pamuk -ğu isim, nebat bilimi Farsça panbu® 1 . Ebegümecigillerden, koza biçimindeki meyvesi üç, dört, beş dilimli olan, sıcak bölg...
pamuk -ğu
isim, nebat bilimi Farsça panbu®
1 . Ebegümecigillerden, koza biçimindeki meyvesi üç, dört, beş dilimli olan, sıcak bölgelerde yetişen ziraat bitkisi (Gossypium).
2 . Bu bitkinin tohumlarının çevresinde oluşmuş ince, yumuşak tellerin adı.
"Yaraya pamuk koydu."- .
4 . ödat Bu bitkinin işlenmiş biçiminden yapılmış:
"Pamuk iplik. Pamuk bez."- .
5 . Yere serili halı, kilim vb. yaygıların üstünde oluşan, uçuşabilen toz kümecikleri, hav.
Pamuk nedir?
Çimento, et, pamuk ve süt üretiminin ülkemiz ekonomisi açısından önemi nedir?
Pamuk tozunun yol açmış olduğu akut öksürük ve solunum güçlüğü olan hastalığın adı nedir?
PAMUK a.
1. Koza denen meyvesinde beyaz ya da sarımtırak uzun selüloz lifler bulunan, sarı ya da pembe çiçekli otsu ya da odunsu tropikal nebat. (Bil. a. gossypium; ebegümecigiller familyası.) [Bk. an- siki. böl.]
2. Bu bitkinin tohumlarını saran ince ve yumuşak lif yumağı.
3. işlenmiş pamuk.
4. Pamuk atıcısı, hallaç. || Pamuk atmak, yay ve tokmakla pamuğu ditmek. || Pamuk balı, beyaz bal. || Pamuk bezi, pamuktan dokunmuş bez, pamuklu. || Pamuk şeklinde, çok yumuşak ve bembeyaz şeyler için kullanılır. || (Bir işi) pamuk ipliğiyle bağlamak, bir işi geçici, kısa süreli bir çözümle geçiştirmek. || Pamuk ipliğiyle bağlanmak, aradaki ilişki ya da bağ çok zayıf olmak.
*Camc. Cam pamuğu, incelikleri ve esneklikleri bakımından pamuk ipliklerine benzeyen çok ince cam liflerinden oluşmuş kütle.
*Eczc. Hidrofil pamuk, yağlı ve reçineli maddelerden arındırılmış pamuk elyafından oluşan ve büyük bir emici gücü olan benzeşik pamuk. (Hidrofil pamuk kullanımı giderek yerini gaz bezi kompreslerine bırakmaktadır.) || Kaba pamuk, taranarak yabancı maddelerden arınmış ve bu suretle lifleri paralel hale getirilmiş ham pamuk. Pansumanlarda koruyucu ve kompres ya da doldurma gereci olarak kullanılır.
*Fişekç. Pamuk barutu, patlayıcı özellikleri olan nitrolanmış pamuk. (Bk. ansikl böl.) || Kolodyum pamuğu, azot oranı ortalama % 12 olan, alkol-eter karışımı içinde tümüyle çözünebilen nitroselüloz.
*Tekst. Pamuk tohumlarının yüzeyindeki tohum tüylerinden oluşan selülozik naturel tekstil lifi. (Bk. ansikl. böl.) || Pamuk ipliği, dikiş ya da nakış işlerinde kullanılan, çile ya da yumak halinde satılan, düz ya da bükülmüş, mat ya da parlak iplik. || Aminli pamuk, pamuğu, mesela dokunmuş bir pamuğu aşırı seviyede alkali bir çözelti içinde aminoetilsülfürik-2 asitle işleme sokarak elde edilmiş ürün. (Aminli pamuk, yün için asit boyarmaddeleri bağlar, ıslanabildiği ortadan kalkar ve çürümeye karşı dayanıklılık kazanır.) || Asetilli pamuk, pamuk elyafını, ipliklerini ya da dokumaları, katalizör olarak perklorit asit eşliğinde, ısıya, çürümeye ve selüloz asetatın yüzeysel oluşumu sonucunda ortaya çıkan küflenmelere karşı direncini çoğaltmak için asetik asit anhidriti ve asetik asitle işleme sokarak elde edilmiş ürün. || Kaba pamuk, toplandığı halde bulunan ham pamuk. || Ölü pamuk, toplama anında, olgunluğa erişmemiş pamuk elyafı. (Ölü pamuk elyafının birçok boyarmaddeye karşı ilgisi çok azdır ve boyanmış maddelerde açık renkler halinde ortaya çıkar. Kostiklerce işlemi, çoğu zaman bu hatayı kapar.) || Siyanoetilli pamuk, pamuğu akrilik nitrille işleme sokarak elde edilen ürün. || Uzun elyaftı pamuk, elyafının uzunluğu 55 mm'ye ulaşabilen ve parlak ve sert dokumalar gerçekleştirmeyi elde eden iyileştirilmiş pamuk çeşidi (mesela Mısır pamuğu, menufi ya da giza).
