Balkanlarda yer edinen ve ülkemize de sınır komşusu olan Bulgaristan zamanı ile ilgili genel bilgilerin yer almış olduğu yazımız. Bulgar za...
Balkanlarda yer edinen ve ülkemize de sınır komşusu olan Bulgaristan zamanı ile ilgili genel bilgilerin yer almış olduğu yazımız.
Devletin sınırları Tuna, Tisa, Dnyestr, Karpatlar, Struma ve Vardar vadileri arasındaki alana; Malamir döneminde (831-836) de Arnavutluk’a kadar genişledi. Yeni fetihlerle beraber krallık topraklarında, Hıristiyanlığı kabullenen Slavların gücü arttı. I. Boris (Bogoris 852-899), 865’te devlet dini olarak Hıristiyanlığı kabul etti. Bizans’ın gönderilmiş olduğu Başpiskopos İoseph’i, Bulgar Kilisesi’nin başı olarak tanındı. Kyrillos ve Methodios adındaki Slav keşişlerin Kiril Alfabesi’ni düzenledikleri bu zamanda Bulgaristan, ilk Slav edebiyatının merkezi durumuna geldi.
I. Boris’ten sonrasında tahta çıkan Simeon (893-927) döneminde Birinci Bulgar Krallığı kuvvetli bir politik ve kültürel kalkınma periyodu yaşadı. I. Simeon, Büyük Bulgaristan Krallığını oluşturmak amacıyla Adriya Denizi’ne kadar olan Sırp topraklarını ele geçirdi. 914’te Edirne’yi aldı. 918’de, Bizans İmparatorluğu, Simeon’u “Bulgarlann Hükümdarı ve Çarı” olarak resmen tanıdı.
924’te İstanbul’u kuşatmasına rağmen alamayan Simeon’ dan sonrasında Birinci Bulgar Krallığı çökmeye başladı. Simeon’un yerine geçen Petro (Petr) döneminde (927-969), krallık Bizans ile sulh antlaşması yapmış oldu. Bu antlaşma sonrasında Adriya Denizi kıyıları Makedonya, Selanik ile beraber tüm Trakya ve Ege Denizi’ni içine alan Bulgar İmparatorluğu kuruldu. 967’de Kievli Rus Prensi Sviatoslav Bulgar Krallığı’nın batısını işgal etti. Derhal sonrasında ülkeye giren Bizans İmparatoru İoannes Tsimiskes, Rusları Bulgaristan’dan çıkardı ve Çar II. Boris’i esir alıp İstanbul’a götürdü (972). II. Boris krallık üstündeki haklarından vazgeçtikten sonrasında, Bizans, Bulgaristan’ı işgal etmeye başladı. İmparator II. Basileios’un yapmış olduğu bir sefer sonunda (1018) Bulgar Krallığı tümüyle parçalandı ve Tuna Irmağı’na kadar olan topraklar Bizans’a katıldı.
Bizans egemenliği 1186’ya kadar sürdü. Kuman kökenli Trnova (Tornovo) beyleri Asen ve kardeşi Pezer 1185’te ayaklandılar; eski Bulgar başkenti Preslav’ı ele geçirerek Bizans’ı barışa zorladılar. Bu şekilde Tuna Irmağı, Balkan Dağları ile Karadeniz arasındaki bölümde İkinci Bulgar Krallığı kurulmuş oldu (1187). Krallık, Asen’in ikinci kardeşi Kaloyan döneminde (1197-1207) büyük bir güç kazanmıştır. Fakat, krallık, Koloyan’ın voyvodalarca öldürülmesiyle (1207) bir sarsıntı geçirdi. Voyvodaların desteğiyle kral olan Boris, çevre devletlerin toprak istilasını önleyemedi ve 1218’de tahttan indirildi. Yerine geçen II. Asen döneminde (1218-1241), İkinci Bulgar Krallığı komşularıyla, bilhassa de Sırp Krallığı ile ilişkilerini geliştirdi. II. Asen, Klokotiniksa Savaşı’nda (1230), Epir’ deki Komnenosları yenilgiye uğratarak aralarında Edirne ve Dimetoka da olmak suretiyle Meriç Irmağı ağzına kadar Trakya’yı, Makedonya ve Arnavutluk’un tümünü Bulgar Krallığı topraklarına kattı. II. Asen döneminde doğudan gelen Moğollar kısa zamanda ve art arda dalgalar halinde ülkeyi salgın ettiler, krallık parçalandı. Moğol Hanı Noğay’ın korunmasındaki Şişman adlı bir Kuman, Vidin’de ayrı bir beylik kurdu. Trnova’da toplanan meclis, Vidin Beyi Şişman’ı çar duyuru etti (1323). Devletin birliğini tekrardan kurmaya çalışan Şişman, Plovdiv’i, Bizanslılardan geri aldı. Sırp Krallığı’ nın, Bulgarlar aleyhine genişlemesini önlemeye çalıştıysa da, Köstendil’de Sırp kralınca bozguna uğratılarak öldürüldü.
