RASTLANTISAL sıf. Tesadüf sonucu olan, tesadüfi: Rastlantısal bir vaka. *Bot. Rastlantısal tür, aynı nebat topluluğuna ilişkin bitk...
RASTLANTISAL sıf. Tesadüf sonucu olan, tesadüfi: Rastlantısal bir vaka.
*Bot. Rastlantısal tür, aynı nebat topluluğuna ilişkin bitkiler listesinin dörtte birinden azında rastlanan türe denir.
*Çağ. sant. Bir bilgisayar programından yararlanarak ya da yararlanmadan, biçimi tesadüf sonucu oluşturulan plastik (bilhassa kinetik) sanat yapıtları için denir.
*Ed. Rastlantısal yapıt, kaleme alınırken ya da okunurken bazı unsurları rastlantıya bırakılan yapıt. (Bk. ansikt. böl.)
*i stat. Rastlantısal örnekleme, ana kütle öğelerinden her birinin, örneklemde yer alma olasılığı aynı olacak halde bir örneklem oluşturması. (Bk. anslkl. böl.) || Rastlantısal sayılar, her rakamı, kura yöntemiyle eşolası çekimle elde edilmiş ve sırasına bakılarak örnekleme girecek fertleri belirlemeye yarayan sayı. || Rastlantısal yanılgı, örnekleme hatasının bir kısmı. Dizgesel hata ya da yanlılığın ve ölçüm, gözlem, cevap vb. hataların tersine, örnekleme sonsuz sayıda yinelenebilse yok olacak bir hata. (Bir örnekleme yapılırken yanlılığın olmamasına çalışılır. Oysa, rastlantısal yanılgı kim bilir ve bundan kaçınılamaz. Ortalama olarak çok büyük olmadığından güvenilir olabilmek için, örnekleme dağılımının değişkesi ve standart hatası hesaplanır.)
*Mat. Rastlantısal değişken, "evren†denen ve bir P olasılığıyla donatılmış bir Q kümesinden, İR gerçek sayılar kümesi içine X uygulaması. (SAYISAL RASTLANTI da denir.) [Alınan değerlerin kümesine göre sürekli' ve kesikli rastlantısal değişkenler ayrımı yapılır.] || Rastlantısal eleman, kipliklerinden birini belirli (sonlu ya da sonsuz) kiplik kümesinden alabilen eleman, bu kipliğin belirlenmesi gelişigüzel yapılır. (Kiplik bir sayı olduğunda elemana rastlantısal değişken denir.) || Rastlantısal fonksiyon, olasılık yasası başka bir büyüklük (bir çok kez süre) ile beraber değişen rastlantısal değişken.
*Müz. Rastlantısal müzik, yaratıcının, ya besteleme aşamasında ya da seslendirme anında, tesadüf ya da doğaçlama öğeleri katmış olduğu müzik. (Bk. ansikl. böl.)
*Olasıl. Rastlantısal süreç, t artan zamanının bir TcIR kümesine ilişkin olduğu X, rastlantısal değişkenler ailesi, burada X(, değerlerini bir E kümesinden almaktadır. (T sayılabilirse süreç kesiklidir; T, İR nin bir aralığı ise süreç daimidir. Olasılıklar kuramından çıkan rastlantısal süreçler kuramı, fiziğin [Brouvvn devinimi, radyoaktif bozunumlar, ergodik kuramı], değişen teknolojinin [kazaların çıkışı], sanayisel örgütlenmenin vb. pek değişik problemlerinin incelenmesi sebebiyle düzenlenmiştir.)
*Perspekt. Rastlantısal nokta, perspektif olarak canlandırılmak istenen bir nesnede, birbirine koşut, fakat fotoğraf düzlemine dik olmayan iki doğrunun izdüşümlerinin yatay çizgi üstünde karşılaşmış olduğu nokta.
*Ruhbil. Rastlantısal yanıtlar, ihtimaller içinde yanıtlar topluluğu içinde, tümüyle rastlantının yönlendirdiği bir yanıtın seçimi. (Çok seçenekli sorulara yüzde yüz rasgele cevap veren öznenin, belli bir sayıda doğru cevap verme olasılığı bulunmuş olduğu söylenir. Kimi süre değerlendirmede bu olgu da göz önünde tutulmaya çalışılır.)