*Yağ. mad. Pamukyağı, pamuk tohumlarında bulunan ve ihtiva ettiği zehirli madde (gosipol) rafine edilerek giderilen yağ. (Dünyada, bilhassa de ABD'de en fazla tüketilen gıda yağlarından biridir.)
* sıf. İşlenmiş pamuktan meydana getirilen.
*El sant. Pamuk boğum, yapma çiçek yapımında çiçeğin sapla, yaprakların dalla birleştiği bölgelere pamuğu yuvarlatarak meydana getirilen ve üstü krepon kâğıdıyla kaplanan boğum.
*Mutf. Pamuk helva - KETEN HELVA-.
*ANSİKL Bot. Pamuk çoğu zaman piramit görünümlü çokyıllık bir çalıdır. Her biri 6 ila 9 tohum içeren 3 ila 5 bölmeli kozalar açıldığında bir tohumla onu saran liflerden oluşan küflüyü salıverir.
Günümüzde 6 değişik genoma bağlı 26 yabani pamuk türü bilinmektedir. Eski Dünya'da yetiştirilenler diploit, Yeni Dünyada yetiştirilenler tetraploittir. Günümüzde yetiştirilen başlıca çeşitler bu tetraploit türlerden türeyen iki büyük grupta toplanır: kökeni Orta ABD, bilhassa Meksika olan orta boy lifli çeşitler grubu (Gossypium hirsutum) ve kökenleri Cenup ABD ile Karayib adaları olan uzun lifli çeşitler grubu (G. barbadense).
Pamuk tarımı, tropikal bölgelerle yarı çöl iklimi olan sıcak yerlerde yapılır Bazı ülkelerde, ayrıca Mısır'da pamuk tarımı satt ya da çoğunlukla sulamaya dayanır. Tarımın ve hasadın elle yapıldığı gelişme yolundaki ülkelerde ortalama 170 milyon insan, kısaca aşağı yukarı bu ülkeler nüfusunun % 10'u ya direkt doğruya pamuk üretiminden ya da sanayisinden geçinir.
Pamuğun tarımı çoğu zaman yıllıktır. Bitkinin gelişim süresi 120-160 gün arasındadır. Ekim için elverişli süre çoğu zaman çok kısadır. Yabancı otların basmasından çok etkilenen pamuk daima özenli bakım ister. Çiçeklenme, ekimden 40 ila 60 gün sonrasında adım atar ve kurak ya da soğuk şeklinde elverişsiz koşulların ortaya çıkışına kadar sürer. Çiçeğin açılmasıyla kozanın açılması içinde ortalama 60 gün geçer. Aynı ülkede bile bir yıldan ötekine üretim büyük değişimler gösterir. Ekonomik koşullar (bileşik elyafın rekabeti, üretim giderleri) ve tabiat koşulları (yağmur miktarı, asalaklar) bu değişikliklerin görevli etmenleridir.
Pamuğun bir çok düşmanı, zararlısı ve hastalığı vardır. Başlıca hastalıklara dayanıklı çeşitler ıslah yöntemiyle elde edilmiştir. Yüksek verim almak için, böceklere karşı ilaçla savaşım gereklidir. Kütlünün toplanması çoğu zaman elle yapılır. Kozalar zaman içinde ve yavaş yavaş açıldığından çok temiz pamuk almak için tarladan birçok kez geçmek gerekir. Bazı ülkelerde parnuk hasadı makineyle yapılır: ABD Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği, İsrail ve Avustralya. El emeğinin ucuz olduğu ülkelerde standardını iyileştirmek için elyaf küflüden elle çıkarılır. Elyafı tohumdan ayırma işlemine çırçırlama denir. Uzun lifli çeşitler, ilk mekanik çırçırlar olan meşin merdanelerle çırçırlanır. Günümüzde, çırçırlama dakikada 400 devir meydana getiren testerelerle yapılmaktadır. Orta boy lifli bir çeşidin kütlü bileşimi şöyledir: % 38 lif, % 10 tüy, % 26 çiğit kabuğu, % 26 çiğit. Makinelerle toplanmış kütlünün çırçırlanmasından sonrasında elde edilmiş pamuk lifleri temizleyicilerde arındırılır. Bundan sonrasında lifler 217 kiloluk standart balyalar halinde sıkıştırılır ve piyasaya verilir.
Pamuk çekirdeğinde (çiğit) % 16-22 yenebilir yağ vardır Çiğit yağlı tohumlar içinde soyanın ardında, ayçiçeğinin önünde ikinci sırayı alır. Yağın çıkarılmasından sonrasında kalan küspe proteince zengindir, geleneksel olarak hayvan yemi olarak tüketilir.
