MUSON (fr mousson; hollandaca mon- çon'dan; portekizce monpâo'dan; ar. ma- usim, mevsim'den, mevsim rüzgârı). 1. Tropik...
MUSON (fr mousson; hollandaca mon- çon'dan; portekizce monpâo'dan; ar. ma- usim, mevsim'den, mevsim rüzgârı).
1. Tropikal enlemlerde (özellikle Güney Asya), yazın denizden karaya (yaz musonu), kışın karadan denize (kış musonu) doğru esen mevsimlik rüzgâr sistemi. (Bk. ansikl. böl.) [Eşanl. MEVSİM RüZGARLARI.]
2. Yaz musonu, yağmur getiren muson rüzgârı.
—Bot. Muson ormanı, yaz mevsiminde bol yağmur alan (ayda 150 ila 400 mm), ondan sonra az ya da çok uzun bir kurak akıntı sistemi. (Kuzey yarıküre kışında, kuzey ekvator akıntısıyla karışarak aynı yönde ilerler; yazın güçlenir ve D.'ya döner.)
—ANSİKL. Muson, alt ve orta troposfere özgü bir olaydır. Şu halde coğrafi olaylardan (okyanus kütlelerinin çok engebeli kıta kütlelerinin varlığına bağlı yüzey olayları) etkilenen bir "gücü†olması gerekir Ayrıca muson, dönenceler arasındaki alanda görülür. (Afrika, Hint okyanusu, G. ve D. Asya; musonun yarıtropikal enlemlerde ve özellikle de dönenceler ötesinde bulunan Japonya'ya kadar yayılması, ender görülen bir olaydır.) [şek. 1], Şu halde muson, temelde bölgesel boyutta (G. ve D. Asya ve Afrika en iyi biçimde gerçekleşir) ele alınması gereken ve coğrafi kuşaklara bağlı olmayan bir atmosfer dolaşım olgusudur (çünkü alçak enlemlerde görülmekle birlikte zemin şartlarından büyük ölçüde etkilenir). Atmosfer dolaşım biçimini belirtmek ve açıklamak için ve olayın görüldüğü çeşitli yerleri belirtmek için muson rüzgârlarından söz edilmesi uygun olacaktır.
Kara kütlelerinin yazın ısınması, kışın soğ uması ve bunun sonucunda Doğu Asya'da okyanus havasını emen alçak basınçların ve okyanuslara doğru karasal havanın yayılmasına yol açan yüksek basınçların bulunmasıyla, musonda öncelikle ısının etkili olduğu ortaya çıkar. Ne var ki hesaba katılacak tek ölçü ısı değildir. Gerçekte muson, almaşık akımlardan birinin kış yarıküresinden yaz yarıküresine geçmesini gerektirir. Bu ölçüt temel ölçüttür ve orta enlemlerde rastlanan almaşık rüzgârları muson kavramı dışında bırakır. Kaldı ki, muson terimi, giderek yalnızca ekvatordan geçen (yaz musonu) ve ulaştıkları kıta yüzeylerine yağış getiren akımlar için kullanılmaktadır. Kış musonu gerçekte bir alizeden ya da, bazı aşırı örneklerde, kutup kökenli soğuk havanın alçak enlemlere sarkmasından başka bir şey değildir. Mevsime bağlı olarak nöbetleşmen ısı süreçlerini ve ekvatordan geçmeyi gerektiren muson, dinamik süreçleri de gerektirmektedir. Dinamik süreçler bir yandan batıdan esen orta kuşak (kutupsal jsıtler) ve yarıtropikal (yarıtropikal jetler) jet akımlarındaki değişmelerin, bir yandan da büyük iç dinamik bozulmaların (Hint musonunun talvegi; kinematik bozulmalar [bazı sakıncalara karşın tropikal siklonları da bunlardan sayabiliriz]) sonucudur. Sözgelimi, yaz yarıküresinde jetstream ku- tuba (doğru ilerlediğinde, alçalmaya yol açan dinamik etki yarıtropikal enlemlerde (Sahra-Hindistan) azalır; bu durum kalınlığı az. olan ısıl alçak basınçların bu enlemlere yerleşmesine olanak sağlar: böylece tropikal enlemler kış yarıküresini, ekvatoru muson halinde aşan alize akımları için çekim alanı haline gelir. Muson bozulduğu (kinematik bozulmalar, dağların yol açtığı bozulmalar) oranda, "yaz musonu" yağışları adı verilen yağmurları oluşturur. Kış musonu akımına gelince (alizeler ya da kutupsal hava yayılmaları) büyük bir kuraklığa ya da, en azından, yağışlarda hissedilir bir azalmaya yol açar. Sonuç olarak, muson rüzgârları tropikal iklimlerin tipik almaşmalarını oluşturan mevsimlik yağış düşenlerini meydana getirir: kış kuraklığı, yaz. yağmurları. Bununla birlikte bazı hallerde (Coromandel kıyısı) yağış maksimumu sonbahara kayar. Bu konuda gözlenen şudur: muson olayı homojen değildir, bölgesel coğrafi etkenler atmosferdeki hava dolaşımını ve buna bağlı olamuton
yarıtropikal ve tropiklerarası enlemlerde rüzgârların mevsimlik yönlerirak iklim düzenini değiştirebilir.
