ILIMAN sıf. jklimbil. 1. Yaz.sıcaklarının oldukça hafiflemesiyle ve kışın daha azca şiddetli geçmesiyle, doğrusu senelik ısı genliği...
ILIMAN sıf. jklimbil.
1. Yaz.sıcaklarının oldukça hafiflemesiyle ve kışın daha azca şiddetli geçmesiyle, doğrusu senelik ısı genliğinin 10-30°C içinde olmasıyla nitelenen iklim için kullanılır. (Eşanl. MUTE DİL.)
2. Bu iklimin egemen olduğu orta enlem bölgeleri için kullanılır: Ilıman bölgeler. Ilıman dönem.
*ANSİKL. iklimbil. "Ilıman" olarak nitelenen iklimlerin ısı özelliği, gerçekte, yüksek enlemlerin soğuk ya da alçak enlemlerin sıcak iklimlerine oranla çok daha azca belirgindir. Aslında ılıman iklim terimiyle aşırı soğuk ve aşırı sıcak olmayan iklimler den çok, birbirini izleyen soğuk ve sıcak mevsimli yanı mevsimlik ısı almaşması olan iklimler belirtilmektedir. Dahası ılıman iklimde, ya mevsim sıcaklıklarını aşırıya götürmüş olan ya da mevsim sıcaklıklarıyla çelişen soğuk ve sıcak hava dalgaları meydana gelebilir. Netice olarak "Ilıman iklim" terimi, orta enlemlere aşırı sıcağı ve soğuğu bulunmayan bir iklim kazandıran bağımsız hava kütlelerinin oluşmasından çok, yüksek ve alçak enlemler etkisiyle gelişen süreçlere uygun düşmektedir. Aslına bakarsanız hava kütleleri ılıman enlemlerde oluştuğu seviyede, mevsimlik ısıların eşitlenmesinden çok, ısı çelişkilerinin artmasına yardım eder. Sözgelimi yazın ortaya çıkan sıcak hava kütleleri ve kışın kıtaların iç kesiminde ışıma süreçleri sonucu oluşan soğuk hava kütleleri için de aynı şey söz mevzusudur. Şu halde, ılıman iklimler, kutup iklimlerinin ve kurak ya da yağışlı sıcak iklimlerin tersine, hem mevsimlik ısı farkları gösteren (bir kış ile sıcak bir yazın bulunması), hem de düzensiz ısı değişkenliği büyük olan iklimlerdir. Bu yüzden "ılıman iklimler" terimi yerine "orta enlem iklimleri" terimini kullanmak daha yerinde olur.
Sıcaklığın zamana ilişkin farklılıklarına, uzama bağlı farklılıklar da eklenmektedir. Uzama bağlı ısı farklılıkları şu üç etkenin sonucudur: enlem etkeni; kara ve okyanus dilimlerinin almaşmasının yol açmış olduğu boylamsal konumun tesiri; yükseltinin tesiri. Enlem, ilkin soğuk ya da serin ılıman iklim'leri (yalnızca şimal yarıkürede iyice gerçekleşebilen bu iklimler [Hudson ormanı, sovyet taygası] çok kısa yazlı ve çok uzun ve son aşama sert kışlıdır), ikinci olarak da orta ılıman iklim'ieh (bu iklim tipinde, mevsime bağlı ısı almaşma- sı, daha azca sert kışlar ve bir öncekine oranla daha sıcak yazlar görülür. Avrupa' nın orta enlemlere rastlayan kesiminde bu iklim tipi egemendir), son olarak da sıcak ılıman iklim‘eh (Akdeniz iklimi bu tipe girer) ayırt etme olanağı verir. Ilıman iklimlerin bu nitelikleri temelde Şimal yarıküreyi ilgilendirir Kara ve okyanus dilımlerinin almaşmasının sonucu olan tesir için de aynı ilkeler geçerlidir. K'taların batı yüzleri, batı atmosfer dolaşımı vasıtasıyla okyanustan gelen hava kütlelerinin tesirinde kalır ve bunun sonucunda mevsimlik ısı farkları azdır. Hem okyanusun etkilerine uzak olan hem de dağların yarattığı set sebebiyle okyanus etkilerinin ulaşamadığı iç kesimlerde, yerışıması ve yatay hava hareketleri yüzünden mevsimlik ısı farkları çok artar. Bu seviye kıtaların K.-G. doğrultusundaki hava akımlarının başat olduğu ve mevsimler süresince büyük bir ısı almaşmasına yol açmış olduğu D. kesiminde yerleşmiştir.
