MEHDİ sıf. (ar. hidayetken mehdi). Esk. Doğru yolda olan, hidayete ermiş olan. ♦ a. isi. Kıyametten ilkin, bütün ülkelerde adaleti...
MEHDİ sıf. (ar. hidayetken mehdi). Esk. Doğru yolda olan, hidayete ermiş olan.
♦ a. isi. Kıyametten ilkin, bütün ülkelerde adaleti, dirlik ve düzenliği sağlamak için gizlendiği yerden çıkıp dünyayı egemenliği altına alacağına inanılan şahıs (Bk. ansikl. böl.)
*-*ANSİKL. Müslümanlığın ilk yıllarında sözcüğe, kıyametten ilkin gökten inerek bütün ülkelerde adaleti sağlayacak olan İsa peygamber ile ilgili efsaneleşmiş haricinde, bir takım din ulularına (Hz. Muhammet, İbrahim peygamber) verilen bir onur unvanı olarak da rastlanır. Bundan dolayı Tanrı'nın doğru yolu göstermesiyle müslüman olanlara muh- tedi ya da mehdi denilmiştir. Ali'nin halifeliğinden (656-661) sonrasında çıkan olayların müslüman cemiyet üstünde bıraktığı negatif tesir, insanları ister istemez, İsa efsanesinin de etkisiyle ileride dünyayı hak içinde yönetip yürütebilecek birinin çıkabileceği umuduna kaptırdı. Umulmadık bir zamanda ortaya çıkarak toplumu iyi yöneten ve adaleti titizlikle uygulayanlara da bu unvan verildi ve böyleleri- nin hakkaten mehdi olduklarını kanıtlamak için de ya bazı hadisler uyduruldu ya da bir takım hadisler bu şekilde yorumlandı. Bununla birlikte, zaman içinde mehdinin hangi aile ya da kabileden gelebileceği mevzusu üstünde de duruldu; mehdinin Kureyş ya da Kahtan kabilesinden çıkacağı ileri sürüldüğü şeklinde, türlü dönemlerde mehdi efsanesine benzer nitelikler taşıyanlara da bu isim verildi ya da kendisinin mehdi bulunduğunu öne sürenler görüldü. Emevi halifelerinden Ömer'e (717-720) de “Mehdi†unvanı verildi. Kûfe'de, Kerbela vakasının etkisiyle mehdinin ehl-i beytten birisi olması gerektiği üstünde duruldu ve bununla ilgili hadisler rivayet edildi. Şiiliğin kollarından keysaniye, halife Ali'nin oğlu Muhammet ibni Hanefiye'yi mehdi olarak kabul etti. Hz. Muhammet'e atfedilen bir hadisle, günün birinde kendi ailesinden birinin ortaya çıkarak dünyayı esenliğe ulaştıracağı, bu kişinin bununla birlikte çok eli açık (saffah) olacağı ileri sürülür. Abbasiler'in iktidara gelmeden önceki emekleri esnasında ehl-i beytten bir kurtarıcının çıkıp işleri düzelteceği düşüncesi egemendi. BU nedenle ilk abbasi halifesi Ebülabbas "Saffah†(eli çok açık; çok kan dökücü) unvanını aldı ve Haşimiler'in mehdisi olarak nitelendirildi. Horasan'daki abbasi ayaklanmasını desteklemek ve Kûfe'de bu harekete yandaş kazandırmak için mehdilik mevzusunda bir sürü hadis uyduruldu. Ama, çok geçmeden Ali yanlıları Abbasiler'in mehdilik savlarına karşı çıktılar ve mehdinin Fatıma yolu ile Hz. Peygamber soyundan geleceği inancını yaydılar. Mehdi inancı Mısır, Suriye ve Irak'ta da yaygınlaştı, mehdinin nitelikleri ile nerelerde ne kadar kalacağı yolunda görüşler ortaya atıldı. Ayrıca İstanbul'u ile birlikte gökten inecek İsa'ya teslim edecek bir mehdiden de söz edildi. Böylelikle gerek Şark, gerekse Garp İslam dünyasında dinin dikkatsizlik edildiği, adaletsizliklerin kafa gösterdiği, ekonomik ve toplumsal düzenin bozulmuş olduğu her dönemde, tüm bu fena durumları ortadan kaldıracak birinin ortaya çıkacağı umudu devamlı olarak yaşadı. Neredeyse tüm dinlerde benzerlerine rastlanan bu ümit, en kuvvetli biçimini şiiler içinde buldu. Şiilerde dünyayı düzeltmek suretiyle gelecek olan mehdi, beklenen (muntazar) ve gizli-saklı (gaybe) niteliklerini taşır Nitekim Muhammet ibni Hanefiye'yi mehdi kabul eden keysaniye, onun