Çiğitte »/o 40-55 içinde protein vardır ve bunun tamamı küspede bulunur. Fakat, çiğitte bulunan ve gosipol denen zehirli madde, yağ alındıktan sonrasında kalan küspenin ya da küspe ununun insanlarca yenmesine engeldir Gosipol içermeyen çeşitlerin elde edilebilmesi için ihtiyaç duyulan genetik araştırılmalar sürdürülmektedir.
*Fişekç. Pamuk barutu. Nitroselülozların patlayıcı niteliği, azot oranına bağlı olarak artar. Uygulamada azot oranının minimum % 12 olması halinde, patlayıcı olarak kullanılabilen maddeler elde edilir.
Pamuk barutu üretiminde, linters denen, çok iyi temizlenmiş kısa lifli pamuklar kullanılır Bu pamuk kurutulduktan sonrasında nitrolama işleminden geçirilir. Son yıllara dek Selwig türbinlerinde uygulanan nitrolama işlemi, günümüzde karıştırıcılarla donatılmış ve paslanmaz çelikten yapılmış nitrolayıcılar içinde gerçekleştirilir. Emdiği asit fazlasını almak için nitrolanmış pamuk, bir türbinde sıkılır; ilkin soğuk su, arkasından sıcak suyla yıkanır. Pamuk barutunun sıcak suyla kararlılaştırılması işlemi, günümüzde otoklavlarda ortalama 110 °C'ta yapılır. Otoklavda tutma süresi, ürünün polimerliğinin bozulma derecesinin (ya da teknikte dendiği şeklinde akışmaz- lığının) ayarlanmasını sağlar. Pamuk barutu sonrasında, kâğıt üretiminde kullanılan aygıtlara benzeyen bir aygıt, kısaca konik bir incelticide ezilir. Hemen sonra pişirilmek, kısaca kalsiyum karbonat katılmış bir suda 100 °C'ta 1 ya da 2 saat süreyle ısıtılmak suretiyle tam bir kararlılık kazandırılır; arkasından soğuk suyla tekrardan yıkanarak sıkılır; böylece elde edilmiş ürünün bileşiminde % 25 su bulunur. Pamuk barutu bu nemlilik oranında çok azca duyarlı- dır ve güvenli bir patlayıcı niteliği taşır; bu yüzden nemli olarak saklanır ve göç eder.
*Tekst. Antikçağ'ın başlarından beri Mısırlılar tarafınca malum pamuk, Avrupa' ya Fenikeliler (Sicilya) ve Araplar (ispanya) tarafınca sokuldu. Uzun süre lüks bir ürün olarak kalan bu tekstil maddesinin gerçek anlamda gelişmesi sadece XVIII. yy.'ın sonunda, eğirilmesinde kullanılan mekanik iplik makinelerinin bulunmasıyla başladı.
*Türkiye'de, bilhassa Adana ovasında pamuk ekimi çok eski dönemlerden beri yapılmakla beraber bu ekim sadece bölgesel gereksinimi karşılayabildi. XIX. yy.'ın başlarına kadar pamuk ilkel halde eğırilip dokundu. Elde edilmiş kumaşlar çok pahalı olmaları sebebiyle sadece zengin kişiler tarafınca kullanılabildi. 1820'li yıllara gelindiğinde Çukurova'da Mısır'dakinden daha çok alanda pamuk ekimi yapılmaya başlandı (Adana: 800 000, Mısır: 552 643 dönüm). 1830'lu tarihlerde bilhassa Mısır valisi Mehmet Ali Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa döneminde bölgede pamuk ekimine ve dokumasına verilen ehemmiyet arttı. Kıbrıs ve Mısır'dan nitelikli pamuk tohumu ve pamuk ekiminde usta zenci işçiler Adana'ya getirildi. Bunun sonucu 1850'de Adana'da pamuk üretimi 50 000 balyaya ulaştı. 1853'e gelindiğinde bölgede 50 pamuk işleme yeri. 10 keçe yapımevi, 22 basmane, 40 masara yeri vardı. Şirket olarak çalışan bu işyerleri çalışmalarını bir nazırın denetimi altında sürdürdü.
1861'de süregelen Amerikan iç savaşı sebebiyle İngiltere'nin pamuğa olan gereksinimi muhteşem artınca pamuk tutarları hızla terfi etti. İngiltere, gereksinimi olan pamuğu sağlamak için yeni ekim alanları ararken Mısır ve Çukurova'da bu konudaki etkinliğini artırdı. Hususi firmalar kurarak Osmanlılar'ın pamuk üretimini çoğaltmaları için İstanbul hükümetinden ayrıcalıklar ve ödünler elde etti: pamuktan alınan vergiler düşürüldü; dışardan bu mevzuyla ilgili olarak getirilecek vasıta gereç ve makinelere gümrük bağışıklığı sağlandı; dışsatımdan alınacak vergi düşürüldü. Birkaç yıl sonrasında Adana'da Fransızlar tarafınca ilk çırçır (pamuk işleme) fabrikası açıldı (1864). Bu fabrikayı ingilizler'in kurmuş oldukları yapınak izledi (1865). Bir yıl sonrasında türk girişimci Tırpani kardeşler de bir çırçır fabrikası kurdular. 1890'a kadar, pamuk üretiminde türk girişimlerinin sayısı arttı. Avrupa'dan lüzumlu birçok vasıta gereç getirilmiş olduğu şeklinde pamuk üretiminde olsun, dokumacılığında olsun daha modern yöntemler uygulanmaya başlandı. XX. yy.'ın başlarından sonrasında pamuğa verilen ehemmiyet daha da arttı. ABD'dan getirtilen pamuk tohumları üreticiye parasız dağıtıldı. Dışardan getirilen makinelerin yanı sıra içerde meydana getirilen makineler de kullanılmaya başlandı. Demiryollarının açılması pamuk üretimi ve sanayisini pozitif yönde etkiledi.
Pamuk, elyaf uzunluklarına gore çeşitli kalitelere ayrılır: 25 mm'nin altındakiler kısa elyaflı pamuk; 25-32 mm içinde olanlar orta elyaflı pamuk; 32 mm'nin üstündekiler de uzun elyaflı pamuk olarak adlandırılır. Bunlar ek olarak, temizliklerine gore de sınıflandırılır, en sık rastlanan “middling" tipi pamuk, çeşitli pamuk pazarlarında meydana getirilen değerlendirmelerde temel alınır.
Kimyasal olarak pamuk, içinde bir miktar mum ve yağ kalıntısı bulunan arı selülozdan oluşur. Kimi koşullar altında, sud- kostikle işlem gördüğünde pamuk şişer ve belirgin bir parlaklık kazanabilir (merserize pamuk) Rutubet oranı % 8,50'dir. Fizyolojik olarak, mikroskopta incelendiğinde, pamuk, kendi üstüne kıvrılmış bir şerit biçiminde görünür. Çapı, elyafın kalitesine gore 18 ile 25 pm içinde değişmiş olur. Liflerin tokluğu 20 ile 40 cN/teks düzeyindedir.
Siyanoetilli pamuk, pamuklu bir dokuma, lifte hafifçe bir şişkinlik yaratan ve bundan önceki tepkimeyi akrilonitrille katalizleyen bir kostik banyosundan geçilerek elde edilir, sonrasında dokuma asetik asitle yansızlaştırılır, yıkanır ve kurutulur. Bu işlem, selüloz polimeri üstüne % 3 ile 5 azot bırakır. Siyanoetilli elyaf, çürümeye karşı dayanıklılık sağlar, ısı ve aşınmaya karşı çok iyi dayanımın yanı sıra boyarmadde- lere karşı da büyük ilgi gösterir.
*Pamuk üretimi. 70'li yılların ortalarından bu yana aşağı yukarı durağan(durgun) olan dünya ham pamuk üretimi ortalama 14-15 Mt'dur. En büyük iki üretici Çin (4,8 Mt, 1991) ve ABD'dir (3.9 Mt, 1991). Eski sovyet cumhuriyetleri'nden Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan (1,4 Mt, 1989) ve Kırgızistan'ın (0,7 Mt, 1989) toplam pamuk üretimi 4,9 Mt'dur (1989). Bu ülkelerin arkasından 2 Mt ile Hindistan, 1,8 Mt ile Pakistan, 0,7 Mt ile Brezilya ve 0,6 Mt ile Türkiye gelir [1991], ABD ve eski sovyet cumhuriyetleri dışsatımda başı çeker; Japonya, Şimal Kore, Endonezya ve İtalya ise başlıca alıcılardır.
Türkiye, dünyadaki en mühim pamuk üreticisi ülkelerden biridir. 1982'de 489 000 ton olan pamuk üretimi, 1986'da 518 000 tona, 1991'de 655 000 tona yükselmiş, aynı yıl 145 600 ton dışsatım yapılmıştır. Güneydoğu Anadolu projesi (GAP) ile pamuk üretimi ortalama iki katına çıkacak, bu da, Türkiye'nin pamuk üretimindeki önemini daha da artıracaktır. Türkiye'nin pamuk üretimi, bölgeler açısından incelendiğinde, gerek ekim alanları, gerek üretim bakımından, Ege bölgesi, büyük bir paya haizdir. Söz mevzusu oranlar, Ege bölgesi için sırasıyla yüzde 38,5 ve % 41,7'dir. Ege bölgesini % 37,3 ve % 34,5 ile Çukurova bölgesi izler; bu iki bölge, Türkiye pamuk ekim alanlarının % 75,8'ini, üretimin %
76,2'sini oluşturur. Türkiye'nin öteki mühim pamuk üretim bölgeleri Güneydoğu Anadolu bölgesi ile Antalya'dır. Güneydoğu Anadolu, pamuk ekim ve üretiminde % 16,5 oranında hisse alırken, Antalya için bu oranlar % 6,6 ve % 6,7'dir.