Ilıman iklimler, şu halde, uzama ve zamana ilişkin eşitlikten çok, aşırılık ve benzeşmezlik olgusudur Yağışlar için de aynı şey sözkonusudur. Orta enlemler çoğu zaman bolca ya da oldukça bolca yağış alır. Buna karşılık, orta ılıman iklim enlemlerine, daha kuzeyde ya da daha güneyde olduğundan daha çok yağış düşer. Fakat kıta etkilerinin egemen olduğu bölgelere oranla, okyanus etkilerinin ulaşmış olduğu yerlerde de yağışlar daha boldur. Bunun sonucunda, okyanus alanları ve dağ iklimlerinin ayrıntıları bir yana bırakılırsa, enlemsel bölümlemeyle boylamsal bölümlenmeyi kaynaştıran bir iklim bölümlenmesi ortaya çıkar.
"Soğuk ılıman" enlemler, Şimal ABD ve Avrasya kıtalarında görülen üç tüm halinde düzenlenir: kıtaların içleri; mevsimlere oldukça dengeli dağılmış bolca yağışları, oldukça yumuşak kışları, serin yazları (dolayısıyla mevsimden mevsime ısı farkları azdır) ile kıtaların batı yüzleri (Alaska, Norveç); aşırı boyutlardaki mevsimlik ısı farkları, oldukça bolca senelik yağışları (kışın Ouöbec'te kar, Asya'nın doğusunda kuraklık, yağışların yazın en üst noktasına erişme eğilimi) ile kıtaların doğu yüzleri (Saint Lavvrence, Vladivostok bölgeleri). “Orta ılıman†enlemlerde, batıdan doğuya doğru üç alttip görülür: batıda mevsimlik ısı farkları azca ya da oldukça azca olan okyanus tipi (soğuk mevsimde ve mevsim değişme dönemlerinde yağışların büyük kısmı düşer); kıtaların orta kesiminde kışları soğuk, yazları sıcak, en fazla yazın yağış alan, yarı kuraklıktan kuraklığa geçen tip; kıtaların doğu kenarlarına da kıta etkileriyle okyanus etkilerinin almaşması (mevsimlik ısı farklarının çok olması, yazın nemli kışın kurak olması) ile belirlenen tip. "Sıcak ılıman†enlemlere, Akdeniz iklimleri ya da Akdeniz tipi iklimler eklenmiş olur (soğuk dalgalarına rağmen yumuşak ve yağışlı kışlar; mevsim değişme dönemleri de yağışlıdır; yazlar sıcak ve kuraktır). Akdeniz iklimleri, Şimal ABD (Kaliforniya) ve Cenup ABD' nın (Orta Şili) batı yüzlerinde görülür. Eski Dünya'da, doğuya doğru ilerler, fakat bu yönde gidildikçe kuraklık artar. Kıtaların doğusunda, gerçekte orta enlemlerin bazı özellikleriyle bazı tropikal iklim özelliklerini birleştiren "Çin†tipi iklimler görülür.
Bu şekilde bir seviye, yerin coğrafi etkilerinin yanı sıra, atmosfer dinamizmini de işe karıştırır. Ilıman enlemler, kutupsal ve yarıtropikal hava kütlelerinin karşılaşmış olduğu geniş alanlardır ve bunun sonucunda Akdeniz cephesi benzer biçimde ikincil cepheler ve cephesel süreçlerin de görüldüğü kutup cephesi ortaya çıkar. Süreçlerin okyanus nemini kıtalara doğru taşıyan bu cephesel hava vakaları genel olarak B.'dan D.'ya doğru ilerler. Bu ilerleme temel öğesi kutupsal jet ve yarıtropikal jet akımları olan yükseklerdeki B. yönlü atmosfer dolaşımıyla bağlantılıdır. Bunlardan kutupsal jet, kutupsal cepheye bağlıdır. Kutupsal ve tropikal etkilerin birbirleriyle karşıtlaşmasına neden olan nedenler, kışın dönenceler yazın kutuplar doğrultusunda yer değiştiren B. yönlü atmosfer dolaşımının enlemlere bakılırsa genel konumu ve atmosferde jet akımlarının dalgalanmasıyla oluşan alçak tazyik ve yüksek tazyik kuşaklarının varlığıdır.
Kısacası, coğrafi farklılıkların ötesinde, ılıman enlem iklimlerinin niteliği olan mevsimlik ısı almaşmasına egemen olan, mevsimlere bağlı olarak kuşaksal dolaşımda ortaya çıkan salınımlardır.
