Zeybek, Batı Anadolu yöresinde görülen halk oyunudur. Zeybek kendi içinde türlere ayrılmaktadır: 1. Ağır zeybek 2. Kaşıklı zeybek 3. Kıvrak ...
Zeybek, Batı Anadolu yöresinde görülen halk oyunudur. Zeybek kendi içinde türlere ayrılmaktadır:
1. Ağır zeybek
2. Kaşıklı zeybek
3. Kıvrak zeybek (Teke zeybeği)
4. Kırık zeybek
Tek şahıs tarafınca ya da birkaç oyuncunun çember şeklinde dizilmesiyle oynanır. Zeybek, halkı korumuş olan yürekli bir adamı temsil eder. Zeybek oynayan dansçı, kollarını omuz hizasında, elleri başıyla aynı hizada olacak şekilde iki yana doğru açar ve bazı oyunlarda kollarını dirseklerden hafifçe kırar. Büyük adımlar atarak ağır ağır hareket eder. Ara sıra yere doğru eğilip bir dizin yere dokundurulması, bu dansın belirgin hareketlerindendir. Bu biçim zeybekler İzmir, Aydın, Manisa, Denizli ve Muğla taraflarında görülen zeybek türleridir. Buna Balıkesir'in Ege sahilleri ile Çanakkale'de dahil edilebilir.
İç Ege illeri olan; Kütahya, Uşak ve Afyonkarahisar kaşıklı zeybek tavrı etkisindedir. Gene Balıkesir'in doğu kısımları ile Bursa, Eskişehir, Bilecik, Ankara taraflarında oynanan oyunlar kaşıklı zeybek kategorisine girer. Kaşıklı zeybek oyun karakteri Sinop'a kadar uzanan Batı Karadeniz Kısmı'nü de içine alır.
Burdur, Isparta, Antalya, Muğla-Fethiye ve Denizli'nin cenup kısımları (Acıpayam çevresi) "Teke" zeybekleri içine girer ve kıvrak ezgileri vardır.
Balıkesir'in iç ve cenup kısımlarında ise kırık zeybek (güvende) oyunlarına rastlanır. Zeybek Sözü ve Kökeni
Zeybek sözcüğünün kökeni hakkında bugüne dek çok çeşitli ve birbirinden değişik görüşler ortaya atılmıştır. Halikarnas Balıkçısı Zeybek Sözcüğünü Mitolojiye şu şekilde dayandırıyor;
''Homeros bu sözü ''olaks'' diye Omeqa ile yazar. Omeqa ise, ona tanrıçanın ilkbaharda doğurduğu yumurtasının, ilkbaharda bölünerek iki ayrı "o" olmasıdır. Ayrılan bu yumurtalardan tüm yaratıklar ve bitkiler çıkmıştır. Böylece de ''Obekkos'', ''Tobekkos'' ve ''İbakki'' sözleri ''Zeybek'' olmuştur.
Mahmut Ragıp Gazimihal, sözün Grekler tarafınca kullanıldığını da belirtiyor. ''Yunanca'da ''b'' sesi olmadığı için, onların dilinde Sayvakikos , Zaypapikos şeklinde Rodos 'ta ise Turkikos'un aynı anlamda kullanıldığı ve kelimelerin aslının Saybak olup bizde kelimenin incelenip ve özleşerek Zeybek haline geldiği de açıklanır.
Divanı Lügatı Türk'te Zeybek hakkında şu bilgiler verilmiştir:
Divanı Lügatı Türk, Cilt I, sayfa 333 de Bekneg kelimesindeki Bek sözünün sağlam olduğu yazılmaktadır. Gene Divanı Lügatı Türk, cilt III. Sayfa 154 de Sağ sözünün Zeybeklik, anlayışlılık anlamında olduğu kaydedilmektedir. Divanı Lügatı Türk, Cilt I. S. 80'de s harfinin kimi zaman Türk dilinde z okunduğu söylenmektedir. Zeybek sözünde sağlam anlamında bir (Bek) sözünün bulunması anlamı olan sağlam sözünü doğrulayacak ek ad olması şarttır. Bek sözcüğü bir insan için kullanıldığına gore ek sözü, insanoğlunun niteliğini iyi yönünden özetleyen söz, olması gerekir. Kısaca Bek sözü ile sadece anlayışlılık ve akıllılık özetleyen Zag sözü ile birleşik ad olabilir ve şeklini alır. Bunu Türk dilinin yapısı mecburi kılmaktadır. Türkçemiz ses uyumu kuralı burada da, karşımıza çıkmaktadır. Başta gelen kalınca fakat hafifçe sesli hece, sonda gelen ince fakat sert heceye uydurularak okunması mümkün, kuralına gore Zag hecesi kendisinden sonrasında gelen sert, ince Bek hecesine uydurulmuş, Zeg olmuş Bek ile birlikte anlayışlı, akıllı, sağlam, zeybek olarak Avrupa tarih kitaplarına geçmiş ve çağımıza değil Bozdağ, Dalgalı dağ köylerinde yaşamıştır. Zeybek Dansı
Anadolu halk dansları düğünlerde, nişanlarda, asker uğurlamada, yayla yolunda, doğumda, bayramlarda, çeşitli eğlence ve söyleşi toplantılarında oynanır. Açık alanlarda oynandığı benzer biçimde kapalı yerlerde de oynanır. Tabiat vakalarını, günlük yaşamı vb. yansılayan dinsel tören danslar olabileceği benzer biçimde, toplumsal vakaları, aşıklığı mevzu alan danslar da vardır.
Bilhassa düğünlerde, topluluğun başlangıcında yörenin müziklerini ve oyunlarını iyi bilen ve elit kişiler bulunur. Halk oyunları figür bakımından zenginliğini bu kişilere borçludur. Onlar da becerilerini ve ustalıklarını göstermek için örneksiz, doğaçlama figürler yaparlar. Böylece, bilhassa gençlere oyunlar gösterilmiş, aktarılmış olur.
Zeybeklik, kendine özgü töreleri, giysileri, rütbeleri, dinsel tören dansları ve dizgesel bir örgütlenme özelliği ile silahlı, örgütsel bir topluluktur. Başlangıçta bir ihtimal bir meslek örgütü, bir ihtimal Akşehir'in sıra yarenlerinde olduğu benzer biçimde bir dostluk, yiğitlik kuruluşu, kim bilir mahalli bir güvenlik gücü idi. Zeybekler her ne kadar Ege'ye özgüymüş benzer biçimde düşünülse de, Eskişehir'in, Konya'nın Kaşıklı Zeybeği ve Ankara Zeybeği, Zeybekliğin Egenin haricinde da yaygın bulunduğunu gösterir. Kars taraflarında Zeybek adlı bir köyümüz bulunduğunu da dikkate alırsak, şimdiki yaygınlığı da Kars'la Ege içinde kabul etmek gerekiyor.
Zeybek dansları ikili ve daha büyük gruplar halinde oynanır. Bazı yörelerde bayanların danslara etken olmasa da, eşlik etmesine izin verilmesine karşın, Zeybek adam dansıdır. Sözlü danslar da vardır. Geleneksel olarak davul ve iki zurna ile çalınır. Sadece, saz (bağlama) ile çalınan zeybek müziği de kabul görmüştür. Zeybek dansları, diz vuruş figürleriyle adeta devleri çökerten bir gücün sembolünü yaratırlar... Çoğu zaman Zeybek danslarında kollar hep sağ ayak ileri atılırken yukarı kaldırılır. Kollar omuz hizasında kalmayıp baştan daha yukarı kaldırılırlar. Dansların temposu 3-5 esasına göredir. Bu oyunlarda selamlaşma çok önemlidir. Dans alanına sırayla ve muntazam adımlarla girilir. Büyüklerin karşısında durulur. Azca açık duran sağ ayak, sol ayağın yanına sertçe vurulur ve kesinlikle azca yana açılıp yere basılır. Zeybek dansının sonunda sol kol indirilir, sağ kol havada bırakılır, vücut dikleşir ve bakışlar sertçe ileri yöneltilir. Vücut kesinlikle öne doğru eğilmez. Zira, eğilmek dalkavukluk olur.
Nice eski Avrupalı seyyahların çizdiği gravürlerden ve Meşrutiyet öncesinin bazı fotoğraflarından baş giyiminin de, diğer kısımlar benzer biçimde, dış görünüşçe Selçuklu çağından beri değişmediği kesinlikle anlaşılıyor. Sırta, yakası açık bırakılan ev dokuması ipek gömlek, üzerine kolsuz yelek, daha üste cepken giyilir. Yelek ile cepken aynı kumaştan ve işlemelidir. Zeybeğin altında dizlik -don - vardır. Diz açıktır. Dizliğin bolca olan ağı aşağı sarkar. Ayakta kara ayakkabı vardır. Bacaklar ya çıplak kalır veyahut uzun çorap giyilir ya da çuhadan işlemeli tozluk takılır. Siyah keçi derisinden kalçın ve nihayet çizme de giyilirdi.
YORUMLAR