Razva dağlarında saklandığı, zamanı vardığında dönerek dünyayı düzelteceği inancını savunur. Şii mehdinin bu iki niteliği (muntazar ve gaybe) yanında bir de ka'im (ayağa kalkma) niteliği vardır; buna gore mehdi, gömüldükten sonrasında ayağa kalkacaktır. Kaybolma, saklanma nitelikleri Muhammet ibni Hanefiye'den sonrasında VII. imam Musa'ya da verildi. Şiilerde, sonuncu imama da mehdi denildi. Mesela sii inançlarından vakıfıyeye gore imamlık VII. imam Musa el-Kâzım ile son bulur. On iki imam inançlı (isna aşeriye) Şiiliğe göreyse, beklenen (muntazar) imam ve imamlık biter. On iki imamlı inançta olan şiiler, on birinci imam olan Haşan Askeri'nin ölümünden ilkin dünyaya gelen mehdinin 69 senelik ufak bir gizlenmeden (gaybe) sonrasında, büyük bir gizlenme içinde olduğuna ve günün birinde ortaya çıkacağına inanırlar. Mehdinin görevi, toplumsal haksızlık ve aksaklıkları gidermektir. Karmatiler çok az daha ileri giderek mehdinin şeriatı kaldırarak yerine kendisinin yeni bir şeriat getireceğini ileri sürerler ve bu savlarını imam Cafer'in "Bizim kaim kalkınca Kuran'ı tekrardan öğrenecek ve o eskisinden değişik bir buyruk getirecek†biçimindeki sözlerine dayarlar, imamiler, sün- nilerin eleştirilerini çürütüp, mehdi teriminin Sünni hadisler içinde de bulunduğunu, Hızır, İsa, Deccal ve uzun ömürlüler hakkında verilere dayanarak On iki imam'ın gaybe öğretisinin akıldışı olmadığını kanıtlamaya çalışırlar. Bu çabalama, XIII. yy.'da sünnilerin de beklenen XII. imamın mehdi olduğu düşüncesini kabullenmelerine yol açmıştır. Sufller de XII. imamın mehdi olduğu inancını benimserler. Fatımiler'den önceki ismailüerde mehdi ve kaim öğretileri, imami şiflerdeki gibiydi. Fatımi devleti kurulunca (909), devletin kurucusu ve ilk halifesi “Ubeydullah el -Mehdi" adıyla mehdi sayıldı.
♦ a. isi. Kıyametten ilkin, bütün ülkelerde adaleti, dirlik ve düzenliği sağlamak için gizlendiği yerden çıkıp dünyayı egemenliği altına alacağına inanılan şahıs (Bk. ansikl. böl.)
*-*ANSİKL. Müslümanlığın ilk yıllarında sözcüğe, kıyametten ilkin gökten inerek bütün ülkelerde adaleti sağlayacak olan İsa peygamber ile ilgili efsaneleşmiş haricinde, bir takım din ulularına (Hz. Muhammet, İbrahim peygamber) verilen bir onur unvanı olarak da rastlanır. Bundan dolayı Tanrı'nın doğru yolu göstermesiyle müslüman olanlara muh- tedi ya da mehdi denilmiştir. Ali'nin halifeliğinden (656-661) sonrasında çıkan olayların müslüman cemiyet üstünde bıraktığı negatif tesir, insanları ister istemez, İsa efsanesinin de etkisiyle ileride dünyayı hak içinde yönetip yürütebilecek birinin çıkabileceği umuduna kaptırdı. Umulmadık bir zamanda ortaya çıkarak toplumu iyi yöneten ve adaleti titizlikle uygulayanlara da bu unvan verildi ve böyleleri- nin hakkaten mehdi olduklarını kanıtlamak için de ya bazı hadisler uyduruldu ya da bir takım hadisler bu şekilde yorumlandı. Bununla birlikte, zaman içinde mehdinin hangi aile ya da kabileden gelebileceği mevzusu üstünde de duruldu; mehdinin Kureyş ya da Kahtan kabilesinden çıkacağı ileri sürüldüğü şeklinde, türlü dönemlerde mehdi efsanesine benzer nitelikler taşıyanlara da bu isim verildi ya da kendisinin mehdi bulunduğunu öne sürenler görüldü. Emevi halifelerinden Ömer'e (717-720) de “Mehdi†unvanı verildi. Kûfe'de, Kerbela vakasının etkisiyle mehdinin ehl-i beytten birisi olması gerektiği üstünde duruldu ve bununla ilgili hadisler rivayet edildi. Şiiliğin kollarından keysaniye, halife Ali'nin oğlu Muhammet ibni