1. Yaz.sıcaklarının oldukça hafiflemesiyle ve kışın daha azca şiddetli geçmesiyle, doğrusu senelik ısı genliğinin 10-30°C içinde olmasıyla nitelenen iklim için kullanılır. (Eşanl. MUTE DİL.)
2. Bu iklimin egemen olduğu orta enlem bölgeleri için kullanılır: Ilıman bölgeler. Ilıman dönem.
*ANSİKL. iklimbil. "Ilıman" olarak nitelenen iklimlerin ısı özelliği, gerçekte, yüksek enlemlerin soğuk ya da alçak enlemlerin sıcak iklimlerine oranla çok daha azca belirgindir. Aslında ılıman iklim terimiyle aşırı soğuk ve aşırı sıcak olmayan iklimler den çok, birbirini izleyen soğuk ve sıcak mevsimli yanı mevsimlik ısı almaşması olan iklimler belirtilmektedir. Dahası ılıman iklimde, ya mevsim sıcaklıklarını aşırıya götürmüş olan ya da mevsim sıcaklıklarıyla çelişen soğuk ve sıcak hava dalgaları meydana gelebilir. Netice olarak "Ilıman iklim" terimi, orta enlemlere aşırı sıcağı ve soğuğu bulunmayan bir iklim kazandıran bağımsız hava kütlelerinin oluşmasından çok, yüksek ve alçak enlemler etkisiyle gelişen süreçlere uygun düşmektedir. Aslına bakarsanız hava kütleleri ılıman enlemlerde oluştuğu seviyede, mevsimlik ısıların eşitlenmesinden çok, ısı çelişkilerinin artmasına yardım eder. Sözgelimi yazın ortaya çıkan sıcak hava kütleleri ve kışın kıtaların iç kesiminde ışıma süreçleri sonucu oluşan soğuk hava kütleleri için de aynı şey söz mevzusudur. Şu halde, ılıman iklimler, kutup iklimlerinin ve kurak ya da yağışlı sıcak iklimlerin tersine, hem mevsimlik ısı farkları gösteren (bir kış ile sıcak bir yazın bulunması), hem de düzensiz ısı değişkenliği büyük olan iklimlerdir. Bu yüzden "ılıman iklimler" terimi yerine "orta enlem iklimleri" terimini kullanmak daha yerinde olur.
Sıcaklığın zamana ilişkin farklılıklarına, uzama bağlı farklılıklar da eklenmektedir. Uzama bağlı ısı farklılıkları şu üç etkenin sonucudur: enlem etkeni; kara ve okyanus dilimlerinin almaşmasının yol açmış olduğu boylamsal konumun tesiri; yükseltinin tesiri. Enlem, ilkin soğuk ya da serin ılıman iklim'leri (yalnızca şimal yarıkürede iyice gerçekleşebilen bu iklimler [Hudson ormanı, sovyet taygası] çok kısa yazlı ve çok uzun ve son aşama sert kışlıdır), ikinci olarak da orta ılıman iklim'ieh (bu iklim tipinde, mevsime bağlı ısı almaşma- sı, daha azca sert kışlar ve bir öncekine oranla daha sıcak yazlar görülür. Avrupa' nın orta enlemlere rastlayan kesiminde bu iklim tipi egemendir), son olarak da sıcak ılıman iklim‘eh (Akdeniz iklimi bu tipe girer) ayırt etme olanağı verir. Ilıman iklimlerin bu nitelikleri temelde Şimal yarıküreyi ilgilendirir Kara ve okyanus dilımlerinin almaşmasının sonucu olan tesir için de aynı ilkeler geçerlidir. K'taların batı yüzleri, batı atmosfer dolaşımı vasıtasıyla okyanustan gelen hava kütlelerinin tesirinde kalır ve bunun sonucunda mevsimlik ısı farkları azdır. Hem okyanusun etkilerine uzak olan hem de dağların yarattığı set sebebiyle okyanus etkilerinin ulaşamadığı iç kesimlerde, yerışıması ve yatay hava hareketleri yüzünden mevsimlik ısı farkları çok artar. Bu seviye kıtaların K.-G. doğrultusundaki hava akımlarının başat olduğu ve mevsimler süresince büyük bir ısı almaşmasına yol açmış olduğu D. kesiminde yerleşmiştir.
