Kavram, nesnelerin zihnimizdeki tasarımıdır. Terim ise kavramların dil ile ifadesidir. Kavram bir nesneyi, terim ise kavramı gösterir. 1. Ka...
Kavram, nesnelerin zihnimizdeki tasarımıdır. Terim ise kavramların dil ile ifadesidir. Kavram bir nesneyi, terim ise kavramı gösterir. 1. Kavram Çeşitleri
Mantık her kavramı öncelikle “Nelik†ve “Gerçeklik†olarak ele alır. Nelik, bir kavramın zihinde taşıdığı tüm anlamlardır. Gerçeklik ise bir kavramın dünyada taşıdığı tüm somut özelliklerdir. Bir varlığın gerçekliği olsa da henüz algılanmamışsa neliği oluşmaz. Her neliği olan kavramın ise dış dünyada bir karşılığı olmayabilir (örneğin, hayali varlıklar). Ama her kavramın bir neliği vardır.
a. Tek Tek Ele Alınışlarına Göre Kavramlar
- Tümel, Tikel ve Tekil: Eğer bir kavram, ifade ettiği grubun tamamını kapsıyorsa (bütün insanlar, tüm gezegenler, tüm çiçekler…) “tümel†; eğer ifade ettiği grubun tümü kadar büyük, bir tek üyesi kadar küçük olmayan bir kısmını kapsıyorsa (bazı insanlar, bir kısım gezegenler, birkaç çiçek…) “tikel†; eğer gruptaki yalnızca bir elemanı kapsıyorsa (Ali, Ayşe, Dünya, papatya…) “tekil†kavramdır.
- Yalın ve Karmaşık: İçlemi az olan genel kavramlara “Yalınâ€, içlemi fazla olan özel kavramlara "Karmaşık†denir.
- Olumlu ve Olumsuz: De Morgan adlı düşünüre göre bir şeyin kendisi ve kendisinin değillenmesi evreni kapsamalıdır. “Üçüncü halin imkansızlığı†ilkesi bunu gerektirmektedir. Bu nedenle bu şeyin kendisine (güzel, iyi, insan, kötü…) “Olumlu†(Pozitif), değillenmesine (güzel olmayan, iyi olmayan, insan olmayan, kötü olmayan…) “Olumsuz†(Negatif) kavram denir.
Uyarı: “İyi†ve “kötü olmayan†aynı anlamlara gelseler de farklı gruplarda değerlendirilirler. Çünkü mantık, anlama değil, biçime dikkat etmektedir.
- Soyut ve Somut: Bir kavram, gerçekliği olan bir nesneye karşılık geliyorsa “somutâ€; bir nesnenin ya da nesnelerin ortak özeliğini ifade ediyorsa “soyut†kavramdır.
- Kollektif ve Distribütif: Bir kavram insanlar grubunu işaret ediyor ve grubun tamamını ifade ediyorsa kollektif (ortak) kavram; kavram insanlar grubunu işaret ediyor ama gruptaki bir bireyi ifade ediyorsa distribütif (dağıtılmış) kavramdır.
b. Birbirleriyle İlişkilerine Göre Kavramlar
- Özlük ve İlintilik: Bir kavram, sadece başka bir kavramın özelliğini belirtiyorsa “özlüğüâ€; kavram, diğer kavram ile birlikte başka kavramlarında özelliğini belirtiyorsa, yani ortak bir özellik ise bu durumda “ilintiliği†olur.
Örneğin : “İnsan, elektronik alet yapandır.†ifadesinde “elektronik alet yapmak†sadece insana özgü olduğu için “insan†kavramının “özlüğü†olur. Ancak “İnsan, hareket edendir.†ifadesinde “hareket etmek†insan dışında diğer canlılarda da görüldüğünden “insan†kavramının “ilintiliğiâ€dir. 2. Kavramlar Arası İlişkiler
a. Eşitlik İlişkisi
Eğer, iki kavram, karşılıklı olarak birbirlerinin tüm elemanlarını kapsayıp, bünyelerinde barındırıyorlarsa bu kavramların aralarında eşitlik ilişkisi vardır.b. Ayrılık İlişkisi
Eğer, iki kavram, birbirlerinin hiçbir elemanını kapsamıyor ve bünyelerinde barındırmıyorlarsa bu kavramların aralarında ayrıklık ilişkisi vardır.c. Tam Girişimlilik İlişkisi
Eğer, bir kavram, diğer bir kavramın tüm elemanlarını kapsıyor; ancak daha özel olan kavram, diğerinin sadece bazı elemanlarını kapsıyor ise bu kavramların arasında tam girişimlilik ilişkisi vardır.d. Eksik Girişimlilik İlişkisi
Eğer, iki kavram da karşılıklı olarak birbirlerinin bazı elemanlarını kapsıyorlarsa, aralarında eksik girişimlilik ilişkisi vardır. 3. Tanım Nedir
Herhangi bir kavramın anlamını, diğer kavramları kullanarak daha anlaşılır hale getirmektir. Tanımın Özellikleri
- Tanım tam olmalıdır. Yani tanımlanan kavrama dahil tüm elemanlar tanımda kapsanmalı, o kavrama dahil olmayanlar dışarıda bırakılmalıdır.
- Bilinmeyen bir kavramla tanım yapılmamalıdır.
- Tanımda kısır döngü bulunmamalıdır. Yani açıklaması tanımlanan kavrama bağlı başka bir kavram tanımda olmamalıdır.
- Tekil terimler tanımlanamaz, ancak detaylı tasvirleri yapılabilir.
- Tanım ne çok kısa ne de çok uzun olmalıdır.
Tanımlar, kavramın içleminde veya kaplamında bulunan kavramlara dayanarak, bir de başka kavramlarla yeni ilişki bağları kurularak yapılabilir.
a. İçlemine ve Kaplamına Göre Tanımlar
Bir kavram, bünyesinde taşıdığı özelliklerin açıklanmasıyla yapılıyorsa (Örn: “Ağaç, bitkidirâ€; “İnsan, varlıktırâ€â€¦) içlemine göre; kapsamına eşit bir kavramla yapılıyorsa (Örn: “Canlı, yaşayandırâ€; “Yarasa, memeli, uçan bir kuşturâ€â€¦) kaplamına göre tanımdır.
b. Ad ve Nesne Tanımları
Bir kavram, başka kavramlarla zihinden yeni ilişkiler kurularak açıklanıyorsa (Örn: “Araba, çağımızın gerekleri arasında sayılan, önemli bir araçtırâ€; “Çikolatalı pasta, dünyanın en güzel yiyeceğidirâ€â€¦) ad tanımı; deney ve gözlem ile ispatlanmış bir özellik yüklenerek açıklama yapılıyorsa (Örn: “Su, deniz seviyesinde 100 oC’ de kaynarâ€; “metaller, ısınınca genleşirâ€â€¦) nesne tanımıdır.
YORUMLAR