Hanefiye'yi mehdi olarak kabul etti. Hz. Muhammet'e atfedilen bir hadisle, günün birinde kendi ailesinden birinin ortaya çıkarak dünyayı esenliğe ulaştıracağı, bu kişinin bununla birlikte çok eli açık (saffah) olacağı ileri sürülür. Abbasiler'in iktidara gelmeden önceki emekleri esnasında ehl-i beytten bir kurtarıcının çıkıp işleri düzelteceği düşüncesi egemendi. BU nedenle ilk abbasi halifesi Ebülabbas "Saffah†(eli çok açık; çok kan dökücü) unvanını aldı ve Haşimiler'in mehdisi olarak nitelendirildi. Horasan'daki abbasi ayaklanmasını desteklemek ve Kûfe'de bu harekete yandaş kazandırmak için mehdilik mevzusunda bir sürü hadis uyduruldu. Ama, çok geçmeden Ali yanlıları Abbasiler'in mehdilik savlarına karşı çıktılar ve mehdinin Fatıma yolu ile Hz. Peygamber soyundan geleceği inancını yaydılar. Mehdi inancı Mısır, Suriye ve Irak'ta da yaygınlaştı, mehdinin nitelikleri ile nerelerde ne kadar kalacağı yolunda görüşler ortaya atıldı. Ayrıca İstanbul'u ile birlikte gökten inecek İsa'ya teslim edecek bir mehdiden de söz edildi. Böylelikle gerek Şark, gerekse Garp İslam dünyasında dinin dikkatsizlik edildiği, adaletsizliklerin kafa gösterdiği, ekonomik ve toplumsal düzenin bozulmuş olduğu her dönemde, tüm bu fena durumları ortadan kaldıracak birinin ortaya çıkacağı umudu devamlı olarak yaşadı. Neredeyse tüm dinlerde benzerlerine rastlanan bu ümit, en kuvvetli biçimini şiiler içinde buldu. Şiilerde dünyayı düzeltmek suretiyle gelecek olan mehdi, beklenen (muntazar) ve gizli-saklı (gaybe) niteliklerini taşır Nitekim Muhammet ibni Hanefiye'yi mehdi kabul eden keysaniye, onun Razva dağlarında saklandığı, zamanı vardığında dönerek dünyayı düzelteceği inancını savunur. Şii mehdinin bu iki niteliği (muntazar ve gaybe) yanında bir de ka'im (ayağa kalkma) niteliği vardır; buna gore mehdi, gömüldükten sonrasında ayağa kalkacaktır. Kaybolma, saklanma nitelikleri Muhammet ibni Hanefiye'den sonrasında VII. imam Musa'ya da verildi. Şiilerde, sonuncu imama da mehdi denildi. Mesela sii inançlarından vakıfıyeye gore imamlık VII. imam Musa el-Kâzım ile son bulur. On iki imam inançlı (isna aşeriye) Şiiliğe göreyse, beklenen (muntazar) imam ve imamlık biter. On iki imamlı inançta olan şiiler, on birinci imam olan Haşan Askeri'nin ölümünden ilkin dünyaya gelen mehdinin 69 senelik ufak bir gizlenmeden (gaybe) sonrasında, büyük bir gizlenme içinde olduğuna ve günün birinde ortaya çıkacağına inanırlar. Mehdinin görevi, toplumsal haksızlık ve aksaklıkları gidermektir. Karmatiler çok az daha ileri giderek mehdinin şeriatı kaldırarak yerine kendisinin yeni bir şeriat getireceğini ileri sürerler ve bu savlarını imam Cafer'in "Bizim kaim kalkınca Kuran'ı tekrardan öğrenecek ve o eskisinden değişik bir buyruk getirecek†biçimindeki sözlerine dayarlar, imamiler, sün- nilerin eleştirilerini çürütüp, mehdi teriminin Sünni hadisler içinde de bulunduğunu, Hızır, İsa, Deccal ve uzun ömürlüler hakkında verilere dayanarak On iki imam'ın gaybe öğretisinin akıldışı olmadığını kanıtlamaya çalışırlar. Bu çabalama, XIII. yy.'da sünnilerin de beklenen XII. imamın mehdi olduğu düşüncesini kabullenmelerine yol açmıştır. Sufller de XII. imamın mehdi olduğu inancını benimserler. Fatımiler'den önceki ismailüerde mehdi ve kaim öğretileri, imami şiflerdeki gibiydi. Fatımi devleti kurulunca (909), devletin kurucusu ve ilk halifesi “Ubeydullah el -Mehdi" adıyla mehdi sayıldı.
Kaynak: Büyük Larousse
Mehmet Mehdi Eker
Mehdi Müjdesi
Mehdi Mahdavikia
YORUMLAR