1. Koza denen meyvesinde beyaz ya da sarımtırak uzun selüloz lifler bulunan, sarı ya da pembe çiçekli otsu ya da odunsu tropikal nebat. (Bil. a. gossypium; ebegümecigiller familyası.) [Bk. an- siki. böl.]
2. Bu bitkinin tohumlarını saran ince ve yumuşak lif yumağı.
3. işlenmiş pamuk.
4. Pamuk atıcısı, hallaç. || Pamuk atmak, yay ve tokmakla pamuğu ditmek. || Pamuk balı, beyaz bal. || Pamuk bezi, pamuktan dokunmuş bez, pamuklu. || Pamuk şeklinde, çok yumuşak ve bembeyaz şeyler için kullanılır. || (Bir işi) pamuk ipliğiyle bağlamak, bir işi geçici, kısa süreli bir çözümle geçiştirmek. || Pamuk ipliğiyle bağlanmak, aradaki ilişki ya da bağ çok zayıf olmak.
*Camc. Cam pamuğu, incelikleri ve esneklikleri bakımından pamuk ipliklerine benzeyen çok ince cam liflerinden oluşmuş kütle.
*Eczc. Hidrofil pamuk, yağlı ve reçineli maddelerden arındırılmış pamuk elyafından oluşan ve büyük bir emici gücü olan benzeşik pamuk. (Hidrofil pamuk kullanımı giderek yerini gaz bezi kompreslerine bırakmaktadır.) || Kaba pamuk, taranarak yabancı maddelerden arınmış ve bu suretle lifleri paralel hale getirilmiş ham pamuk. Pansumanlarda koruyucu ve kompres ya da doldurma gereci olarak kullanılır.
*Fişekç. Pamuk barutu, patlayıcı özellikleri olan nitrolanmış pamuk. (Bk. ansikl böl.) || Kolodyum pamuğu, azot oranı ortalama % 12 olan, alkol-eter karışımı içinde tümüyle çözünebilen nitroselüloz.
*Tekst. Pamuk tohumlarının yüzeyindeki tohum tüylerinden oluşan selülozik naturel tekstil lifi. (Bk. ansikl. böl.) || Pamuk ipliği, dikiş ya da nakış işlerinde kullanılan, çile ya da yumak halinde satılan, düz ya da bükülmüş, mat ya da parlak iplik. || Aminli pamuk, pamuğu, mesela dokunmuş bir pamuğu aşırı seviyede alkali bir çözelti içinde aminoetilsülfürik-2 asitle işleme sokarak elde edilmiş ürün. (Aminli pamuk, yün için asit boyarmaddeleri bağlar, ıslanabildiği ortadan kalkar ve çürümeye karşı dayanıklılık kazanır.) || Asetilli pamuk, pamuk elyafını, ipliklerini ya da dokumaları, katalizör olarak perklorit asit eşliğinde, ısıya, çürümeye ve selüloz asetatın yüzeysel oluşumu sonucunda ortaya çıkan küflenmelere karşı direncini çoğaltmak için asetik asit anhidriti ve asetik asitle işleme sokarak elde edilmiş ürün. || Kaba pamuk, toplandığı halde bulunan ham pamuk. || Ölü pamuk, toplama anında, olgunluğa erişmemiş pamuk elyafı. (Ölü pamuk elyafının birçok boyarmaddeye karşı ilgisi çok azdır ve boyanmış maddelerde açık renkler halinde ortaya çıkar. Kostiklerce işlemi, çoğu zaman bu hatayı kapar.) || Siyanoetilli pamuk, pamuğu akrilik nitrille işleme sokarak elde edilen ürün. || Uzun elyaftı pamuk, elyafının uzunluğu 55 mm'ye ulaşabilen ve parlak ve sert dokumalar gerçekleştirmeyi elde eden iyileştirilmiş pamuk çeşidi (mesela Mısır pamuğu, menufi ya da giza).
*Yağ. mad. Pamukyağı, pamuk tohumlarında bulunan ve ihtiva ettiği zehirli madde (gosipol) rafine edilerek giderilen yağ. (Dünyada, bilhassa de ABD'de en fazla tüketilen gıda yağlarından biridir.)
* sıf. İşlenmiş pamuktan meydana getirilen.
