PALEOMANYETİKLİK a (fr paleo- magnetisme'den). Yer manyetik alanının ya da jeomanyetikliğin tarihçesi üstüne araştırma. *ANSİK...
PALEOMANYETİKLİK a (fr paleo- magnetisme'den). Yer manyetik alanının ya da jeomanyetikliğin tarihçesi üstüne araştırma.
*ANSİKL. Manyetik ağlar ve gözlemevleri, Yer manyetik alanının yüzyıllık değişimlerim, sadece nispeten yakın bir geçmişe kadar incelemeye olanak verir: alan şiddetinin ilk ölçümleri yalnızca XIX. yy.'ın başına kadar uzanır, oysa manyetik sapma ve manyetik eğilmenin ilk ölçümleri XVI. yy.'a uzanır, fakat bunlar da yalnızca Batı Avrupa'da yapılmış ölçümlerdir. Bununla beraber Yer manyetik alanının tarihçesini dolaylı olarak tekrardan oluşturmak olanağı vardır; bunun için pişmiş toprak kapların, piştikleri çağda fosilleşmiş kalıcı mıknatıslanmasından ya da kayaların oluştukları çağda fosilleşmiş kalıcı mıknatıslanmadan yararlanılır: birinci mıknatıslanma, tarihsel geçmiş için (arkeomanyetiklik), İkincisi ise jeolojik geçmiş için (paleomanyetiklik) kullanılır.
*Yer manyetik alanınıh yönünün evirtimleri. Püskürme esnasında bir lav Curie noktasından daha yüksek bir sıcaklıkta olduğundan, mıknatıslanamaz, fakat soğurken mıknatıslanır ve bu andaki alanın ayırtedici niteliği olan bir ısılkalıcı mıknatıslanmayı (ATR) korur. Eğer jeonükleer kronoloji yöntemleriyle bir takım püskürmenin zamanı saptanabilirse, ATRTerin ölçümü vesilesiyle, alanın doğrultusu zamana bağlı olarak elde edilir. Bu yöntem, yer alanının son 4 milyon yıl süresince bir takım yön evirtimlerine uğradığını ortaya koymuştur (ister kuzey-güney, ister güney-kuzey yönünde olsun, yalnızca dipol alanına benzetilen Yer'in alanı Yer eksenine yakın bir dipol tarafınca üretilir). Tarihlendirme şekillerinin kati olmayışı karşısında, çok geride kalmış çağlar için lavlara dayanarak güvenilir sonuçlar elde etmenin olanağı yoktur. Bu sonuçlar deniz çökellerinin mıknatıslanmasının incelenmesiyle doğrulanabilmiştir. Alanın bugünkü yönde yönlendiği çağlara “olağan", öbürlerine “ters" adı verilir. Alanın tersine dönüş mekanizması bugün dahi hâlâ bilinmemektedir, fakat bunun görece azca vakit ilkin (5 000 yıldan daha azca bir zamanda) gerçekleşmiş olduğu sanılmaktadır.
* Okyanusların manyetik düzensizlikleri. Okyanus ortası sırtlarının her iki yanında Yer manyetik alanının düzensizlikleri görülür. Okyanus diplerinin genişlemesi esnasında bu sırtların altında soğuyan magma, mıknatıslanır (ATR), sonrasında da bu sırtın her iki yanına itilir; dolayısıyla, soğuma dönemindeki manyetik alan doğrultusuna nazaran, bir ya da diğer yönde bir takım mıknatıslanmış şerit oluşur. Lavların ve okyanus dibi sırtlarının çevresinin incelenmesiyle elde edilmiş sonuçlar arasındaki karşılaştırma, genişleme hızını (yılda birkaç santimetre) elde etmeye olanak verir. Genişleme hızının değişmediğini kabul ederek, alanın daha eski evirtimlerinin zamanı saptanabilir. Çeşitli okyanus dibi sırtları (Atlas okyanusu ve Büyük Okyanus) içinde elde edilmiş sonuçlar, ortalama 80 milyon yıla kadar tutarlıdır.
* Gerçek anlamıyla paleomanyetiklik. Daha da gerilerdeki (80 milyon yıldan 500 milyon yıla kadar) çağlar için, alanın daima aynı davranışı ve aynı evirtim tipini gösterdiği kabul edilir. Aynı bölgeden ve çağdan gelen büyük sayıdaki örneklerin ATR ölçüsü manyetik eğilmenin ortalama kıymetini (180° yaklaşıklıkta) elde etmeye olanak verir. Bundan, göz önüne alınan bölgenin o çağda haiz olduğu yükselti çıkar. Bu ölçümler, jeolojik çağlar süresince büyük kara parçalarının ötelenmesini ortaya koymuş ve konumlarını tekrardan belirlemeye olanak vermiştir.