*ANSİKL. Ed. Rastlantısal yapıt. Görsel sanat deneyimleri, bilimsel kuramlar (alan ve bilinmezlik ilişkileri kavramları) edebiyatı da etkilemiş ve kendi bilinmezliklerine açık bir yapıt fikrinin ve uygulamasının yazı alanında da benimsenmesine yol açmıştır. Bu anlayışta, uygar eleştirinin de büyük oranı vardır: hakkaten de uygar eleştiri, yapıtı donmuş, soyutlama edilebilir ve tek yönlü bir olgular dizisi olarak değil, bir anlamlar demeti çıkarıp yürüyerek devamlı ve belirsiz bir görünüm olarak ele almıştır. Rastlantısalın işlevselliği iki düzeydedir: edebiyat üretimi ve edebiyat yapıtının okunması. üretim bakımından rastlantısallık, bir çok kez gerçeküstücülerin otomatik yazısıyla çakışır; edebiyat yapıtının okunması bakımından rastlantısallığı deneyen Michel Butor, Raymond Oueneau, Maurice Roche benzer biçimde yazarlarsa, okuyucuyu metnin kendi gidişini benimseye değil, kendi yapılarını ona kabul ettirmeye çağırırlar.
*istat. Rastlantısal örnekleme. Örnekle- mi oluşturacak öğelerin ana kütleden rasgele çekilmesi gerekir. Ana kütle çok büyükse, bir rastlantısal sayı ya da rasgele sayılar çizelgeleri, O'dan 9'a dek her sayının, çizelgelerin herhangi bir yerinde bulunma şansının aynı olduğu tablolardır. Demek ki, oluşturulacak örneklemin rastlantısal olması için, çizelgede okunan sayıyı ana kütle listesindeki numaraya karşılık getirmek yetecektir. Rastlantısal sayı çizelgesine dayanan örnekleme, incelenmek istenen kütleyi temsil edecek bir örneklemin oluşturulmasına olanak verir.
*Müz. Rastlantısal müzik deyimi, John Cage (bu terimi hiçbir süre benimse- memiştir), sonrasında da Karlheinz Stockhau- sen ve Pierre Boulez'in denemeleri için 1950'lerde kullanılmaya başladı. Bu adlandırmadaki isabet fazla değildir. Şundan dolayı tümüyle rastlantısal bir müzik yoktur: "Doğaçlama yerine kullanılan rastlantısal terimi, bilimsel anlamı (tesadüfe bağlı) göz önünde tutulduğunda, duygusal ve çarpıtıcı bir tutumu yansıtan bir galattır†(Xenakis). Rastlantısal müzik, büyük bölümüyle, Batı haricinde oluşmuş kimi akımlarla karşılaşılmasından ve tüm müzikal parametrelerin, ilke olarak öncesinden belirlenip yazıldığı (kimi süre bunlar, seslendirme olanaklarını aşar) tam diziselliğe tepki olarak dünyaya gelmiştir. Diziselcilik mevzusunda Ligeti, "Yorumcu o denli dikkat etmeli ki, artık dikkat edemeyecek noktaya gelsin... işte o süre, yapıların tam belirlenmişliğinden, seslendirmenin belirlen- memişliğine kayar" demiştir. Rastlantısal terimi, bununla birlikte, değişken şekil (öncesinden belirlenmiş olan ve olmayan öğeleri bir araya getirir), kaypak şekil (hepsi de olabilecek çeşitli seçenekler verir), açık şekil ve â€work in progress†(hemen sonra tekrardan ele alınmaya elverişli bir aşamasında yarım bırakılmış yapıt) benzer biçimde kavramların doğuşuyla da ilgilidir. Mesele, önceden-belirlenmemişliğin, nezaret altındaki bir özgürlük biçiminde, seslendirmeye iyi mi, hangi sınırlar içinde ve hangi düzeyde katılacağını bilmektir. Cage ile Boulez'in yolları, bilhassa de Boulez'in Alda başlıklı yapıtının yorumlanmasından (1957) sonrasında, işte bu problem dolayısıyla ayrıldı. "Ana çizgileri belirlenmiş, ayrıntıları rastlantıya bırakılmış süreçler, rastlantısal diye adlandırılır†(Meyer-Eppler). Fakat uygulamada bu tanıtım