*El sant. Pamuk boğum, yapma çiçek yapımında çiçeğin sapla, yaprakların dalla birleştiği bölgelere pamuğu yuvarlatarak meydana getirilen ve üstü krepon kâğıdıyla kaplanan boğum.
*Mutf. Pamuk helva - KETEN HELVA-.
*ANSİKL Bot. Pamuk çoğu zaman piramit görünümlü çokyıllık bir çalıdır. Her biri 6 ila 9 tohum içeren 3 ila 5 bölmeli kozalar açıldığında bir tohumla onu saran liflerden oluşan küflüyü salıverir.
Günümüzde 6 değişik genoma bağlı 26 yabani pamuk türü bilinmektedir. Eski Dünya'da yetiştirilenler diploit, Yeni Dünyada yetiştirilenler tetraploittir. Günümüzde yetiştirilen başlıca çeşitler bu tetraploit türlerden türeyen iki büyük grupta toplanır: kökeni Orta ABD, bilhassa Meksika olan orta boy lifli çeşitler grubu (Gossypium hirsutum) ve kökenleri Cenup ABD ile Karayib adaları olan uzun lifli çeşitler grubu (G. barbadense).
Pamuk tarımı, tropikal bölgelerle yarı çöl iklimi olan sıcak yerlerde yapılır Bazı ülkelerde, ayrıca Mısır'da pamuk tarımı satt ya da çoğunlukla sulamaya dayanır. Tarımın ve hasadın elle yapıldığı gelişme yolundaki ülkelerde ortalama 170 milyon insan, kısaca aşağı yukarı bu ülkeler nüfusunun % 10'u ya direkt doğruya pamuk üretiminden ya da sanayisinden geçinir.
Pamuğun tarımı çoğu zaman yıllıktır. Bitkinin gelişim süresi 120-160 gün arasındadır. Ekim için elverişli süre çoğu zaman çok kısadır. Yabancı otların basmasından çok etkilenen pamuk daima özenli bakım ister. Çiçeklenme, ekimden 40 ila 60 gün sonrasında adım atar ve kurak ya da soğuk şeklinde elverişsiz koşulların ortaya çıkışına kadar sürer. Çiçeğin açılmasıyla kozanın açılması içinde ortalama 60 gün geçer. Aynı ülkede bile bir yıldan ötekine üretim büyük değişimler gösterir. Ekonomik koşullar (bileşik elyafın rekabeti, üretim giderleri) ve tabiat koşulları (yağmur miktarı, asalaklar) bu değişikliklerin görevli etmenleridir.
Pamuğun bir çok düşmanı, zararlısı ve hastalığı vardır. Başlıca hastalıklara dayanıklı çeşitler ıslah yöntemiyle elde edilmiştir. Yüksek verim almak için, böceklere karşı ilaçla savaşım gereklidir. Kütlünün toplanması çoğu zaman elle yapılır. Kozalar zaman içinde ve yavaş yavaş açıldığından çok temiz pamuk almak için tarladan birçok kez geçmek gerekir. Bazı ülkelerde parnuk hasadı makineyle yapılır: ABD Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği, İsrail ve Avustralya. El emeğinin ucuz olduğu ülkelerde standardını iyileştirmek için elyaf küflüden elle çıkarılır. Elyafı tohumdan ayırma işlemine çırçırlama denir. Uzun lifli çeşitler, ilk mekanik çırçırlar olan meşin merdanelerle çırçırlanır. Günümüzde, çırçırlama dakikada 400 devir meydana getiren testerelerle yapılmaktadır. Orta boy lifli bir çeşidin kütlü bileşimi şöyledir: % 38 lif, % 10 tüy, % 26 çiğit kabuğu, % 26 çiğit. Makinelerle toplanmış kütlünün çırçırlanmasından sonrasında elde edilmiş pamuk lifleri temizleyicilerde arındırılır. Bundan sonrasında lifler 217 kiloluk standart balyalar halinde sıkıştırılır ve piyasaya verilir.
Pamuk çekirdeğinde (çiğit) % 16-22 yenebilir yağ vardır Çiğit yağlı tohumlar içinde soyanın ardında, ayçiçeğinin önünde ikinci sırayı alır. Yağın çıkarılmasından sonrasında kalan küspe proteince zengindir, geleneksel olarak hayvan yemi olarak tüketilir.
Çiğitte »/o 40-55 içinde protein vardır ve bunun tamamı küspede bulunur. Fakat, çiğitte bulunan ve gosipol denen zehirli madde, yağ alındıktan sonrasında kalan küspenin ya da küspe ununun insanlarca yenmesine engeldir Gosipol içermeyen çeşitlerin elde edilebilmesi için ihtiyaç duyulan genetik araştırılmalar sürdürülmektedir.