Afrika musonu (şek. 2), Batı Afrika'nın büyük bölümüne kuraklık getiren harmattan (ocak ayında en çok 10 mm yağış) yeni kuzey alizesiyle, kuzeye doğru ilerleyen ve tropiklerarası yakınsamanın yerdeki izinden başka bir şey olmayan yağmurlu musonun (muson cephesi arkasına yağış getirir) mevsimlik almaşmasının sonucudur.
Hindistan'da, kış musonu (altkıta üstüne yerleşmiş yüksek basınçlara bağlı alize) hep kuraktır, şu halde temelde, yıllık yağışları sağlayan yaz musonudur (şek. 1). Bu düzeyde, yağışlı yaz akımının kıtaya, okyanus alanlarına ve yüzey şekillerine göre geliş biçimi önemli rol oynar. K. -B. alçak basınç alanın çektiği muson akımı Batı Gatlar'a yağmur getirir Oysa Dekkan'ın iç kesimi ve Coromandel kıyısı bu hava akımına karşı korunmuştur. Bundan sonra muson, Bengal körfezi üzerinde nemle yüklenir. Ganj deltası dolaylarındaki ve K.-K.-D.'daki şiddetli yağmurların nedeni işte budur (buralarda bölgesel olaylar da rol oynamaktadır). Her ne olursa olsun, çok kurak, hatta B.'sı (yani Pencab) çorak olan Sindhu (İndus)-Ganj ovasının D.'su çok yağış alır. Böylece, hem coğrafi koşulların hem de kuzey-batı'nın termodinamik alçak basıncının çektiği muson akımının izlediği yolun ortaklaşa etkisiyle yazın (ve dolayısıyla da bütün yıl için) iki ters yağış bakışımsızlığı doğurur: batıda, Dekkan enleminde; doğuda, Sindhu-Ganj ovası enleminde yağışlar (Himalayalar'ın Hindistan'a balân kenarına, öbür yerlerden çok daha fazla yağış düşer) görülür.
Hint musonu büyük mekanizması, daha doğuda, Malezya'da, Çin'de ve Japonya'da egemen mekanizmalardan bağımsızdır. Orta Çin, Kuzey Çin ve Japonya muson kavramının sınırıdır; çünkü bir yandan yazın buralara ulaşan yağışlı hava akımının Kuzey Büyük Okyanus'tan gelmesi olasıdır; bir yandan da kış musonu, gerekmez. Kurak mevsimde ağaçların birçoğu yapraklarını döker, o zaman orman kış görünümüne bürünür, bununla birlikte, içlerinden bazıları için bu mevsim çiçek açma mevsimidir. Bu ormanda büyük ağaçlar (30-35 m) düzensiz bir kubbe oluşturur (shorea, tectona, terminalia)', ağaçların altındaki ilk bitki örtüsü yoğun, küçük ve sert yapraklıdır, onun altında da otsu bitkilerden oluşan bir kat yer alır. Sarmaşık türü bitkiler, nemli tropikal ormana göre daha az ve daha küçüktür. Yağışların daha az olduğu yerlerde kurak muson ormanı bulunur; buralarda ağaçlar daha, küçüktür (15-20 m) ve çalıların bir kısmıyla birlikte hepsi yaprak döker; otsu bitki katı da ancak nemli mevsimde ortaya çıkar.