çoğu zaman tersine çevrildi; "rastlantısal†birçok yapıtta, ana çizgiler yerine ayrıntılar öncesinden belirlendi: Stockhausen'ın meşhur Klavierstück XI (1956) ve Boulez'in piyano için üçüncü sonat (1957) adlı yapıtları böyledir. Stockhausen'ın Zeitmasse (1955-56) ve Zyklus'u (1959) ile Boulez'in Pli selon pli'sinin (1960) kimi pasajları, tersine, ana çizgilerde durağan(durgun), ayrıntıda rastlantısaldır. "Sanat ve bilim alanında rastlantıyla diyalog oluşturmak, derin ve felsefi bir tarih görüşünü ve olasılıkların ve rastlantının hesaplanmasını bilmeyi gerektirir†diyen Xenakis, yaratma sürecini, kısmen bilgisayara ve matematiğe emanet etti. Terimi lügat anlamında alan (zarların ve Çinliler'in kehanet kitabının kullanılması) John Cage, yorumcuya, kimi süre yalnızca bazı grafik taslaklar vermiş (bu yolda onu Sylvano Bussotti izlemiştir) ve işi bestesizliğin şampiyonu olmaya dek vardırmıştır. Witold Lutostawski, rastlantısal kontrapun- to terimini geliştirirken, Mauricio Kagel, Sonant adlı yapıtında "work in progress" düşüncesini derinleştirdi. Son olarak, New Phonic Art ya da Ars nova (Marius Constant tarafınca kuruldu) benzer biçimde topluluklar icra esnasında bulunan ya da belirlenen bazı müzikal öğelere dayanan saf doğaçlamaya bağlandılar. Vinko Globokar, bilhassa de Stockhausen, birçok yazı kaleme alarak bu biçim kolektif uygulamaların sakıncalarını (bilgili ya da bilinçsiz olarak basmakalıp öğelerin kullanılması) ve yararlarını göstermeye çalıştılar.
*Bot. Rastlantısal tür, aynı nebat topluluğuna ilişkin bitkiler listesinin dörtte birinden azında rastlanan türe denir.
*Çağ. sant. Bir bilgisayar programından yararlanarak ya da yararlanmadan, biçimi tesadüf sonucu oluşturulan plastik (bilhassa kinetik) sanat yapıtları için denir.
*Ed. Rastlantısal yapıt, kaleme alınırken ya da okunurken bazı unsurları rastlantıya bırakılan yapıt. (Bk. ansikt. böl.)
*i stat. Rastlantısal örnekleme, ana kütle öğelerinden her birinin, örneklemde yer alma olasılığı aynı olacak halde bir örneklem oluşturması. (Bk. anslkl. böl.) || Rastlantısal sayılar, her rakamı, kura yöntemiyle eşolası çekimle elde edilmiş ve sırasına bakılarak örnekleme girecek fertleri belirlemeye yarayan sayı. || Rastlantısal yanılgı, örnekleme hatasının bir kısmı. Dizgesel hata ya da yanlılığın ve ölçüm, gözlem, cevap vb. hataların tersine, örnekleme sonsuz sayıda yinelenebilse yok olacak bir hata. (Bir örnekleme yapılırken yanlılığın olmamasına çalışılır. Oysa, rastlantısal yanılgı kim bilir ve bundan kaçınılamaz. Ortalama olarak çok büyük olmadığından güvenilir olabilmek için, örnekleme dağılımının değişkesi ve standart hatası hesaplanır.)
*Mat. Rastlantısal değişken, "evren†denen ve bir P olasılığıyla donatılmış bir Q kümesinden, İR gerçek sayılar kümesi içine X uygulaması. (SAYISAL RASTLANTI da denir.) [Alınan değerlerin kümesine göre sürekli' ve kesikli rastlantısal değişkenler ayrımı yapılır.] || Rastlantısal eleman, kipliklerinden birini belirli (sonlu ya da sonsuz) kiplik kümesinden alabilen eleman, bu kipliğin belirlenmesi gelişigüzel yapılır. (Kiplik bir sayı olduğunda elemana rastlantısal değişken denir.) || Rastlantısal fonksiyon, olasılık yasası başka bir büyüklük (bir çok kez süre) ile beraber değişen rastlantısal değişken.
*Müz. Rastlantısal müzik, yaratıcının, ya besteleme aşamasında ya da seslendirme anında, tesadüf ya da doğaçlama öğeleri katmış olduğu müzik. (Bk. ansikl. böl.)
*Olasıl. Rastlantısal süreç, t artan zamanının bir TcIR kümesine ilişkin olduğu X, rastlantısal değişkenler ailesi, burada X(, değerlerini bir E kümesinden almaktadır. (T sayılabilirse süreç kesiklidir; T, İR nin bir aralığı ise süreç daimidir. Olasılıklar kuramından çıkan rastlantısal süreçler kuramı, fiziğin [Brouvvn devinimi, radyoaktif bozunumlar, ergodik kuramı], değişen teknolojinin [kazaların çıkışı], sanayisel örgütlenmenin vb. pek değişik problemlerinin incelenmesi sebebiyle düzenlenmiştir.)
*Perspekt. Rastlantısal nokta, perspektif olarak canlandırılmak istenen bir nesnede, birbirine koşut, fakat fotoğraf düzlemine dik olmayan iki doğrunun izdüşümlerinin yatay çizgi üstünde karşılaşmış olduğu nokta.
*Ruhbil. Rastlantısal yanıtlar, ihtimaller içinde yanıtlar topluluğu içinde, tümüyle rastlantının yönlendirdiği bir yanıtın seçimi. (Çok seçenekli sorulara yüzde yüz rasgele cevap veren öznenin, belli bir sayıda doğru cevap verme olasılığı bulunmuş olduğu söylenir. Kimi süre değerlendirmede bu olgu da göz önünde tutulmaya çalışılır.)
*ANSİKL. Ed. Rastlantısal yapıt. Görsel sanat deneyimleri, bilimsel kuramlar (alan ve bilinmezlik ilişkileri kavramları) edebiyatı da etkilemiş ve kendi bilinmezliklerine açık bir yapıt fikrinin ve uygulamasının yazı alanında da benimsenmesine yol açmıştır. Bu anlayışta, uygar eleştirinin de büyük oranı vardır: hakkaten de uygar eleştiri, yapıtı donmuş, soyutlama edilebilir ve tek yönlü bir olgular dizisi olarak değil, bir anlamlar demeti çıkarıp yürüyerek devamlı ve belirsiz bir görünüm olarak ele almıştır. Rastlantısalın işlevselliği iki düzeydedir: edebiyat üretimi ve edebiyat yapıtının okunması. üretim bakımından rastlantısallık, bir çok kez gerçeküstücülerin otomatik yazısıyla çakışır; edebiyat yapıtının okunması bakımından rastlantısallığı deneyen Michel Butor, Raymond Oueneau, Maurice Roche benzer biçimde yazarlarsa, okuyucuyu metnin kendi gidişini benimseye değil, kendi yapılarını ona kabul ettirmeye çağırırlar.
*istat. Rastlantısal örnekleme. Örnekle- mi oluşturacak öğelerin ana kütleden rasgele çekilmesi gerekir. Ana kütle çok büyükse, bir rastlantısal sayı ya da rasgele sayılar çizelgeleri, O'dan 9'a dek her sayının, çizelgelerin herhangi bir yerinde bulunma şansının aynı olduğu tablolardır. Demek ki, oluşturulacak örneklemin rastlantısal olması için, çizelgede okunan sayıyı ana kütle listesindeki numaraya karşılık getirmek yetecektir. Rastlantısal sayı çizelgesine dayanan örnekleme, incelenmek istenen kütleyi temsil edecek bir örneklemin oluşturulmasına olanak verir.
*Müz. Rastlantısal müzik deyimi, John Cage (bu terimi hiçbir süre benimse- memiştir), sonrasında da Karlheinz Stockhau- sen ve Pierre Boulez'in denemeleri için 1950'lerde kullanılmaya başladı. Bu adlandırmadaki isabet fazla değildir. Şundan dolayı tümüyle rastlantısal bir müzik yoktur: "Doğaçlama yerine kullanılan rastlantısal terimi, bilimsel anlamı (tesadüfe bağlı) göz önünde tutulduğunda, duygusal ve çarpıtıcı bir tutumu yansıtan bir galattır†(Xenakis). Rastlantısal müzik, büyük bölümüyle, Batı haricinde oluşmuş kimi akımlarla karşılaşılmasından ve tüm müzikal parametrelerin, ilke olarak öncesinden belirlenip yazıldığı (kimi süre bunlar, seslendirme olanaklarını aşar) tam diziselliğe tepki olarak dünyaya gelmiştir. Diziselcilik mevzusunda Ligeti, "Yorumcu o denli dikkat etmeli ki, artık dikkat edemeyecek noktaya gelsin... işte o süre, yapıların tam belirlenmişliğinden, seslendirmenin belirlen- memişliğine kayar" demiştir. Rastlantısal terimi, bununla birlikte, değişken şekil (öncesinden belirlenmiş olan ve olmayan öğeleri bir araya getirir), kaypak şekil (hepsi de olabilecek çeşitli seçenekler verir), açık şekil ve â€work in progress†(hemen sonra tekrardan ele alınmaya elverişli bir aşamasında yarım bırakılmış yapıt) benzer biçimde kavramların doğuşuyla da ilgilidir. Mesele, önceden-belirlenmemişliğin, nezaret altındaki bir özgürlük biçiminde, seslendirmeye iyi mi, hangi sınırlar içinde ve hangi düzeyde katılacağını bilmektir. Cage ile Boulez'in yolları, bilhassa de Boulez'in Alda başlıklı yapıtının yorumlanmasından (1957) sonrasında, işte bu problem dolayısıyla ayrıldı. "Ana çizgileri belirlenmiş, ayrıntıları rastlantıya bırakılmış süreçler, rastlantısal diye adlandırılır†(Meyer-Eppler). Fakat uygulamada bu tanıtım çoğu zaman tersine çevrildi; "rastlantısal†birçok yapıtta, ana çizgiler yerine ayrıntılar öncesinden belirlendi: Stockhausen'ın meşhur Klavierstück XI (1956) ve Boulez'in piyano için üçüncü sonat (1957) adlı yapıtları böyledir. Stockhausen'ın Zeitmasse (1955-56) ve Zyklus'u (1959) ile Boulez'in Pli selon pli'sinin (1960) kimi pasajları, tersine, ana çizgilerde durağan(durgun), ayrıntıda rastlantısaldır. "Sanat ve bilim alanında rastlantıyla diyalog oluşturmak, derin ve felsefi bir tarih görüşünü ve olasılıkların ve rastlantının hesaplanmasını bilmeyi gerektirir†diyen Xenakis, yaratma sürecini, kısmen bilgisayara ve matematiğe emanet etti. Terimi lügat anlamında alan (zarların ve Çinliler'in kehanet kitabının kullanılması) John Cage, yorumcuya, kimi süre yalnızca bazı grafik taslaklar vermiş (bu yolda onu Sylvano Bussotti izlemiştir) ve işi bestesizliğin şampiyonu olmaya dek vardırmıştır. Witold Lutostawski, rastlantısal kontrapun- to terimini geliştirirken, Mauricio Kagel, Sonant adlı yapıtında "work in progress" düşüncesini derinleştirdi. Son olarak, New Phonic Art ya da Ars nova (Marius Constant tarafınca kuruldu) benzer biçimde topluluklar icra esnasında bulunan ya da belirlenen bazı müzikal öğelere dayanan saf doğaçlamaya bağlandılar. Vinko Globokar, bilhassa de Stockhausen, birçok yazı kaleme alarak bu biçim kolektif uygulamaların sakıncalarını (bilgili ya da bilinçsiz olarak basmakalıp öğelerin kullanılması) ve yararlarını göstermeye çalıştılar.
Kaynak: Büyük Larousse
Rastlantısal Yürüyüş Kuramı (Random Walk Theory)
YORUMLAR