*Fişekç. Pamuk barutu. Nitroselülozların patlayıcı niteliği, azot oranına bağlı olarak artar. Uygulamada azot oranının minimum % 12 olması halinde, patlayıcı olarak kullanılabilen maddeler elde edilir.
Pamuk barutu üretiminde, linters denen, çok iyi temizlenmiş kısa lifli pamuklar kullanılır Bu pamuk kurutulduktan sonrasında nitrolama işleminden geçirilir. Son yıllara dek Selwig türbinlerinde uygulanan nitrolama işlemi, günümüzde karıştırıcılarla donatılmış ve paslanmaz çelikten yapılmış nitrolayıcılar içinde gerçekleştirilir. Emdiği asit fazlasını almak için nitrolanmış pamuk, bir türbinde sıkılır; ilkin soğuk su, arkasından sıcak suyla yıkanır. Pamuk barutunun sıcak suyla kararlılaştırılması işlemi, günümüzde otoklavlarda ortalama 110 °C'ta yapılır. Otoklavda tutma süresi, ürünün polimerliğinin bozulma derecesinin (ya da teknikte dendiği şeklinde akışmaz- lığının) ayarlanmasını sağlar. Pamuk barutu sonrasında, kâğıt üretiminde kullanılan aygıtlara benzeyen bir aygıt, kısaca konik bir incelticide ezilir. Hemen sonra pişirilmek, kısaca kalsiyum karbonat katılmış bir suda 100 °C'ta 1 ya da 2 saat süreyle ısıtılmak suretiyle tam bir kararlılık kazandırılır; arkasından soğuk suyla tekrardan yıkanarak sıkılır; böylece elde edilmiş ürünün bileşiminde % 25 su bulunur. Pamuk barutu bu nemlilik oranında çok azca duyarlı- dır ve güvenli bir patlayıcı niteliği taşır; bu yüzden nemli olarak saklanır ve göç eder.
*Tekst. Antikçağ'ın başlarından beri Mısırlılar tarafınca malum pamuk, Avrupa' ya Fenikeliler (Sicilya) ve Araplar (ispanya) tarafınca sokuldu. Uzun süre lüks bir ürün olarak kalan bu tekstil maddesinin gerçek anlamda gelişmesi sadece XVIII. yy.'ın sonunda, eğirilmesinde kullanılan mekanik iplik makinelerinin bulunmasıyla başladı.
*Türkiye'de, bilhassa Adana ovasında pamuk ekimi çok eski dönemlerden beri yapılmakla beraber bu ekim sadece bölgesel gereksinimi karşılayabildi. XIX. yy.'ın başlarına kadar pamuk ilkel halde eğırilip dokundu. Elde edilmiş kumaşlar çok pahalı olmaları sebebiyle sadece zengin kişiler tarafınca kullanılabildi. 1820'li yıllara gelindiğinde Çukurova'da Mısır'dakinden daha çok alanda pamuk ekimi yapılmaya başlandı (Adana: 800 000, Mısır: 552 643 dönüm). 1830'lu tarihlerde bilhassa Mısır valisi Mehmet Ali Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa döneminde bölgede pamuk ekimine ve dokumasına verilen ehemmiyet arttı. Kıbrıs ve Mısır'dan nitelikli pamuk tohumu ve pamuk ekiminde usta zenci işçiler Adana'ya getirildi. Bunun sonucu 1850'de Adana'da pamuk üretimi 50 000 balyaya ulaştı. 1853'e gelindiğinde bölgede 50 pamuk işleme yeri. 10 keçe yapımevi, 22 basmane, 40 masara yeri vardı. Şirket olarak çalışan bu işyerleri çalışmalarını bir nazırın denetimi altında sürdürdü.
1861'de süregelen Amerikan iç savaşı sebebiyle İngiltere'nin pamuğa olan gereksinimi muhteşem artınca pamuk tutarları hızla terfi etti. İngiltere, gereksinimi olan pamuğu sağlamak için yeni ekim alanları ararken Mısır ve Çukurova'da bu konudaki etkinliğini artırdı. Hususi firmalar kurarak Osmanlılar'ın pamuk üretimini çoğaltmaları için İstanbul hükümetinden ayrıcalıklar ve ödünler elde etti: pamuktan alınan vergiler düşürüldü; dışardan bu mevzuyla ilgili olarak getirilecek vasıta gereç ve makinelere gümrük bağışıklığı sağlandı; dışsatımdan alınacak vergi düşürüldü. Birkaç yıl sonrasında Adana'da Fransızlar tarafınca ilk çırçır (pamuk işleme) fabrikası açıldı (1864). Bu fabrikayı ingilizler'in kurmuş oldukları yapınak izledi (1865). Bir yıl sonrasında türk girişimci Tırpani kardeşler de bir çırçır fabrikası kurdular. 1890'a kadar, pamuk üretiminde türk girişimlerinin sayısı arttı. Avrupa'dan lüzumlu birçok vasıta gereç getirilmiş olduğu şeklinde pamuk üretiminde olsun, dokumacılığında olsun daha modern yöntemler uygulanmaya başlandı. XX. yy.'ın başlarından sonrasında pamuğa verilen ehemmiyet daha da arttı. ABD'dan getirtilen pamuk tohumları üreticiye parasız dağıtıldı. Dışardan getirilen makinelerin yanı sıra içerde meydana getirilen makineler de kullanılmaya başlandı. Demiryollarının açılması pamuk üretimi ve sanayisini pozitif yönde etkiledi.