1. Tropikal enlemlerde (özellikle Güney Asya), yazın denizden karaya (yaz musonu), kışın karadan denize (kış musonu) doğru esen mevsimlik rüzgâr sistemi. (Bk. ansikl. böl.) [Eşanl. MEVSİM RüZGARLARI.]
2. Yaz musonu, yağmur getiren muson rüzgârı.
—Bot. Muson ormanı, yaz mevsiminde bol yağmur alan (ayda 150 ila 400 mm), ondan sonra az ya da çok uzun bir kurak akıntı sistemi. (Kuzey yarıküre kışında, kuzey ekvator akıntısıyla karışarak aynı yönde ilerler; yazın güçlenir ve D.'ya döner.)
—ANSİKL. Muson, alt ve orta troposfere özgü bir olaydır. Şu halde coğrafi olaylardan (okyanus kütlelerinin çok engebeli kıta kütlelerinin varlığına bağlı yüzey olayları) etkilenen bir "gücü†olması gerekir Ayrıca muson, dönenceler arasındaki alanda görülür. (Afrika, Hint okyanusu, G. ve D. Asya; musonun yarıtropikal enlemlerde ve özellikle de dönenceler ötesinde bulunan Japonya'ya kadar yayılması, ender görülen bir olaydır.) [şek. 1], Şu halde muson, temelde bölgesel boyutta (G. ve D. Asya ve Afrika en iyi biçimde gerçekleşir) ele alınması gereken ve coğrafi kuşaklara bağlı olmayan bir atmosfer dolaşım olgusudur (çünkü alçak enlemlerde görülmekle birlikte zemin şartlarından büyük ölçüde etkilenir). Atmosfer dolaşım biçimini belirtmek ve açıklamak için ve olayın görüldüğü çeşitli yerleri belirtmek için muson rüzgârlarından söz edilmesi uygun olacaktır.
Kara kütlelerinin yazın ısınması, kışın soğ uması ve bunun sonucunda Doğu Asya'da okyanus havasını emen alçak basınçların ve okyanuslara doğru karasal havanın yayılmasına yol açan yüksek basınçların bulunmasıyla, musonda öncelikle ısının etkili olduğu ortaya çıkar. Ne var ki hesaba katılacak tek ölçü ısı değildir. Gerçekte muson, almaşık akımlardan birinin kış yarıküresinden yaz yarıküresine geçmesini gerektirir. Bu ölçüt temel ölçüttür ve orta enlemlerde rastlanan almaşık rüzgârları muson kavramı dışında bırakır. Kaldı ki, muson terimi, giderek yalnızca ekvatordan geçen (yaz musonu) ve ulaştıkları kıta yüzeylerine yağış getiren akımlar için kullanılmaktadır. Kış musonu gerçekte bir alizeden ya da, bazı aşırı örneklerde, kutup kökenli soğuk havanın alçak enlemlere sarkmasından başka bir şey değildir. Mevsime bağlı olarak nöbetleşmen ısı süreçlerini ve ekvatordan geçmeyi gerektiren muson, dinamik süreçleri de gerektirmektedir. Dinamik süreçler bir yandan batıdan esen orta kuşak (kutupsal jsıtler) ve yarıtropikal (yarıtropikal jetler) jet akımlarındaki değişmelerin, bir yandan da büyük iç dinamik bozulmaların (Hint musonunun talvegi; kinematik bozulmalar [bazı sakıncalara karşın tropikal siklonları da bunlardan sayabiliriz]) sonucudur. Sözgelimi, yaz yarıküresinde jetstream ku- tuba (doğru ilerlediğinde, alçalmaya yol açan dinamik etki yarıtropikal enlemlerde (Sahra-Hindistan) azalır; bu durum kalınlığı az. olan ısıl alçak basınçların bu enlemlere yerleşmesine olanak sağlar: böylece tropikal enlemler kış yarıküresini, ekvatoru muson halinde aşan alize akımları için çekim alanı haline gelir. Muson bozulduğu (kinematik bozulmalar, dağların yol açtığı bozulmalar) oranda, "yaz musonu" yağışları adı verilen yağmurları oluşturur. Kış musonu akımına gelince (alizeler ya da kutupsal hava yayılmaları) büyük bir kuraklığa ya da, en azından, yağışlarda hissedilir bir azalmaya yol açar. Sonuç olarak, muson rüzgârları tropikal iklimlerin tipik almaşmalarını oluşturan mevsimlik yağış düşenlerini meydana getirir: kış kuraklığı, yaz. yağmurları. Bununla birlikte bazı hallerde (Coromandel kıyısı) yağış maksimumu sonbahara kayar. Bu konuda gözlenen şudur: muson olayı homojen değildir, bölgesel coğrafi etkenler atmosferdeki hava dolaşımını ve buna bağlı olamuton
yarıtropikal ve tropiklerarası enlemlerde rüzgârların mevsimlik yönlerirak iklim düzenini değiştirebilir.
