1. Cinsleri ayrı ya da birbirlerine yakın olan şeylerin bir arada bağlanmışı, demet, deste. 2. Bir koşuttaki dörtlüklerin herbiri. 3. Herhan...
1. Cinsleri ayrı ya da birbirlerine yakın olan şeylerin bir arada bağlanmışı, demet, deste.
2. Bir koşuttaki dörtlüklerin herbiri.
3. Herhangi bir vakada, vakalar durumlar ilişkiler örgüsü ya da bağlantısı.
4. Dilbilgisinde, ilkin ya da sonrasında gelen kelimeyi etkileyen belirleyen birim ya da birimler bütünü. adam ya da hanım ismi olarak kullanılır.Bağlam Nedir
Türkçe Lügat bağlam için şu karşılıkları veriyor:
1.Herhangi bir olguda vakalar, durumlar, ilişkiler örgüsü ya da bağlantısı, bağlam.
2-Bir dilbirimini çevreleyen, ondan ilkin ve sonrasında gelen, pek çok durumda söz mevzusu birimi etkileyen birim ya da birimler bütünü.
Bağlamın, bir dilbilim terimi olarak yukarıdaki anlamlarıyla ele alıyoruz. Çünkü anlamlı en ufak dilbilimi olan kelimeler (göstergeler), bir bağlamda mana ve kıymet kazanır. Bu konuyu şöyleki açıklayabiliriz:
Tahtada "el" kelimesinin yazılı bulunduğunu varsayalım. Acaba bu kelimenin gerçek mealde mı yoksa mecaz mealde mı; tutma organı mı yoksa, "yabancı" karşılığında mı kullanıldığını söyleyebilir miyiz? Normal olarak söylemeyiz; çünkü bu kelime bir bağlamdan (ortamdan) yoksundur. Kelimenin hangi anlamı yüklendiğini bizler ama bir bağlamla anlayabiliriz. Bu, tüm dil göstergeleri için geçerlidir.
El elin eşeğini türkü söyleyerek arar.
Bir elin nesi var iki elin sesi var.
Elini ve dilini kötülüklerden koru.
Ellerini yıkamadan sofraya oturma.
Başkalarına el açacağına git, çalış ve ekmeğini kendin kazan.
Yukarıdaki tümcelerde el kelimesi; hem yabana hem tutma organı anlamlarında hem de mecaz olarak bir deyim içinde kullanılmıştır. Bizler cümleleri okuduktan soma bu kelimenin hangi mealde kullanıldığını anlarız.
Buradan bağlamla ilgili genel bir sonuca ulaşabiliriz. O da "kelimelerin anlamları yoktur; kullanımları vardır." Kısaca bizler kelimeye hangi mana yüklersek ( gerçek, mecaz, kinaye vs.) kelime o anlama gelir. Bu da bağlamla ilgilidir.
Bağlam, yalnız kelimelerin anlaşılması ile sınırı olan bir şey değildir; ses, hareket, görüntü, fotoğraf şeklinde pek çok olgu ve durumun anlaşılması, yanlış anlaşılması ya da asla anlaşılmaması gene bağlamla ilgilidir. Mesela; öğretmenin sınıfta masaya kalemle vurması öğrencilere bir uyarı anlamı taşır ve öğrenciler bundan, "Susunuz, dinleyiniz, konuşmayınız, dikkat ediniz, buraya bakınız." vb. anlamlar çıkanr. Oysa bu hareketin yukarıda sıralanan durumlarla ilgili bir anlamı yoktur.
Bir el hareketi yolun kenarında otostop ya da araçları durdurma anlamına gelirken başka bir mekanda bu hareket aynı anlama gelmediği şeklinde anlam ifade etmeyen bulunabilir, hatta bu hareketten fena bir mana dahi çıkarılabilir. Mesela; cenk filmlerinde ak mendil (bez) sallamak teslim olmayı, ateşkesi işaret ederken; bu hareket sokak ortasında aynı anlama gelmez. Örnekleri çoğaltabiliriz. Tüm bu tür durumlar bizi göstergelerin ama bağlamıyla bir kıymet ve mana taşıdıklan sonucuna götürür.
