Cümlede Anlam Nedir

Tümce, yargı bildiren sözcük ya da söz öbeğidir. Bir sözün yargı bildirmesi, kişi ve kip bildirecek şekilde çekimlenmesine bağlıdır. Bu özel...

Tümce, yargı bildiren sözcük ya da söz öbeğidir. Bir sözün yargı bildirmesi, kişi ve kip bildirecek şekilde çekimlenmesine bağlıdır. Bu özelliği gösteren tek bir sözcük tümce olabileceği şeklinde birbirini tamamlayan pek çok sözcük de tümce özelliği izah edebilir. Kısaca “geliyorum”, “hastayım” sözleri de cümledir; “Dün seni okulun bahçesinde arkadaşlarınla gezerken görmüştüm.” de cümledir. Daha uzun cümleler de kurulabilir.

Bizim burada üstünde duracağımız mevzu cümlenin yapısal özellikleri değildir anlamlarıdır. Sınavlarda çıkan tümce anlamıyla ilgili soruları iki grupta değerlendirebiliriz. Birincisi cümlelerin anlamca eşleştirilmesi şeklindedir. Bir bilgi gerektirmeyen söz konusu soruların çözümünde cümlelerin ifade etmiş olduğu anlamların iyi kavranması gerekir. Kimi süre ise böylece eşleştirme sorulmaz da tümcede anlatılmak istenenin ne olduğu, sözü edilen düşünceyle, hangi cümlenin aynı doğrultuda olduğu ya da sözü edilen düşünceyle hangi cümlenin çeliştiği sorulabilir

Bir takım tümce anlamı soruları da tümce tamamlama şeklinde olabilir.

İkinci grup tümce anlamı soruları ise kavramlar ve duygularla ilgilidir. “Tarif, üslup, değerlendirme, öznellik, nesnellik, karşıtlık, eşitlik, karşılaştırma, önyargı, neden-sonuç, koşula bağlılık, beğenme...” sorulan kavram ve duygulardan bazılarıdır. Bunlardan biride mühim gördüklerimizi açıklayarak mevzuyu pekiştirelim.

TANIMLAMA

Bir şeyin ne işe yaradığını gösteren cümleler tarif cümleleridir. Bu şekilde cümleler “Bu nedir?” sorusuna yanıt verir. Mesela, “Sözcük, dilin anlamlı en ufak parçasıdır.” cümlesinde tarif yapılmıştır. Çünkü, “Sözcük nedir?” sorusuna yanıt verir.

ÜSLUP

Sanatçının dili kullanma şekli, ifade şekli üslupla ilgilidir. Cümlelerin uzunluğu, kısalığı, sözcük seçimi, sanatlı ya da yalın oluş, sanatçının üslubunu ortaya koyar. Mesela, “Sanatçı eserinde gerçekleri dile getirir.” cümlesi üslupla ilgili değildir. Çünkü anlatımdan söz edilmemiş. Ama “Sanatçı, eserinde gerçekleri kısa, yalın cümlelerle dile getirmiş.” sözü üslupla ilgilidir.

KARŞžILAŞžTIRMA

Bir düşünceyi ya da terimi daha anlaşılır hale getirmek için onu başka bir fikir ya da kavramla herhangi bir yönden değerlendirmeye denir. Karşılaştırma, ortak ya da değişik yönlerden yapılabilir. Mesela “Ahmet’in boyu Ali kadar uzundur.” cümlesinde Ahmet ve Ali boyları yönünden karşılaştırılmışlardır. “Ali, Ahmet’ten çalışkandır.” cümlesi de bir karşılaştırmadır. Karşılaştırma çalışkanlık yönünden yapılmış. “Ahmet gezmeyi çok sever, Ali ise ders emek harcamayı tercih eder.” cümlesinde de karşılaştırma vardır. Ali ve Ahmet sevdikleri durumlar yönünden karşılaştırılmışlardır.

Karşılaştırmayla benzetmeyi karıştırmamalıyız. Karşılaştırmada üstünlük, aşağılık ya da aynı seviyede olmak şeklinde bir derecelendirme vardır. Benzetmede bu görülmez. “O aslan şeklinde bir delikanlıdır.” cümlesinde benzetme vardır. Ama “O aslan kadar güçlüdür.” cümlesinde karşılaştırma vardır; çünkü birincisinde benzerlik, ikincisinde derecelendirme söz mevzusudur.

ÖZNELLİK VE NESNELLİK

Kimi yargıların kişiden kişiye farklılık gösteren göreli bir yanı vardır. Bu yargıların doğru ya da yanlış olduğu kanıtlanamaz. Söyleyenin yorumunu içeren söz konusu yargılara öznel yargılar denir. Mesela “En sevilen edebiyat türü romandır.” cümlesinde beğeni ifadesi, söyleyenin yorumuna bağlıdır ve bu yorum kişiden kişiye değişiyor.

Doğruluğu ya da yanlışlığı kişiden kişiye değişmeyen, kanıtlanabilir bir bilgi özelliği taşıyan ve söyleyenin yorumunu içermeyen yargılar ise nesneldir. Mesela, “En fazlaca satan romanlar sevgi romanlarıdır.” cümlesi nesneldir. Çünkü satış sayıları incelenerek kanıtlanabilecek bir bilgi cümlesidir.

DEÄžERLENDİRME

Bir sanat eserinin, sanatçının ya da herhangi bir durumun iyi ya da fena taraflarını ortaya koymaya ya da özelliklerini belirlemeye değerlendirme denir. Değerlendirmeler öznel ya da nesnel kalite izah edebilir. Mesela “Sanatçı şiirinde yabancı sözcüklere asla yer vermemiş.” cümlesi nesnel bir değerlendirmedir. Ama â€œŞžiirde her insanı derinden etkileyen hayal alemlerine yer verilmiş.” cümlesi öznel bir değerlendirmedir.

Değerlendirme belirgin bir yapıt, şahıs ya da vaziyet üstüne yapılır ve genel kanı niteliği taşımaz.

KOŞžULA BAÄžLILIK

Bir eylemin ya da durumun gerçekleşebilmesi için evvel olması ihtiyaç duyulan başka bir durumun varlığı, koşula bağlılıktır. Mesela “Sizinle gelirim, ama ilkin bu işi bitirmeme yardım ederseniz.” cümlesinde “gelme” eyleminin olması “yardım etme” eyleminin gerçekleşmesine bağlıdır. Şart olarak ileri sürülen vaziyet gerçekleşmezse netice olacak vaziyet da gerçekleşmez. Cümledeki koşulu bulabilmek için yükleme “hangi şartla, hangi taktirde” şeklinde sorular sorulabilir.

NEDEN - SONUÇ

Bir eylemin hangi gerekçeyle ya da hangi nedenden dolayı yapıldığını bildiren tümcelerde neden-sonuç ilgisi vardır. Bu durumu sağlamak için yükleme “niçin” sorusu sorulabilir. Bu şekilde sorularda neden-sonuç sorulabileceği şeklinde hangi gerekçeyle yapıldığı da sorulabilir.