Defterdar (Özet) : Maliye işlerinden görevli bakanlar idi. İlk defterdar I. Murat döneminde atanmıştır. Mali işlerin artmasından dolayı Fa...
Defterdar (Özet) : Maliye işlerinden görevli bakanlar idi. İlk defterdar I. Murat döneminde atanmıştır. Mali işlerin artmasından dolayı Fatih döneminde Anadolu ve Rumeli Defterdarı olmak suretiyle sayıları ikiye çıkarılmıştır. Defterdarın görevleri şunlardır:
1. Gömü ile ilgili işlerde yargı yazmak
2. Aşama ve dirlik verilecek kimseleri hükümdara teklif etmek
3. Akçenin kıymetini korumak
4. Bütçeyi hazırlayarak hükümdara sunmak
Defterdarlığa bağlı başlıca kalemler şunlardır; Ruznamçe Kalemi, Maliye Emirleri Kalemi, Tarihçi Kalemi, Gelir ve Giderler kalemi. Defterdar Nedir ? (Detay) :
Defter ile dâr kelimelerinin birleşmesiyle oluşan "defterdâr" "defter tutan" anlamına gelir. Doğudaki Müslüman devletlerin "müstevfi" dedikleri görevliye Osmanlılar defterdâr diyorlardı. Defterdâr Divan-ı Hümayun'un aslî üyelerinden birisiydi ve Osmanlı Devleti'nin malî işleriyle ilgilenirdi. Defterdârlık bir bakıma günümüzdeki Maliye bakanlığı mânâsını gelir. Osmanlılar XIV. asrın son yarısında ve Sultan I. Murat zamanında maliye teşkilâtının
temelini atıp onu tedricen(aşama aşama) geliştirmişlerdir. Buna bakarak Osmanlıların daha kurum yıllarından itibaren maliye işleri üstünde önemle durdukları söylenebilir.
Fâtih Sultan Mehmet tarafınca duyuru ettirilmiş olan Kanunnâme-i Âl-i Osman ile başka kanunnâmelere nazaran defterdâr padişah malının (Devlet hazinesi) vekili olarak gösterilmektedir. Dış gömü ile maliye kayıtlarını ihtiva eden devlet hazinesinin açılıp kapanması defterdârın huzurunda olurdu. Başka bir ifade ile hazinenin açılmasında hazır bulunmak defterdârın vazifeleri içinde bulunuyordu. Divân’ın aslî üyelerinden olan defterdâr yalnız salı günkü divan sonunda arza girer ve kendi dairesi ile ilgili bilgiler verirdi. Bununla birlikte padişahın huzurunda okuyacağı telhîs(özet) hakkında daha evvel vezir-i âzamla görüşür ve onun görüşünü ve onayını alırdı. Bayram tebriklerinde padişah vezirlere olduğu şeklinde defterdarlara da ayağa kalkardı.
Genel olarak devlet gelirlerini çoğaltmak lüzumlu bölgelere harcamak ve fazla olanı da muhafaza altında bulundurmak vazifesi ile yükümlü bulunan defterdâr Osmanlı Devleti'nin kurum yıllarında bu görevleri yerine getiriyordu. Devletin kurum yıllarında bir defterdâr varken bir süre sonra yeni yeni yerlerin fethedilmesi ve ihtiyaçların çoğalması sebebiyle sayıları artırıldı. Bu tür durumlar II. Bayezid dönemine kadar Rumeli'de hazineye ait işlere bakan Rumeli defterdârı ya da kafa defterdâr ile Anadolu'nun malî işlerine bakan Anadolu defterdârı olmak suretiyle iki şahıs idi. Sefer esnasında kafa defterdâr(Rumeli Defterdârı) ordu ile gittiği süre Anadolu defterdârı onun yerine vekâleten bakardı.
Defterdârlar kendilerini ilgilendiren malî işlerdeki şikâyetleri Defterdâr Kapısı’nda kurulan divanda dinler ve gerek görülürse "tuğralı ahkâm" verirlerdi. Aslına bakarsan kanunnâmeye nazaran kendilerine bu salahiyet verilmiştir. Her defterdâr kendi dairesinden çıkan evrakın arkasını imzalardı. On yedinci asrın ortalarından itibaren tüm maliye hükümlerinin (tuğralı ahkâm) arkalarına kuyruklu imza koyma hakkı kafa defterdâra verildi. Bundan başka kafa defterdâr divan sonucu ile malî tayinlere ait kuyruklu imzası ile "buyruldu" yazmakla beraber bunun üst kenarı sadrazamın buyruldusuyla onay olunurdu. Defterdâr sadrazama müstakil olarak yazdığı ya da havale edilmiş bir muameleli kağıt üstüne yanıt verdiği süre kuyruklu imza koymaz topluca bir imza koyardı.
Kafa defterdâr aşama ve itibarda "nişancı" gibidir.Padişahın malının vekili odur. Vezir-i âzam ise onun denetleyicisidir.Maliyeye ait davaları dinler. Maliye tarafınca yargı verirdi. Kanunnâmede belirtildiği suretiyle devlet gelir ve giderleri ile ilgilenen defterdârların vazifeleri yalnız devlet hazinesini zenginleştirmek değildir. Onlar devlet hazinesine haram malın girmesine engel olmak zorunda oldukları şeklinde yetim malı dahi sokmayacaklardır.
İcraat ve tahsilatta defterdârın icra memuru olarak emri altında değişik vazifeleri bulunan beş görevli bulunurdu. Bunlardan biride ilki başbakıkulu denilen devlet gelirlerinin birinci öğrenim memurudur. Defterdârlıkta bunun bir dairesi olup emri altında bakıkulu ismiyle altmış kadar mübaşir vardır. Bu tür durumlar hazineye borcu olup vermeyenleri hapis ve sıkıştırma ile tahsilat yaparlardı. Bu nedenle maliyeye borcu olanlar başbakıkulu hapishanesinde tutuklanırlardı.
İkinci icra memuru cizye başbakıkuludur. Bu da cizye sebebiyle hazineye borcu olanları takip eder. İltizama verilen cizyelerin mültezimlerinden hemen hemen borcunu ödememiş ya da yatırmamış olanları takip ederdi. Defterdârın üçüncü icra memuru tahsilat ve ödemelere ilgilenen veznedar başıdır. Bunun da maiyetinde dört veznedar vardı. Kafa defterdârın icra memurlarından dördüncüsü sergi nâzırı beşincisi de sergi halifesi olup her ikisi de gömü ile ilgili işlerin defterini tutuyorlardı.
Defterdâr tabiri 1838 senesinde ilân edilen Hatt-ı Hümâyun gereğince terk edilerek yerine "Mâliye Nezâreti" tabiri kullanılmıştır.
YORUMLAR