*ANSİKL. Manyetik ağlar ve gözlemevleri, Yer manyetik alanının yüzyıllık değişimlerim, sadece nispeten yakın bir geçmişe kadar incelemeye olanak verir: alan şiddetinin ilk ölçümleri yalnızca XIX. yy.'ın başına kadar uzanır, oysa manyetik sapma ve manyetik eğilmenin ilk ölçümleri XVI. yy.'a uzanır, fakat bunlar da yalnızca Batı Avrupa'da yapılmış ölçümlerdir. Bununla beraber Yer manyetik alanının tarihçesini dolaylı olarak tekrardan oluşturmak olanağı vardır; bunun için pişmiş toprak kapların, piştikleri çağda fosilleşmiş kalıcı mıknatıslanmasından ya da kayaların oluştukları çağda fosilleşmiş kalıcı mıknatıslanmadan yararlanılır: birinci mıknatıslanma, tarihsel geçmiş için (arkeomanyetiklik), İkincisi ise jeolojik geçmiş için (paleomanyetiklik) kullanılır.
*Yer manyetik alanınıh yönünün evirtimleri. Püskürme esnasında bir lav Curie noktasından daha yüksek bir sıcaklıkta olduğundan, mıknatıslanamaz, fakat soğurken mıknatıslanır ve bu andaki alanın ayırtedici niteliği olan bir ısılkalıcı mıknatıslanmayı (ATR) korur. Eğer jeonükleer kronoloji yöntemleriyle bir takım püskürmenin zamanı saptanabilirse, ATRTerin ölçümü vesilesiyle, alanın doğrultusu zamana bağlı olarak elde edilir. Bu yöntem, yer alanının son 4 milyon yıl süresince bir takım yön evirtimlerine uğradığını ortaya koymuştur (ister kuzey-güney, ister güney-kuzey yönünde olsun, yalnızca dipol alanına benzetilen Yer'in alanı Yer eksenine yakın bir dipol tarafınca üretilir). Tarihlendirme şekillerinin kati olmayışı karşısında, çok geride kalmış çağlar için lavlara dayanarak güvenilir sonuçlar elde etmenin olanağı yoktur. Bu sonuçlar deniz çökellerinin mıknatıslanmasının incelenmesiyle doğrulanabilmiştir. Alanın bugünkü yönde yönlendiği çağlara “olağan", öbürlerine “ters" adı verilir. Alanın tersine dönüş mekanizması bugün dahi hâlâ bilinmemektedir, fakat bunun görece azca vakit ilkin (5 000 yıldan daha azca bir zamanda) gerçekleşmiş olduğu sanılmaktadır.
* Okyanusların manyetik düzensizlikleri. Okyanus ortası sırtlarının her iki yanında Yer manyetik alanının düzensizlikleri görülür. Okyanus diplerinin genişlemesi esnasında bu sırtların altında soğuyan magma, mıknatıslanır (ATR), sonrasında da bu sırtın her iki yanına itilir; dolayısıyla, soğuma dönemindeki manyetik alan doğrultusuna nazaran, bir ya da diğer yönde bir takım mıknatıslanmış şerit oluşur. Lavların ve okyanus dibi sırtlarının çevresinin incelenmesiyle elde edilmiş sonuçlar arasındaki karşılaştırma, genişleme hızını (yılda birkaç santimetre) elde etmeye olanak verir. Genişleme hızının değişmediğini kabul ederek, alanın daha eski evirtimlerinin zamanı saptanabilir. Çeşitli okyanus dibi sırtları (Atlas okyanusu ve Büyük Okyanus) içinde elde edilmiş sonuçlar, ortalama 80 milyon yıla kadar tutarlıdır.
* Gerçek anlamıyla paleomanyetiklik. Daha da gerilerdeki (80 milyon yıldan 500 milyon yıla kadar) çağlar için, alanın daima aynı davranışı ve aynı evirtim tipini gösterdiği kabul edilir. Aynı bölgeden ve çağdan gelen büyük sayıdaki örneklerin ATR ölçüsü manyetik eğilmenin ortalama kıymetini (180° yaklaşıklıkta) elde etmeye olanak verir. Bundan, göz önüne alınan bölgenin o çağda haiz olduğu yükselti çıkar. Bu ölçümler, jeolojik çağlar süresince büyük kara parçalarının ötelenmesini ortaya koymuş ve konumlarını tekrardan belirlemeye olanak vermiştir.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR