerlemeye çalışıyordu.
* Söyleye söyleye dilimizde tüy tamamlandı.
* Ara vermeden, nefes almadan anlatıyordu.
* Durmaksızın konu alıyor, anlatıyordu.
* Onu ölesiye seviyorum, diyordu.
3. Vakit Ulaçları
-dikçe, -diğinde, -eli, -ir - mez, -inceye (dek), -ken benzer biçimde eklerle meydana getirilen eylemÂsilerdir. Temel yükleme sorulan "Ne süre?" sorusunun yanıtı olurlar.
* Güldükçe yüzünde güller açılıyor.
* Aklıma geldikçe utanıyorum.
* Sen eve girdiğinde o arka kapıdan çıkıyordu.
* O adamı tanıyalıdaha birden fazla yıl oldu.
* Borcumu bitirir bitirmez bir kitaplık yaptıracağım. (İkileme biçimli)
* Senden bir cevap alıncaya dek beklerim, ("dek" edatıyla öbekleşti.)
-ken (iken), ekeylemin ulacıdır. Ortaçların arkasından gelmiş olarak süre anlamlı ulaç kurar. Adlardan sonrasında da kullanılır.
* Tam anlaşacakken adam, satmaktan vazgeçti.
* Irmaktan geçerken at değiştirilmez.
* Hazır gelmişken o kitaba da bakalım.
Örnek Sual:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde geçen bağ-fiil, ötekilerden farklı bir probleminin cevabıdır?
A) Eve erişince derhal beni arasın.
B) Havalar soğuyalı gölün de neşesi firar etti.
C) Dostum gülümseyerek bana doğru geldi.
D) Buradan gittiğinizde sen beş yaşındaydın.
E) Ortalık aydınlanmadan ağları toplamalıyız.
Yanıt: C
Örnek Sual:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde geçen bağ-fiil, ötekilerden farklı bir probleminin yanıtıdır? (2004 - ÖSS)
A) Fikirlerini asla çekinmeden söylerdi.
B) Soruları tüm yönleriyle düşünerek yanıtlıyordu.
C) Sınavdan derhal sonrasında güle oynaya evine gitti.
D) İşi zamanında bitirmek için ölesiye çabalıyordu.
E) Bence o buraya geleli çok değişti.
Yanıt: E
Uygulama:
Kara gözlüm efkârlanma gül gayrı
İbibikler öter ötmez ordayım
Mektubunda diyorsun ki "gel gayrı"
Sütler kaymak meblağ tutmaz ordayım.
a) Bu dörtlükteki bağ - fiilleri bulunuz.
b) Bağ - fiillerin cümle içindeki görevlerini tespit ediniz.
c) Son dizedeki sözcüklerin türlerini yazınız.
** Cümlelere neden-sonuç, amaç-sonuç, şart, vaziyet benzer biçimde anlamlar kazandırmaÂda; bir takım eylemsiler, bilhassa ulaçlar, etkili olur. Bu ulaçların oluşumunda edatlar da kullanılabilir:
* Utandığından içeri girmedi. ("Niçin" anlamlı ulaç)
* Son iki maçta sarı kart gördüğü için oynayamadı. ("Niçin" anlamlı ulaç öbeÂği, bununla beraber edat öbeği)
* Sizinle tanışmak için geldim. (Adeylemle edattan oluşmuş, "gaye" anlamlı ulaç öbeği, bununla beraber edat öbeği)
* Sizinle tanışmak istediğim için geldim. "Gaye" anlamlı ulaç öbeği, bununla beraber edat öbeği)
* Çekine çekine yaklaştı. (Vaziyet anlamlı, ikileme biçimli ulaç öbeği)Zarf Eylem Nedir ?
Bir zarf-fiil ve bu zarf-fiile bağlı öğe ya da unsurlardan kurulan kelime gruplarına zarf-fiil grubu denir.
Grubun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda mevcuttur. Cümleler öğelerine ayrılırken zarf-fiil ve ondan ilkin gelen ve ona bağlı olan kelimeler ayrılmazlar.
Zarf-fiil, grupta yüklem görevindedir. Vurgu, zarf-fiilden önceki unsurdadır.
]Zarf-fiilden ilkin gelen kelimeler, tümcede olduğu benzer biçimde, özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç olarak adlandırılırlar. Bu sebeple zarf-fiillerle ve zarf-fiil gruplarıyla birleşik cümleler yapılır.
Son gülün karşısında / son bülbül / ah ederken...
Dolaylı tüml. Özne yüklem
Bu yaman dağların hayalini / hatırımdan / silince...
Nesne dlı tüml. Yükl.
Kanatlarını açan devasa bir kartal benzer biçimde / kollarını / açarak...
Edat tüml. Nesne yükl.
Pembe hayaller / kura kura
Nesne yükl.
]Hâl ekleriyle çekime girmiş bir takım sıfat-fiiller, tümcede zarf görevi yaparlar. Bu tür durumlar da birer zarf-fiil grubudur.
Müzik başladığında / tüm salon bir sessizliğe gömüldü.
Sudur, akar / kendi bildiğince.
Pencere, en iyisi pencere
Geçen kuşları görürsün asla eğer olmazsa
Dört duvarı göreceğine. (OV)
]"-r, -mez", "-di mi", "-di, -eli" ile kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur.
Bir pırıltı görmüş oldu mü / gözle derhal dalıyor.
Ben bu gurbet ele düştüm düşeli
Her gün çok az daha süzülmekteyim.
Çamlıca'nın bu aslolan çevresine girer girmez, geriye kalan eniştemizin köşkünün tılsımlı duygularını tatmaya koyulurduk.
]Bu grup, kelime grubu ve tümce içinde zarf olarak kullanılır.
Bahar geleli / kargalar sınırsız bir sevinç içinde.
Dargınlığını unutup / onunla barışmak istiyor.
Yokuşu çıkar çıkmaz, / kurumuş başak tarlalarıyla karşılaştık.
Kardan, yağmurdan, rüzgârdan sora sora /
Bir yol bulup / giderdim anılara.
]Zarf-fiil grubu yüklem olarak da kullanılabilir.
Âlemde gündüz gönlümüze işkencedir
Bence bayram ufukta gün bitincedir.
YORUMLAR