Pamuk, elyaf uzunluklarına gore çeşitli kalitelere ayrılır: 25 mm'nin altındakiler kısa elyaflı pamuk; 25-32 mm içinde olanlar orta elyaflı pamuk; 32 mm'nin üstündekiler de uzun elyaflı pamuk olarak adlandırılır. Bunlar ek olarak, temizliklerine gore de sınıflandırılır, en sık rastlanan “middling" tipi pamuk, çeşitli pamuk pazarlarında meydana getirilen değerlendirmelerde temel alınır.
Kimyasal olarak pamuk, içinde bir miktar mum ve yağ kalıntısı bulunan arı selülozdan oluşur. Kimi koşullar altında, sud- kostikle işlem gördüğünde pamuk şişer ve belirgin bir parlaklık kazanabilir (merserize pamuk) Rutubet oranı % 8,50'dir. Fizyolojik olarak, mikroskopta incelendiğinde, pamuk, kendi üstüne kıvrılmış bir şerit biçiminde görünür. Çapı, elyafın kalitesine gore 18 ile 25 pm içinde değişmiş olur. Liflerin tokluğu 20 ile 40 cN/teks düzeyindedir.
Siyanoetilli pamuk, pamuklu bir dokuma, lifte hafifçe bir şişkinlik yaratan ve bundan önceki tepkimeyi akrilonitrille katalizleyen bir kostik banyosundan geçilerek elde edilir, sonrasında dokuma asetik asitle yansızlaştırılır, yıkanır ve kurutulur. Bu işlem, selüloz polimeri üstüne % 3 ile 5 azot bırakır. Siyanoetilli elyaf, çürümeye karşı dayanıklılık sağlar, ısı ve aşınmaya karşı çok iyi dayanımın yanı sıra boyarmadde- lere karşı da büyük ilgi gösterir.
*Pamuk üretimi. 70'li yılların ortalarından bu yana aşağı yukarı durağan(durgun) olan dünya ham pamuk üretimi ortalama 14-15 Mt'dur. En büyük iki üretici Çin (4,8 Mt, 1991) ve ABD'dir (3.9 Mt, 1991). Eski sovyet cumhuriyetleri'nden Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan (1,4 Mt, 1989) ve Kırgızistan'ın (0,7 Mt, 1989) toplam pamuk üretimi 4,9 Mt'dur (1989). Bu ülkelerin arkasından 2 Mt ile Hindistan, 1,8 Mt ile Pakistan, 0,7 Mt ile Brezilya ve 0,6 Mt ile Türkiye gelir [1991], ABD ve eski sovyet cumhuriyetleri dışsatımda başı çeker; Japonya, Şimal Kore, Endonezya ve İtalya ise başlıca alıcılardır.
Türkiye, dünyadaki en mühim pamuk üreticisi ülkelerden biridir. 1982'de 489 000 ton olan pamuk üretimi, 1986'da 518 000 tona, 1991'de 655 000 tona yükselmiş, aynı yıl 145 600 ton dışsatım yapılmıştır. Güneydoğu Anadolu projesi (GAP) ile pamuk üretimi ortalama iki katına çıkacak, bu da, Türkiye'nin pamuk üretimindeki önemini daha da artıracaktır. Türkiye'nin pamuk üretimi, bölgeler açısından incelendiğinde, gerek ekim alanları, gerek üretim bakımından, Ege bölgesi, büyük bir paya haizdir. Söz mevzusu oranlar, Ege bölgesi için sırasıyla yüzde 38,5 ve % 41,7'dir. Ege bölgesini % 37,3 ve % 34,5 ile Çukurova bölgesi izler; bu iki bölge, Türkiye pamuk ekim alanlarının % 75,8'ini, üretimin %
76,2'sini oluşturur. Türkiye'nin öteki mühim pamuk üretim bölgeleri Güneydoğu Anadolu bölgesi ile Antalya'dır. Güneydoğu Anadolu, pamuk ekim ve üretiminde % 16,5 oranında hisse alırken, Antalya için bu oranlar % 6,6 ve % 6,7'dir.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR