NİSPİ sıf, (ar. nisbet'ten nisbi). Esk. 1. Kıyaslamaya dayalı, göreli: Nispi kararlar. 2. Bir öncekine oranla, birbirlerine kıya...
NİSPİ sıf, (ar. nisbet'ten nisbi). Esk.
1. Kıyaslamaya dayalı, göreli: Nispi kararlar.
2. Bir öncekine oranla, birbirlerine kıyasla olan, gerçekleşen şey için kullanılır: Nispi bir sükûnet.
*-*Anayas. huk. Nispi temsil, seçime katılan listelere, aldıkları oy oranında sandalye veren seçim usulü. (Nispi seçim de denir.) [Bk. ansikl. böl.]
*-*Ask. Nispi savaş gücü, herhangi bir birlik ya da kuruluşun savaş sırasında yapabileceği etki, (ikinci Dünya savaşı sonlarından başlayarak birliklerin büyüklüğü, silahların çeşit ve nitelikleri, emir ve komuta yeteneği, muharebeye müdahale hızı, manevra yeteneği gibi etmenlerin tümü birden "nispi savaş gücü" adı altında değerlendirilmeye başlandı. Günümüzde kuvvetlerin nispi savaş güçlerini karşılaştırmak, seçilecek harekât türünün belirlenmesinde başlıca öğedir.)
*-*Huk. Nispi butlan - BUTLAN.
*-*Med. huk. Nispi hak, herkese değil, ancak belirli kişilere karşı ileri sürülebilen hak. (Nispi haklar, mutlak hakların aksine, sahibine sınırlı yetkiler sağlar. Genellikle borç ilişkilerinden doğar. Örneğin bir nispi hak olan alacak hakkı, borçludan belirli bir davranış biçimin te bulunmasını, yani bir şey vermesini, bir şey yapmasını ya da yapmamasını isteme yetkisi verir.)
*-*ANSİKL. Anayas. huk. Nispi temsil başlıca iki gruba ayrılır:
1. Yaklaşık nispi temsil. Burada seçim, her biri belirli sayılarda temsilci çıkaracak olan seçim bölgeleri çerçevesinde cereyan eder. Her bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oyların, o bölgeden çıkacak temsilci sayısına bölünmesiyle elde edilen seçim sayısı, oyların ilk dağılımını sağlar. Buna göre listeler, aldıkları oyun seçim sayısına bölünmesi karşılığında sandalye elde ederler. Ama ilk dağılımda artık oylar ve sahibi belli olmayan sandalyeler kalır. Bunların da paylaştırılmasında değişik yöntemler kullanılır. En yüksek artık usulünde, boş kalan sandalyeler ilk dağılımda kullanılmamış oyların en yükseğini alan liste ya da listelere verilir. En yüksek ortalama sisteminde, her listenin seçim sayısına göre elde ettiği sandalye sayısına hayali bir sandalye eklenir. Daha sonra, listelerin elde ettiği geçerli oy sayısı her listenin kazandığı sandalye sayısından bir fazlasına bölünür. Boşta kalmış olan sandalye, bu işlemde en yüksek ortalamayı elde etmiş olan listeye verilir. Boşta kalan başka sandalyeler varsa, işlem bunların her biri için ayrı ayrı sürdürülür. Hondt sistemi gibi birtakım matematik işlemleri yoluyla da buna benzer sonuçlara ulaşılabilir.
2. Tam nispi temsil. Bu yöntemde, artık oylar; ulusal düzeyde yeniden dağıtılır. Burada seçim çevreleri ilk aşamada temsilcilerinin bir bölümünü saptamış olurlar. Bu belirlemede ilk adım, bütün ülkenin, seçilecek temsilcilerin tümünü içeren tek bir seçim bölgesi ya da çevresi olarak kabul edilmesiyle başlar. Bütün ülkede kullanılan geçerli oy sayısı, seçilecek temsilci sayısına bölünerek ulusal seçim sayısı elde edilir. Seçim çevrelerindeki listeler bu ulusal seçim sayısını kaç defa içeriyorlarsa, ilk dağıtımda o kadar temsilci çıkarmış sayılırlar Daha sonraki aşamada, seçim çevrelerinde kullanılmamış ya da değerlendirilmemiş olan artık oylar, her liste için ayrı ayrı ve ulusal düzeyde bir araya getirilerek toplanır, böylece listelerin ulusal artıkları belirlenmiş olur. Bu ulusal artıkların içerdikleri ulusal seçim sayısı oranında da (alıntı oylar yeniden dağıtılır.
Bu temelleriyle nispi temsil sistemi değişik düzenlemlere konu olmuştur. İsrail' de yasama seçimlerinde bütün ülke tek bir seçim çevresi oluşturur. İrlanda'da, listesiz, tek ve devredilebilir oylu nispi temsil uygulanmaktadır. Fransada çeşitli karma sistemlere (1951-1956 arasında ve 1982'den sonra da belediye seçimlerine uygulanan “birleşik üsteli sistem†gibi) başvurulmuştur. Almanya Federal Cumhuriyeti'nde Bundestag, yani birinci meclis "kişiselleştirilmiş nispi temsil usulü"ne göre seçilir; sandalyelerin yarısı nispi temsil esasına göre, gerisi de tek turlu ve çoğunluk usulüne göre belirlenir.
Türkiye'de 1961 ve 1982 anayasaları seçim sistemi konusunda kural koymamışlar, konunun düzenlenmesini yasama organının takdirine bırakmışlardır. 1961'de, Millet meclisi seçimleri için Hondt sistemi, Cumhuriyet senatosu için de çöğunluk usulü benimsenmişti. 1964'te Cumhuriyet senatosu için de Hondt sistemi kabul edildikten sonra, 1965'te her iki meclis için “ulusal artık†(milli bakiye) yöntemine geçildi. 1968'de yapılan bir yasa değişikliğiyle bu defa her iki meclis için “barajlı Hondt†sisteminin kabul edilmesine karşın, Anayasa mahkemesi'nin aynı yıl içinde verdiği bir kararda, "barajâ€a ilişkin kurallar Anayasa'ya aykırı bulunarak iptal edildi. Böylece yine barajsız Hondt sistemine geri dönülmüş oluyordu. 12 Eylül 1980 müdahalesinden ve yeni anayasadan sonra yapılan 13 haziran 1983 tarih ve 2839 sayılı Milletvekili seçimi kanunu ile nispi sistemin Hondt yöntemi bu defa iki barajla beslenerek kabul edildi. Bu barajlardan biri ulusal düzeyde, öteki de yerel çerçevededir. Buna göre, "Genel seçimlerde ülke genelinde, ara seçimlerde seçim yapılan çevrelerin tümünde, geçerli oyların yüzde onunu geçmeyen partiler, milletvekili çıkaramazlar." Yerel baraja ya da seçim çevresi barajına göre ise, “bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oylar toplamının, o çevreden çıkacak milletvekili sayısına bölünmesiyle elde edilecek sayıdan az oy alan siyasi partilere ve bağımsız adaylara milletvekilliği tahsis edilmezâ€. Bu ulusal ve yerel barajlar büyük partiler yararına, küçük partilerin ise zararına sonuç vermektedir. Zaten konuş amaçları da, küçük partilerin Meclis'e girmelerinden doğan siyasal istikrarsızlıkları önlemektir. 29 kasım 1987 genel seçimleri için uygulanmak üzere seçim usulünde yapılan bir değişiklik ise, kontenjan adayı gösterilen seçim çevrelerinde, en çok oyu alan partiyi daha da avantajlı duruma getirdi (17 ekim 1987 tarih ve 3404 sayılı yasayla yapılan değişiklik). Nispi temsil ya da seçim usulünün yararları konusunda genellikle değinilen nokta, bu sistemin azınlıkların ve çeşitli siyasal akımların temsiline olanak sağlayan, temsilde adaleti gerçekleştiren yanıdır. Buna karşılık, sisteme yöneltilen başlıca eleştiri, kamuoyundaki farklılaşma ve bölünmeleri meclislere taşıması, hatta güçlendirmesi, bu yüzden de siyasal istikrarsızlık ve karar alma zorluklarına yol açmasıdır.