Ilıman iklimler, şu halde, uzama ve zamana ilişkin eşitlikten çok, aşırılık ve benzeşmezlik olgusudur Yağışlar için de aynı şey sözkonusudur. Orta enlemler çoğu zaman bolca ya da oldukça bolca yağış alır. Buna karşılık, orta ılıman iklim enlemlerine, daha kuzeyde ya da daha güneyde olduğundan daha çok yağış düşer. Fakat kıta etkilerinin egemen olduğu bölgelere oranla, okyanus etkilerinin ulaşmış olduğu yerlerde de yağışlar daha boldur. Bunun sonucunda, okyanus alanları ve dağ iklimlerinin ayrıntıları bir yana bırakılırsa, enlemsel bölümlemeyle boylamsal bölümlenmeyi kaynaştıran bir iklim bölümlenmesi ortaya çıkar.
"Soğuk ılıman" enlemler, Şimal ABD ve Avrasya kıtalarında görülen üç tüm halinde düzenlenir: kıtaların içleri; mevsimlere oldukça dengeli dağılmış bolca yağışları, oldukça yumuşak kışları, serin yazları (dolayısıyla mevsimden mevsime ısı farkları azdır) ile kıtaların batı yüzleri (Alaska, Norveç); aşırı boyutlardaki mevsimlik ısı farkları, oldukça bolca senelik yağışları (kışın Ouöbec'te kar, Asya'nın doğusunda kuraklık, yağışların yazın en üst noktasına erişme eğilimi) ile kıtaların doğu yüzleri (Saint Lavvrence, Vladivostok bölgeleri). “Orta ılıman†enlemlerde, batıdan doğuya doğru üç alttip görülür: batıda mevsimlik ısı farkları azca ya da oldukça azca olan okyanus tipi (soğuk mevsimde ve mevsim değişme dönemlerinde yağışların büyük kısmı düşer); kıtaların orta kesiminde kışları soğuk, yazları sıcak, en fazla yazın yağış alan, yarı kuraklıktan kuraklığa geçen tip; kıtaların doğu kenarlarına da kıta etkileriyle okyanus etkilerinin almaşması (mevsimlik ısı farklarının çok olması, yazın nemli kışın kurak olması) ile belirlenen tip. "Sıcak ılıman†enlemlere, Akdeniz iklimleri ya da Akdeniz tipi iklimler eklenmiş olur (soğuk dalgalarına rağmen yumuşak ve yağışlı kışlar; mevsim değişme dönemleri de yağışlıdır; yazlar sıcak ve kuraktır). Akdeniz iklimleri, Şimal ABD (Kaliforniya) ve Cenup ABD' nın (Orta Şili) batı yüzlerinde görülür. Eski Dünya'da, doğuya doğru ilerler, fakat bu yönde gidildikçe kuraklık artar. Kıtaların doğusunda, gerçekte orta enlemlerin bazı özellikleriyle bazı tropikal iklim özelliklerini birleştiren "Çin†tipi iklimler görülür.
Bu şekilde bir seviye, yerin coğrafi etkilerinin yanı sıra, atmosfer dinamizmini de işe karıştırır. Ilıman enlemler, kutupsal ve yarıtropikal hava kütlelerinin karşılaşmış olduğu geniş alanlardır ve bunun sonucunda Akdeniz cephesi benzer biçimde ikincil cepheler ve cephesel süreçlerin de görüldüğü kutup cephesi ortaya çıkar. Süreçlerin okyanus nemini kıtalara doğru taşıyan bu cephesel hava vakaları genel olarak B.'dan D.'ya doğru ilerler. Bu ilerleme temel öğesi kutupsal jet ve yarıtropikal jet akımları olan yükseklerdeki B. yönlü atmosfer dolaşımıyla bağlantılıdır. Bunlardan kutupsal jet, kutupsal cepheye bağlıdır. Kutupsal ve tropikal etkilerin birbirleriyle karşıtlaşmasına neden olan nedenler, kışın dönenceler yazın kutuplar doğrultusunda yer değiştiren B. yönlü atmosfer dolaşımının enlemlere bakılırsa genel konumu ve atmosferde jet akımlarının dalgalanmasıyla oluşan alçak tazyik ve yüksek tazyik kuşaklarının varlığıdır.
Kısacası, coğrafi farklılıkların ötesinde, ılıman enlem iklimlerinin niteliği olan mevsimlik ısı almaşmasına egemen olan, mevsimlere bağlı olarak kuşaksal dolaşımda ortaya çıkan salınımlardır.
Kaynak: Büyük Larousse
Ilıman Dönem İklimleri ve Özellikleri
YORUMLAR