Eski çağlardan bu yana bilinin ay sebepli gelgit vakası hakkında temel bilgilerin yer almış olduğu yazımız. Ay ve güneşin etkisiyle suların...
Eski çağlardan bu yana bilinin ay sebepli gelgit vakası hakkında temel bilgilerin yer almış olduğu yazımız.
Ay ve güneşin etkisiyle suların alçalıp yükselmesine «gelgit» denir. Bu vakada suların alçalması «inme», yükselmesi de «kabarma» diye anılır.
Gelgit minik olsun, büyük olsun, tüm sularda kendini gösterir. Ama, en şiddetli hissedildiği bölgeler Okyanus kıyılarıdır. Minik, kapalı sulardaysa, gelgit farkedilemiyecek kadar hafifçe olur. En büyük göllerdeki gelgitte alçalıp yükselme 5 santimi geçmez. En yüksek kabarma Kanada kıyılarında olur, 21 metreyi bulur.
İnsanlar gelgitin ayla bir ilgisi bulunduğunu binlerce yıldan bu yana bilirlerdi. 100 senesinde Romalı tabiat bilgini ayın gelgit üstünde tesir yaptığını yazmıştır. Ama, bu vaka, kati olarak, İngiliz fizik bilgini Sir Isaac Newton‘ un XVII. yüzyılda yerçekimi kanununu bulmasından sonrasında açıklanabildi. Bu kanuna bakılırsa gelgitin sebebi ayla güneşin çekimleridir.
Burada akla gelen bir sual vardır. Güneş aydan epey büyük olmasına rağmen, niçin güneşin yol açmış olduğu gelgit ayınkinden daha az etkili olur? Güneşin aydan 27.000.000 kat daha büyük olduğu düşünülecek olursa bu sual akla yatkın gelir. Ama, çekimin tesiri uzaklıkla ilgilidir. Uzaklık çoğaldıkça çekimin tesiri azalır. Güneşin dünyadan uzaklığının ayın uzaklığının 390 katı olması, güneşin gelgit vakasındaki çekim tesirini azaltmaktadır. Ayın gelgite neden olan çekiminin güneşin çekiminden iki kat fazla olduğu hesaplanmıştır.
Gelgitlerin hareketi ayın dünya çevresindeki dönüş hareketiyle ilgilidir. Ayın çekimi dünyanın aya bakan tarafındaki suları çeker. Bununla birlikte, dünyanın kendisini de ayın ters yönünde bulunan suları çeker. Böylelikle, dünyanın her iki yanında aniden gelgit olur. Böylelikle, her 12 saat 25 dakikada bir, gelgit meydana gelir. Ama, her gün bir evvelkinden elli dakika daha geç kalır.
Gelgit başlayınca sular en inik noktalarından kabarır, 6 saat içinde en yüksek durumunu bulur, sonrasında inme başlar. İnme de 6 saatte tamamlanır. Güneşle ayın çekimleri aynı zamana rastlarsa gelgitler her zamanlarında bu şekilde olur. Güneşle ayın çekimleri dik açı çizecek şekilde birbirlerine zıt gelirse, gelgit her zamankinden az olur.
Bununla birlikte, denizlerin şekli, derinliği, büyüklüğü de gelgite tesir yapar. Gelgitin durumunun limanlara girip çıkan gemiler için önemi olduğundan bir sürü kıyı memleketleri tüm senenin gelgit zamanlarını gösteren cetveller yaparlar.
YORUMLAR