1. Kıyaslamaya dayalı, göreli: Nispi kararlar.
2. Bir öncekine oranla, birbirlerine kıyasla olan, gerçekleşen şey için kullanılır: Nispi bir sükûnet.
*-*Anayas. huk. Nispi temsil, seçime katılan listelere, aldıkları oy oranında sandalye veren seçim usulü. (Nispi seçim de denir.) [Bk. ansikl. böl.]
*-*Ask. Nispi savaş gücü, herhangi bir birlik ya da kuruluşun savaş sırasında yapabileceği etki, (ikinci Dünya savaşı sonlarından başlayarak birliklerin büyüklüğü, silahların çeşit ve nitelikleri, emir ve komuta yeteneği, muharebeye müdahale hızı, manevra yeteneği gibi etmenlerin tümü birden "nispi savaş gücü" adı altında değerlendirilmeye başlandı. Günümüzde kuvvetlerin nispi savaş güçlerini karşılaştırmak, seçilecek harekât türünün belirlenmesinde başlıca öğedir.)
*-*Huk. Nispi butlan - BUTLAN.
*-*Med. huk. Nispi hak, herkese değil, ancak belirli kişilere karşı ileri sürülebilen hak. (Nispi haklar, mutlak hakların aksine, sahibine sınırlı yetkiler sağlar. Genellikle borç ilişkilerinden doğar. Örneğin bir nispi hak olan alacak hakkı, borçludan belirli bir davranış biçimin te bulunmasını, yani bir şey vermesini, bir şey yapmasını ya da yapmamasını isteme yetkisi verir.)
*-*ANSİKL. Anayas. huk. Nispi temsil başlıca iki gruba ayrılır:
1. Yaklaşık nispi temsil. Burada seçim, her biri belirli sayılarda temsilci çıkaracak olan seçim bölgeleri çerçevesinde cereyan eder. Her bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oyların, o bölgeden çıkacak temsilci sayısına bölünmesiyle elde edilen seçim sayısı, oyların ilk dağılımını sağlar. Buna göre listeler, aldıkları oyun seçim sayısına bölünmesi karşılığında sandalye elde ederler. Ama ilk dağılımda artık oylar ve sahibi belli olmayan sandalyeler kalır. Bunların da paylaştırılmasında değişik yöntemler kullanılır. En yüksek artık usulünde, boş kalan sandalyeler ilk dağılımda kullanılmamış oyların en yükseğini alan liste ya da listelere verilir. En yüksek ortalama sisteminde, her listenin seçim sayısına göre elde ettiği sandalye sayısına hayali bir sandalye eklenir. Daha sonra, listelerin elde ettiği geçerli oy sayısı her listenin kazandığı sandalye sayısından bir fazlasına bölünür. Boşta kalmış olan sandalye, bu işlemde en yüksek ortalamayı elde etmiş olan listeye verilir. Boşta kalan başka sandalyeler varsa, işlem bunların her biri için ayrı ayrı sürdürülür. Hondt sistemi gibi birtakım matematik işlemleri yoluyla da buna benzer sonuçlara ulaşılabilir.
2. Tam nispi temsil. Bu yöntemde, artık oylar; ulusal düzeyde yeniden dağıtılır. Burada seçim çevreleri ilk aşamada temsilcilerinin bir bölümünü saptamış olurlar. Bu belirlemede ilk adım, bütün ülkenin, seçilecek temsilcilerin tümünü içeren tek bir seçim bölgesi ya da çevresi olarak kabul edilmesiyle başlar. Bütün ülkede kullanılan geçerli oy sayısı, seçilecek temsilci sayısına bölünerek ulusal seçim sayısı elde edilir. Seçim çevrelerindeki listeler bu ulusal seçim sayısını kaç defa içeriyorlarsa, ilk dağıtımda o kadar temsilci çıkarmış sayılırlar Daha sonraki aşamada, seçim çevrelerinde kullanılmamış ya da değerlendirilmemiş olan artık oylar, her liste için ayrı ayrı ve ulusal düzeyde bir araya getirilerek toplanır, böylece listelerin ulusal artıkları belirlenmiş olur. Bu ulusal artıkların içerdikleri ulusal seçim sayısı oranında da (alıntı oylar yeniden dağıtılır.