Yerine geçin İvan Aleksandr döneminde (1331-1371), Sırp Krallığı yarımadada en kuvvetli devlet haline gelmeye çalışırken 1362’den sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlardaki fetihleri başladı. Aleksandr’dan sonrasında krallık, Vidin beyliği, Tırnova Krallığı ve Dobruca Beyliği olmak suretiyle üçe bölündü. Osmanlılar Balkanlar’ı ele geçirmeye başladığı bu zamanda, ilkin Trnova Krallığı Sırplarla beraber Osmanlılara karşı cephe oluşturduğundan, I. Murat döneminde yıkıldı (Niğbolu Savaşı, 1393). Vidin (1396) ve Dobruca (1400) Yıldırım Bayezit tarafınca alınarak Bulgar Krallığı’nın toprakları, Osmanlı topraklarına katıldı. 500 yıl devam eden Osmanlı egemenliği altında Bulgarlar rahatlık ve itimat içinde yaşadılar.
Aralık 1876’da İstanbul’ da bir toplantı icra eden Avrupa’nın büyük devletleri, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Bulgaristan’da iki özerk bölge oluşturmasını istediler. İstek onaylanmayınca Rusya, Osmanlı İmparatorluğu’na Nisan 1877’de cenk açtı. Bulgarlar, Rusların yanında yer aldı. Rus Orduları’nın İstanbul yakınlarına kadar ilerlediği bu savaşın sonunda imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması ile (3 Mart 1878), Özerk Bulgaristan Beyliği’nin kurulması kabul edildi.
Ne var ki, diğeri Avrupa devletlerinin karışması, Berlin Kongresi (13 Temmuz 1878) kararları sonucu, Dobruca Romanya’ya, Niş Sırbistan’a verildi; Balkanlar ile Tuna arasındaki bölümde de başkenti Sofya olan minik bir Bulgar Prensliği kuruldu. 29 Nisan 1879’da toplanan ilk Bulgar Parlamentosu (Sobranie), Rus çarının yeğeni Aleksandr Battenberg’i Bulgar prensi seçti. 20-21 Ağustos 1886’da Rusya yanlılarının yaptıkları bir baskından sonrasında Aleksandr tahttan çekilmek mecburiyetinde bırakıldı. Haziran 1887’de, Ferdinand von Coburg-Kohary prens seçildi. 1908’de, İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonrasında Osmanlı Hükümeti, 100 milyon mark karşılığında Rumeli-i Şarki Eyaleti’nden tümüyle vazgeçti. 3 Ekim 1908’de, Bulgaristan, Trnova’da tam bağımsızlığını kazanmıştır; Prens Ferdinand “Çar” ünvanını aldı.
Balkan Savaşları’nda Bulgar Prensliği, Dobruca’yı Romanya’ya bırakmak mecburiyetinde bırakıldı. Makedonya’nın büyük kısımı de Sırbistan’a katıldı. Bulgaristan, Birinci Dünya Savaşı’na Almanya’nın yanında, Ekim 1918’de Sırbistan’a saldırarak katıldı. Fakat ordunun bir kısımı, cumhuriyet duyuru etmek için Sofya’ya yürüyünce, Çar Ferdinand, oğlu III. Boris lehine tahttan çekildi (3 Ekim 1918). Balkan ve dünya barışını bozmakla suçlandırılan Bulgaristan, Neuilly Antlaşması (27 Kasım 1919) ile Cenup Dobruca’yı Romanya’ya, Garp Trakya’yı Yunanistan’a bıraktı. Savaştan sonrasında III. Boris, bir Slav birliği oluşturmak için Yugoslavya ile ilişkilerini geliştirdi 1923’te Bulgaristan Komünist Partisi ile (kuruluşu 1919) Çifti Partisi’nin beraber başlattıkları ayaklanma kanlı şekilde bastırıldı. III. Boris, 1934’te meclisi dağıtarak partileri kapattı, ülkeyi 1938’e kadar mutlak bir düzenle yönetti. Mihver Devletleri’nin baskısıyla Romanya, Eylül 1940’ta Cenup Dobruca’yı Bulgaristan’a bıraktı. Kasım 1941’de, Mihver Devletleri’nin yanında muharebeye giren Bulgaristan, Aralık 1941’de Büyük Britanya ve ABD’ye karşı Almanya’nın yanında muharebeye katıldı, fakat SSCB’ye cenk duyuru etmedi.
III. Boris’in Naziler tarafınca öldürülmesinden (1943) sonrasında, tahta II. Simeon çıktı. Eylül 1944’te başbakanlığa atanan Ziraatçi Partisi’nden K. Muraviev, Almanya-Bulgaristan ilişkilerinin sona erdiğini açıklayarak, Türkiye vasıtasıyla Müttefiklerle anlaşmaya çalıştı. Fakat SSCB, Bulgaristan’a 5 Eylül 1944’te cenk duyuru etti. Sovyet Ordusu Tuna Irmağı’nı geçerken 9 Eylül 1944’te Kimon Georgiev önderliğindeki Vatan Cephesi, halk ayaklanmasıyla iktidarı ele geçirdi. Kasım 1945’te meydana getirilen genel seçimlerde, Vatan Cephesi partileri oyların % 80’ini alıp hükümeti oluşturmayı başardılar. 8 Eylül 1946’daki halkoylamasıyla krallık son buldu. 15 Eylül 1946’da da Bulgaristan Halk Cumhuriyeti deklare edildi. Vatan Cephesi’nin kurucularından Georgi Dimitrov başkanlığında yeni bir Vatan Cephesi Hükümeti kuruldu.
27 Ekim 1947 seçimlerini de Vatan Cephesi kazanmıştır, Dimitrov, devlet başkanı seçildi. Aralık 1947’de yeni Cumhuriyet Anayasası onaylandı. 10 Şubat 1947’de Paris’te Müttefiklerle sulh antlaşması imzalayan Bulgaristan, bu antlaşma uyarınca Makedonya ve Garp Trakya’dan çekildi. Dimitrov’un ölümünden (2 Temmuz 1949) sonrasında yerine Vasili Kolorov geçti. Kolorov’un altı ay sonrasında ölmesi üstüne de Bulgaristan Komünist Partisi Genel Sekreterliği’ne ve Başbakanlığa Vulko Çervenkov getirildi. Dış siyasette 1947’den sonrasında SSCB ile ortak hareket çizgisi benimsendi. Şubat 1950’de ABD ile dış ilişkileri kesildi. Meclis başkanlığına, 1956’da Anton Yukov, 1962’de de Todor Jivkov seçildi. 27 Şubat 1966 seçimlerinden sonrasında da meclis ve hükümette değişikliklere gidildi. Jivkov hem meclis başkanı hem de Komünist Parti Genel Sekreteri oldu. Mayıs 1971’de hazırlanan yeni anayasa onaylandı; yürütme ve yasama erklerini birleştirici bir işlevi olan Devlet Konseyi kuruldu. Jivkov, Komünist Parti Genel Sekreterliği görevini yürütürken, devlet başkanı göreviyle de Devlet Konseyi’nin başına geçti.
Bulgaristan’ın 1980’lerin ilk yansında, Türk azınlığa karşı başlatmış olduğu baskı politikası, 1988 yazında zirve noktasına ulaştı. Dünya ve Türk kamuoyu, Internasyonal Af Örgütü, vakaları kınamasına rağmen, Jivkov yönetimi tutumunu değiştirmedi (1988 yazında, Türkiye’ ye başlamış olan Türk azınlık göçü 1990’da 350 bine ulaştı). Todor Jivkov’un şovenist politikası eleştiri alırken, Türkiye, vakalarla ilgili kaygılarını, sert bir notayla dile getirdi. Kasım 1989’da, Todor Jivkov’un devrilmesinin peşinden, Dışişleri Bakanı Petar Mladenov, parti genel sekreterliğine ve devlet başkanlığına getirildi. Fakat, bu değişiklikle doygunluk olmayan Bulgar kamuoyunun baskısı karşısında, Mladenov çekilme etti (Şubat 1990). Nisan 1990’da, toplumcu yönetimin terk edildiği, çoğulcu demokrasiye geçileceği açıklandı. Komünist Parti de, ismini Toplumcu Parti olarak değiştirdi. Parlamento, Müslüman Türk azınlığın, eski adlarının, geri verilmesi ve dinsel ibadetlerinin güvence altına alınmasını onayladı. Devlet başkanlığına seçilen P. Mladenov, gizli saklı polis örgütünün dağıtıldığını açıkladı. 44 yıl aradan sonrasında, ilk kez meydana getirilen iki türlü özgür seçimlerinde, Toplumcu Parti, çoğunluğu sağlarken (400 milletvekilinden 211 milletvekili), Türklerin oluşturduğu Hak ve Özgürlükler Hareketi, 25 milletvekili çıkararak büyük bir başarı kazanmıştır (Haziran 1990). Önceleri, Türkiye’ye göç eden Türk kökenli Bulgar yurttaşlarına oy hakkı verileceği açıklanmasına rağmen, bu gerçekleşmedi. Ayrıca devlet başkanlığına Jelyu Jelev getirildi (Ağustos). Aynı yıl içinde mukaddes sayılan komünist simgeler tarihe karıştı. Bulgar komünistlerinin kahraman olarak niteledikleri Georgi Dimitrov’un ziyarete açık tutulan cesedi, yerinden kaldırılarak yakılmasıyla toplumcu devrin sona erdiği ortaya konulmaya çalışıldı. Jivkov’un Türk azınlığa karşı sürdürdüğü kampanyaya son verildiği açıklandı. Türklere kendi dillerinde eğitim yapma hakkı tanındı. 1991’de T. Jivkov tutuklu bulunmuş olduğu yerde yargılanmaya başlandı. Ocak 1992’de direkt meydana getirilen seçimlerde Jelyu Jelev, ülke tarihinde halk oyuyla ilk kez seçilen devlet başkanı oldu.
YORUMLAR