Bir dilbilimi olarak alt taraftaki göstergeleri inceleyelim:
Şžehit olmak, ölmek, vefat etmek, hayata gözlerini yummak, dünyasını değişiklik yapmak, gebermek, tahtalı köye gitmek, Mevlasına kavuşmak, eşek cennetini boylamak...Tüm bu kelime grupları; "ruhun vücutları terk etmesi" ortak paydasında birleşmektedir. Ama mana bakımından birbirine çok benzeyen bu kelimelerin hiçbiri ötekinin yerine kullanılamaz. Bu kelimelerden birisini kullanmaya kalktığımızda onunla mana birlikteliği kuracak olan kelimeler de değişiyor. Aynı bağlamda yer alabilecek (eş anlamlı) olanlar haricinde hepsi kendi bağlamını kendi seçer. Kısaca ölümü mukaddes bir dava uğrunda olan şahıs için şehit olmayı kullanırız; bu kelimeyi kullandığımız tümcede başka kelimeler de bağdaşıklık ilişkisi kurar. Mesela; şehit olan bir şahıs için tahtalı köye gitti, eşek cennetini boyladı şeklinde argolar kullanmayız. Görüldüğü şeklinde ölen kişinin aynı dinden, aynı kültürden olması, yalnız onun için kullanacağımız kelimeyi değildir bağlamı da belirlemektedir. Kimse İstiklal Savaşı'nda Türklerle savaşırken ölen ya da Hz.Peygamberle Bedir'de karşı karşıya savaşırken öldürülen birinin ölümü için gelişi güzel bir kelime kullanmaz; bunun şeklinde öldüren için de "katil" sıfatını değildir ''kahraman" sıfatını kullanır.
Her millet, günlük hayatında, her duruma uygun bir söz kalıbı geliştirmiştir. Selamlaşma, armağan verme, kızma şeklinde durumlarda insanoğlu, içinde yaşadıkları toplumun kalıplaşmış kelime ve kavramlannı kullanarak ona uygun jest ve mimiklerle karşılık verir.
Uzun vakit başka kültürlerin içinde kalan kişilerde de görülen bu duruma, devletimizde kalan futbolcu ve antrenörlerin (çalıştırıcılann) konuşmalarını, hâl ve tavırlannı örnek olarak verebiliriz. Bu vaziyet bununla birlikte zihniyetin de iyi mi belirlendiğini gösteren iyi bir örnektir. Çünkü o kişilerin, Müslüman olmamalarına karşın luk, hiddet ve beklenti şeklinde durumlarda Türk kültürüne dinden geçmiş kavramları kullandıklarını görüyoruz. İnşallah, maşallah şeklinde. Oysa bu kelimeler bağlama gore kıymet kazanan kavramlardır.
Mesela; 'Bismillah' işe başlarken söylenen bir sözdür.Bağlamla İlgili Etkinlik ve Sual Örnekleri
Kültürel özellik kazanmış olan alt taraftaki kelimeleri uygun davranışlarla (bağlam) eşleştiriniz:
Sözler: Hay Allah, İllallah, Evellallah, İnşallah, Alimallah, Ya Allah, Vallah Billâh, Fesuphanallah, Hasbünallah, Allah be, Maşallah, Bismillah, Hay Allah
Bağlamları: işe başlarken, işi başaramazsak, pes edersek, iş canımızı sıkarsa, daha çok sıkarsa, taahhüt, şaşınrsak, kendimize güvenirsek, azmedersek, sonuna kadar gitmek istersek, rahatlarsak ya da iş istediğimiz şeklinde sonuçlanırsa, işe başlamadan ilkin dikkat edilirse bu birimler bununla birlikte zihniyeti gösteren birimlerdir. Ilk başlarda dine ait olan bu birimler gittikçe kültürel bir kıymet olmuş ve davranışlarımızı izah eder hale gelmiştir.
Birimler sözlüklerde değişik, kullanımda değişik kıymet kazandıkları için dil-söz ayrımını da örnekler özelliktedir.
Etkinlik -1
Taburcu olmak
Terhis olmak
Tezkere alabilmek
Tahliye olmak
Dinlence olmak
göstergelerinin eş anlamlılarını araştırınız. Bu göstergeleri tümce içinde kullanınız. Göstergelerin İçinde bulundukları bağlamı (bir mana oluşturmak için yanına almış olduğu başka kelimeleri iyi mi belirlediğini) açıklayınız.
Etkinlik - 2
ÖSS'de çıkmış sorular İçinden sözcükte mana ve deyimler konusunu tarayınız. Tümcede kelimelerin gerçek ya da mecaz mealde kullanılıp kullanılmadığıyla ilgili sorular bulunuz ve çözümleyiniz.
Etkinlik - 3
İstiklal Marşı'nın yedinci kıtasında geçen kelimelerden hangilerinin gerçek, hangilerinin mecaz mealde kullanıldığını söyleyiniz. Bulduğunuz mecaz anlamlı kelime ve kelime gruplarını gerçek mealde yorumlamaya çalışınız. Anlamın bundan iyi mi etkilendiğini söyleyiniz. Bunun bağlamla ilgisini açıklayınız.
Etkinlik - 4
Yüz, göz, ayak kelimeleri ile ilgili beşer tane deyim bulunuz. Deyimleri birer tümcede kullanınız. Deyimlerin tümce içinde başka kelimeleri iyi mi belirlediğini, etkilediğini açıklayınız.
Kaynak: Türk Edebiyatı Öğretmen El Kitabı/ Kâmil Yeşil
YORUMLAR