Bir kavramı karşılamak üzere, iki ya da daha çok sözcükten oluşan öğelere bileşik sözcük denir. Bileşik sözcüklerin çoğu ad soyludur: "...
Bir kavramı karşılamak üzere, iki ya da daha çok sözcükten oluşan öğelere bileşik sözcük denir. Bileşik sözcüklerin çoğu ad soyludur: "Ad, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem."
Bileşik sözcük biçiminde eylemler de vardır.
Bileşik sözcükler üç yolla oluşur:
A) Anlam Kayması
B ) Ses Kayması
C) Tür Kayması
A) Anlam kayması yoluyla oluşan ad bileşikleri bitişik, eylem bileşikleri herhangi bir ses olayı yoksa ayrı yazılır:
1- Ad Bileşikleri: Kuşüzümü, balkabağı, kafatası, başvuru...
2- Eylem Bileşikleri: Ayağını kaydırmak, kafası kızmak, tepesi atmak...
B ) Ses değişmesiyle oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşik sözcükler oluşurken, sözcüklerin ünlüleri kaynaşabilir, ünlülerden biri ya da bir ses öbeği düşebilir, bir ünsüz türeyebilir ya da başka bir ünsüze dönüşebilir:
cuma+ertesi
cumartesi("e" düşmüştür.)
güllü+aş güllaç("ü" düşmüş, "ş"de "ç" olmuştur.)
kayın+ana kaynana("ı" düşmüştür.)
pazar+ertesi
pazartesi("er" ses öbeği düşmüştür.)
pek+iyi peki("yi" ses öbeği düşmüştür.)
his+etti hissetti("s" ünsüzü türemiştir.)
hasta+hane
hastane("ha" öbeği düşmüştür.)
bahis+oldu bahsoldu("i" ünlüsü düşmüştür.)
UYARI: Farsça "hane" sözcüğüyle birleşen sözcükler;
a) Ünsüzle
bitiyorsa, "hane" sözcüğü (birkaç sözcük dışında, örneğin: Tersane...) eksiksiz birleşir: Balıkhane, rasathane, baruthane, darphane, dershane...
b) Ünlüyle bitiyorsa, "hane"
sözcüğünün ilk hecesi (birkaç sözcük dışında, örneğin: Boyahane...) eksiksiz düşer: Eczane, hastane, pastane...
C) Sözcük türü kaymasıyla oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşiği oluşturan sözcüklerden birinin ya da ikisinin türünün kayması ile oluşan bileşiklerdir: Şžıpsevdi, dedikodu, biçerdöver, akarsu,hanımeli, imambayıldı, vurdumduymaz... iki sözcük fiilken,
tür değiştirerek isim olmuştur. Tür kaymasıyla oluşan bileşiklerde aynı zamanda anlam kayması da görülebilir.
UYARI: Eylem anlamlı bileşikleri:
a) Yardımcı eylemle oluşanlarda bir ses olayı(düşme, türeme, değişme) oluyorsa bitişik, olmuyorsa ayrı yazılır: Hapis+etti hapsetti, his+etti hissetti,
af+etmek affetmek, red+etmek reddetmek, sabır+etmek sabretmek, kayıp+etmek kaybetmek...; yardım etti, rica etti, terk etti, arz eylemek, yol olmak, el etmek...
b) Özel (kurallı) bileşik
eylemler (isteklenme eylemi "gülesi gelmek, göresi gelmek...) dışında bileşik yazılır: Girivermek, yapabilmek, bakakalmak, gidedurmak...
c) Anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerden, tam
kaynaşmış olanlar bitişik; yarı kaynaşmış ve deyimleşmiş olanlar ayrı yazılır:
Tam kaynaşmışlar: Başvurmak, elvermek, öngörmek...
Yarı kaynaşmışlar: Kahkaha atmak, göz kırpmak...
Deyimleşmişler: küplere binmek, etekleri zil çalmak.
YORUMLAR