Afrika musonu (şek. 2), Batı Afrika'nın büyük bölümüne kuraklık getiren harmattan (ocak ayında en çok 10 mm yağış) yeni kuzey alizesiyle, kuzeye doğru ilerleyen ve tropiklerarası yakınsamanın yerdeki izinden başka bir şey olmayan yağmurlu musonun (muson cephesi arkasına yağış getirir) mevsimlik almaşmasının sonucudur.
Hindistan'da, kış musonu (altkıta üstüne yerleşmiş yüksek basınçlara bağlı alize) hep kuraktır, şu halde temelde, yıllık yağışları sağlayan yaz musonudur (şek. 1). Bu düzeyde, yağışlı yaz akımının kıtaya, okyanus alanlarına ve yüzey şekillerine göre geliş biçimi önemli rol oynar. K. -B. alçak basınç alanın çektiği muson akımı Batı Gatlar'a yağmur getirir Oysa Dekkan'ın iç kesimi ve Coromandel kıyısı bu hava akımına karşı korunmuştur. Bundan sonra muson, Bengal körfezi üzerinde nemle yüklenir. Ganj deltası dolaylarındaki ve K.-K.-D.'daki şiddetli yağmurların nedeni işte budur (buralarda bölgesel olaylar da rol oynamaktadır). Her ne olursa olsun, çok kurak, hatta B.'sı (yani Pencab) çorak olan Sindhu (İndus)-Ganj ovasının D.'su çok yağış alır. Böylece, hem coğrafi koşulların hem de kuzey-batı'nın termodinamik alçak basıncının çektiği muson akımının izlediği yolun ortaklaşa etkisiyle yazın (ve dolayısıyla da bütün yıl için) iki ters yağış bakışımsızlığı doğurur: batıda, Dekkan enleminde; doğuda, Sindhu-Ganj ovası enleminde yağışlar (Himalayalar'ın Hindistan'a balân kenarına, öbür yerlerden çok daha fazla yağış düşer) görülür.
Hint musonu büyük mekanizması, daha doğuda, Malezya'da, Çin'de ve Japonya'da egemen mekanizmalardan bağımsızdır. Orta Çin, Kuzey Çin ve Japonya muson kavramının sınırıdır; çünkü bir yandan yazın buralara ulaşan yağışlı hava akımının Kuzey Büyük Okyanus'tan gelmesi olasıdır; bir yandan da kış musonu, gerekmez. Kurak mevsimde ağaçların birçoğu yapraklarını döker, o zaman orman kış görünümüne bürünür, bununla birlikte, içlerinden bazıları için bu mevsim çiçek açma mevsimidir. Bu ormanda büyük ağaçlar (30-35 m) düzensiz bir kubbe oluşturur (shorea, tectona, terminalia)', ağaçların altındaki ilk bitki örtüsü yoğun, küçük ve sert yapraklıdır, onun altında da otsu bitkilerden oluşan bir kat yer alır. Sarmaşık türü bitkiler, nemli tropikal ormana göre daha az ve daha küçüktür. Yağışların daha az olduğu yerlerde kurak muson ormanı bulunur; buralarda ağaçlar daha, küçüktür (15-20 m) ve çalıların bir kısmıyla birlikte hepsi yaprak döker; otsu bitki katı da ancak nemli mevsimde ortaya çıkar.
Kaynak: Büyük Larousse
Muson ikliminin özellikleri nelerdir?
Muson rüzgarları ile meltem rüzgarlarının benzer özellikleri nelerdir?
Doğal Afetler - Muson
YORUMLAR