Deniz nedir tanımı iyi mi yapılır? Denizlerin oluşumu, tuzluluk oranı, yoğunluğu, sıcaklığı, derinliği benzer biçimde mevzular hakkında bilg...
Deniz nedir tanımı iyi mi yapılır? Denizlerin oluşumu, tuzluluk oranı, yoğunluğu, sıcaklığı, derinliği benzer biçimde mevzular hakkında bilgiler.
DENİZ, yeryüzünün % 70.8’ini kaplayan su kütlesine verilen isim. Alan olarak açıklanacak olursa; 510 milyon kilometrekare olan dünya yüzölçümünün 361 milyon kilometrekaresi denizlerle kaplıdır.
Kıtaları birbirlerinden farklı kılan büyük denizlere okyanus denir. Yalnız deniz diye anılan daha minik su kitleleri de okyanusların kollarından başka bir şey değildir. Yeryüzündeki toplam suyun % 98’i okyanus ve denizlerde vardır. (1.370 milyon km3). Bu büyük hacimdeki su, yeryüzündeki geniş ve derin okyanus çanaklarıyla bunlardan biride daha az yer tutan ve daha sığ olan denizleri doldurur.
Denizlerin, okyanusların insan yaşamında önemi çok büyüktür. Sularında yaşayan canlılar bu sebeple hayvansal protein ve yağ bakımından mühim bir gıda membaı olan denizlerin, ulaşım işlerindeki yararı da sonsuzdur. Denizlerde yaşayan hayvan ve bitkilerden bununla beraber bir sürü ham madde de elde edilir.
Denizlerin oluşumu. Güneş sistemindeki gezegenler içinde denizi olan tek gezegenin dünya olduğu sanılmaktadır. Bütün ülkelerde denizlerin oluşumunu izah etmek için ilkin deniz yataklarının iyi mi oluştuğunu bilmek gerekir. Yerkabuğunun dış bölümlerini oluşturan kayalar bileşim bakımından aynı özellikleri taşımazlar. Yeryüzünde kayaların mühim bir kısımı açık renkli, asit karakterde ve hafiftir. Granit denen ve yer kabuğunun mühim bir kısmına yayılmış bulunan kayaların ağırlığı çoğu zaman az; granitten daha geniş bir alanı kaplayan koyu renkli bazalt kayalar ise daha ağırdır.
Yeryüzünden birden fazla yüz km derinlikte süregelen yerin çekirdeği bir sıvı özelliğindedir. 80 km genişliğinde olan kabuk kayaları, bu çekirdek üstünde yüzer durumdadır. Bunlarda hafifçe olan granit kayaları bazalt kayalardan daha yüksekte yüzer. Bu suda yüzen aynı büyüklükteki bir mantarla tahta parçasına benzer. Mantar hafifçe olduğundan tahtadan daha az batacağı için daha yüksekte kalır. Böylelikle, daha yüksekte kalan granit katman ana karaları, bazalt tabakaları ise denizlerin yataklarını oluşturmuştur. Eğer bu olgunun tersine tüm yerkabuğu aym yükseklikte olsaydı yeryüzü, kalınlığı 2 km’ye yaklaşan suların altında kalmış olacaktı.
Deniz suyundaki tuz, yer kabuğundaki volkanik kayaların 2 milyar yıl devam eden bir dönem süresince erimesiyle oluştu. Eriyen maddeler, suların içinde kaldı, eriyenler, deniz diplerinde birikerek tortul kayaları oluşturdu. Volkanik kayalarda bulunan eriyebilen tüm öğeler deniz suyunda vardır. Günümüzde de ırmaklar, erimiş maddeleri ve tuzu denize taşırlar.
Denizlerde tuzluluk. Yeryüzünde malum kimyasal elementleri deniz suyu içinde bulunanları, çoğu zaman tuz eriyikleri ya da erimiş gaz şeklindedir. 1 kilo deniz suyu averaj 34.9 gr tuz ihtiva eder. Buna gore, okyanus ve denizlerdeki toplam tuz miktarı 5×10 üstü 15 ton olarak hesaplanmıştır (bu tuz, karalar üstüne serilebilseydi 153 metre genişliğinde bir örtü oluşturacaktı). Tuzların oranı her yerde değişkenlik göstermekle beraber, başlıcaların birbirleriyle oranları, neredeyse değişmeden aynı kalır.
Denizlerde bulunan başlıca tuzların oranlan
% Lt/gr
Klor 55.04 18.98
Sodyum 30.61 10.55
Magnezyum 3.69 1.27
Sülfatlar 7.68 2.65
Kalsiyum 1.16 0.40
Bikarbonatlar 0.41 0.14
Bununla birlikte, daha az oranda brom, fosfor, silisyum, bor, arsenik, altın, gümüş, uranyum vb ile beraber bu maddelerin sayısı 44’ü bulur. Deniz suyundaki kimyasal elementlerden bazıları, canlıların yaşamlarını sürdürme bakımından ehemmiyet taşır. Mesela, suda bikarbonat halinde bulunan kalsiyum, bir sürü canlının yapısına girer; silisyum, diyatome ve radyoler benzer biçimde hayvanların yapılarında yer alır; fosfor, canlıların ana maddelerinden birisini oluşturur. Fosfor, bir takım sığ sularda fosfat birimleri halinde mühim oranlarda bulunabilir. Denizlerde tuzluluk eşit oranda dağılmamıştır. Okyanuslarda binde 33-37 olan bu oran, kenar ve iç denizlerde çok düşebildiği benzer biçimde o kadar da yükselebilir. Mesela, dünyanın en tuzlu denizi olan Kızıldeniz’de tuzluluk binde 40-42 iken, tuzluluk oranı en az olan B altık’taki Botni Körfezi’nde binde 1 dolayındadır.
Bir takım denizlerin tuzluluk oranları
binde
Kızıldeniz 40-42
Okyanuslar 33-37
Akdeniz 38-39
Şimal Denizi 35
Marmara Denizi 22-25
Ak Deniz 20-30
Karadeniz 18
Baltık Denizi 8
Botni Körfezi 1
Denizlerde yoğunluk. Yoğunluk, deniz sularının mühim bir fizyolojik özelliğidir. Suyun yapısı, su kütlelerinin hareketleri geniş seviyede yoğunluğa bağlıdır. Tuzluluğu binde 35 olan deniz suyunun +4°C’deki yoğunluğu 1.028 gr’dır. Bu olgu, deniz suyu içindeki erimiş halde bulunan maddelerden ileri gelir. Çünkü bu maddelerin ağırlık ve yoğunlukları, saf suyu oluşturan hidrojenle oksijenin ağırlık ve yoğunluğundan daha fazladır. Deniz suyunun yoğunluğu üstünde, sıcaklığın, tuzluluğun ve basıncın tesirleri mühim rol oynar. Diğeri koşulların değişmemesi halinde, ısı azaldıkça, ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe yoğunluk artar.
Denizlerde ısı. Genel olarak denizlerde ısı, yoğunluğun tersine ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe-azalır. Okyanus ve denizlerin almış olduğu ısı miktarı, gerek güneş ışınlarının atmosfer içinde yol aldıkları uzaklığın daha büyük olması, gerekse gelme açısının azalması vb etkenlere bağlıdır. Sıcaklığın değişmesinde, denizlerdeki sıcak ve soğuksu akıntıları büyük ehemmiyet taşır. Yüzey sularının derin sulardan az bir daha soğuk olduğu kutup bölgeleri haricinde, genel anlamda okyanus sularının sıcaklığı, derinlik arttıkça azalır.
Denizlerin derinliği. Denizlerin dipleri, dağ sıraları, derin kanyonlar (ka-pız), çukurlarla kaplıdır. Çıplak gözle görülmesi olanaksız olan bu yüzey şekillerinin varlıkları fakat sondajlarla saptanabilir. Deniz yüzeyi temel alınarak deniz derinlikleriyle karalardaki yükseklikler karşılaştırıldığında, denizlerin daha derin olduğu görülür (averaj 4.000 m). Meydana getirilen ölçümlere gore denizlerin en derin noktası, Büyük Okyanusya. Mariana Adaları açıklarındaki 11.022 m derinliğindeki Mariana Çukuru’dur; averaj derinliği 4.200 m. Atlas Okyanusu, en derin yeri Porto Riko Çukuru (9.219 m) averaj derinliği 3.900 m. Hint Okyanusu, en Jerin yeri Sunda Çukuru (7.455 m) averaj derinliği 3.900 m.
Dalgalar. Deniz yüzeyinin birbirine koşut, tertipli sırt ve çukurlardan oluşan salınımlar yaptığında, sırt ve tarafındaki çukurdan oluşan her bir üniteye dalga ismi verilir. Komşu iki dalga sırtı ya da çukuru arasındaki yatay uzunluğa dalga boyu; dalga sırtıyla dalga çukuru arasındaki düşey yükseltiye dalga yüksekliği denir. Ardı ardına gelen iki dalga sırtının durağan bir noktadan geçiş süresi ise dalga periyodu olarak adlandırılır. Dalgaların oluşumunda temel etken rüzgârdır. Dalgaların yüksekliği, süresi, aşındırma gücü, rüzgar hızına bağlıdır. Rüzgârın oluşturduğu dalgalar, genel anlamda iki kısma ayrılır.
1- İtilme dalgaları ya da sıkıntılı dalgalar,
2- Özgür dalgalar ya da soluğanlar.
Denizlerde gelgit. Ay ve güneşin, dünya üstüne yaptıkları çekim etkisine bağlı olarak deniz düzeyinin devamlı alçalıp yükselmesi olgusudur. Gelgit bilhassa sığlık kenar denizlerde daha belirgindir. Kıyı şekli, genişliği, kıyının derinlik özellikleri, gelgt üstünde etkilidir. Yeryüzünde gelgit günlük (günde birkez), yanm günlük (günde i-ki kez) görülebilir. Karadeniz benzer biçimde kapalı denizlerde gelgit vakası pek belirgin olmayıp Akdeniz’de birden fazla santimetre’yi geçmezken, Gebeş Körfezi’nde 3 m, Adriyatik Denizi’nde 1 m’yi bulur.
YORUMLAR