Bu temelleriyle nispi temsil sistemi değişik düzenlemlere konu olmuştur. İsrail' de yasama seçimlerinde bütün ülke tek bir seçim çevresi oluşturur. İrlanda'da, listesiz, tek ve devredilebilir oylu nispi temsil uygulanmaktadır. Fransada çeşitli karma sistemlere (1951-1956 arasında ve 1982'den sonra da belediye seçimlerine uygulanan “birleşik üsteli sistem†gibi) başvurulmuştur. Almanya Federal Cumhuriyeti'nde Bundestag, yani birinci meclis "kişiselleştirilmiş nispi temsil usulü"ne göre seçilir; sandalyelerin yarısı nispi temsil esasına göre, gerisi de tek turlu ve çoğunluk usulüne göre belirlenir.
Türkiye'de 1961 ve 1982 anayasaları seçim sistemi konusunda kural koymamışlar, konunun düzenlenmesini yasama organının takdirine bırakmışlardır. 1961'de, Millet meclisi seçimleri için Hondt sistemi, Cumhuriyet senatosu için de çöğunluk usulü benimsenmişti. 1964'te Cumhuriyet senatosu için de Hondt sistemi kabul edildikten sonra, 1965'te her iki meclis için “ulusal artık†(milli bakiye) yöntemine geçildi. 1968'de yapılan bir yasa değişikliğiyle bu defa her iki meclis için “barajlı Hondt†sisteminin kabul edilmesine karşın, Anayasa mahkemesi'nin aynı yıl içinde verdiği bir kararda, "barajâ€a ilişkin kurallar Anayasa'ya aykırı bulunarak iptal edildi. Böylece yine barajsız Hondt sistemine geri dönülmüş oluyordu. 12 Eylül 1980 müdahalesinden ve yeni anayasadan sonra yapılan 13 haziran 1983 tarih ve 2839 sayılı Milletvekili seçimi kanunu ile nispi sistemin Hondt yöntemi bu defa iki barajla beslenerek kabul edildi. Bu barajlardan biri ulusal düzeyde, öteki de yerel çerçevededir. Buna göre, "Genel seçimlerde ülke genelinde, ara seçimlerde seçim yapılan çevrelerin tümünde, geçerli oyların yüzde onunu geçmeyen partiler, milletvekili çıkaramazlar." Yerel baraja ya da seçim çevresi barajına göre ise, “bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oylar toplamının, o çevreden çıkacak milletvekili sayısına bölünmesiyle elde edilecek sayıdan az oy alan siyasi partilere ve bağımsız adaylara milletvekilliği tahsis edilmezâ€. Bu ulusal ve yerel barajlar büyük partiler yararına, küçük partilerin ise zararına sonuç vermektedir. Zaten konuş amaçları da, küçük partilerin Meclis'e girmelerinden doğan siyasal istikrarsızlıkları önlemektir. 29 kasım 1987 genel seçimleri için uygulanmak üzere seçim usulünde yapılan bir değişiklik ise, kontenjan adayı gösterilen seçim çevrelerinde, en çok oyu alan partiyi daha da avantajlı duruma getirdi (17 ekim 1987 tarih ve 3404 sayılı yasayla yapılan değişiklik). Nispi temsil ya da seçim usulünün yararları konusunda genellikle değinilen nokta, bu sistemin azınlıkların ve çeşitli siyasal akımların temsiline olanak sağlayan, temsilde adaleti gerçekleştiren yanıdır. Buna karşılık, sisteme yöneltilen başlıca eleştiri, kamuoyundaki farklılaşma ve bölünmeleri meclislere taşıması, hatta güçlendirmesi, bu yüzden de siyasal istikrarsızlık ve karar alma zorluklarına yol açmasıdır.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR