RUHBİLİM a. 1. Çevre koşullarına bağlı olarak zihinsel faaliyetleri ve davranışları incelenmeyi amaçlayan ilim. (Eşanl. PSİKOLOJİ.) ...
RUHBİLİM a.
1. Çevre koşullarına bağlı olarak zihinsel faaliyetleri ve davranışları incelenmeyi amaçlayan ilim. (Eşanl. PSİKOLOJİ.) [Bk. ansikl. böl.)
2. Nesnel ruh- ilim, ruhsal işleyiş kuramı. Bu kuram, öznel ya da içebakışçı ruhbilimin tersine içe- bakışın kendi başına önemi ve geçerliği bulunduğunu kabul etmez. || Patalojik ruhbi- lim, PSlKOPATOLOJİ'nin eşanlamlısı. || Öznel ruhbilim, İçebakişçi RUHBİLIM'in eşanlamlısı.
*Topruhbil. Kolektif ruhbilim, bir toplumsal grubun kolektif bilincini araştırma mevzusu olarak ele alan ruhbilim dalı (örn. kalabalıkların incelenmesi). || Toplumsal ruhbilim, ferdin cemiyet içinde uğramış olduğu davranış ve ruhsal özellik değişikliklerini inceleyen ruhbilim dalı. (Eşanl. TOPLUMRUHBİLİM, PSİKOSOSYüLOJİ.) [Bk. ansikl. böl.)
*ANSİKL. Bilimsel ruhbilimin en genel yönelimleri, iki sınıfa ayrılabilir. Bir yanda, iç etkinliklerin bilinemez (bu şekilde etkinliklerin var olmadığı dahi söylenmektedir) bulunduğunu ileri devam eden ve bundan ötürü davranışlarla durumlar arasındaki ilişkileri, kısaca uyartılarla yanıtlar arasındaki ilişkileri saptamaya yönelen eğilimler, kısaca U-C behaviorculuğu yer alır. Öte yandaysa, iç etkinliklerin ve bu tarz şeyleri destekleyen süreç ya da yapıların, ruhbilimsel modellerin kurulmasıyla dolaylı yoldan bilinebileceğini korumak için çaba sarfeden yönelimler vardır. Bu modeller, onlardan türetilen tahminlere ve bu tahminlerle gözlemlenmiş davranışlar içinde meydana getirilen karşılaştırmalara dayanılarak sınamadan geçirilir. Bu yönelim günümüzde, bilhassa bilişsel ruhbilim tarafınca temsil edilmektedir. Bilişsel ruhbilim dalı, bireylerin, iç gözlemleri mevzusundaki sözlü ifadeleri dikkate almayı genel anlamda kabul eder ve bu sözlü ifadeleri herhangi başka bir davranış benzer biçimde yöntemsel olarak inceler. Zihinsel imgeye ilişkin sorunlara ilişkin uygar araştırma bu girişimin iyi bir örneğidir. Çoğu zaman bilişsel etkinlikler, günümüzde, bu nazar açısından yoğun bir şekilde İncelenmektedir. Haz ve ıstırap görüngüleri heyecanlar ve kişilik de aynı açıdan incelenmeye başlanmıştır.
Ruhbilim, taşımış olduğu özellik bakımından bir sürü altdala ayrılır: farklar ruhbilimi, genetik ruhbilim ya da gelişim ruhbilimi (bk. alt tarafta), toplumsal, patolojik, klinik ruhbilim benzer biçimde, incelemiş olduğu alan bakımından da dallara ayrılır: çabalama ruhbilimi, örgütler ruhbilimi, eğitim ruhbilimi vb. Bir sürü karma dal da vardır: psikofizyoloji, nö- ropsikoloji, ruhdilbilim, psikofarmakoloji vb. benzer biçimde.
*Genetik ruhbilim ya da gelişim ruhbilimi. Kişinin davranışlarındaki özgül örgütlenmelerin geçirdiği değişimleri, yaş etkenini göz önüne alıp inceler ve iki ilkeye dayanır: bir yanda, incelenen işleve nazaran davranışların özgül bir modeli vardır ve öte yanda, bu özgül modeller daha önceki örgütlenmelere dayanmaktadır, kısaca önceki örgütlenmeler, sonraki modelleri hazırlar. J. Piaget bu bilimsel yaklaşımın en mühim temsilcilerinden biridir ve fikir işlemlerinin ilerleyici bir yapılaşmanın sonucu bulunduğunu göstermiştir Çocuk ve ergen ruhbilimi, gelişim ruhbiliminde mühim bir yer meblağ. Ne var ki gelişim, yaşamın bu döneminde durmaz, olgunluğa, yaşlılığa ve ruhbilimsel süreçlerin yozlaşmasına kadar uzanır.
iç (kalıtım) ve dış (çevre) etkenlerin, her diri varlığın gelişimini belirlediğini kabul eden genetik ruhbilim, bu ikisinin, kısaca doğuştan gelenle sonradan edinilenin göreli ağırlıklarını saptama sorunuyla giderek daha az ilgilenmektedir. Çünkü genetik ruhbilim, yalnızca fenotip düzeyinde kalmasını sağlayabilen sistemlerinin-,metotlarının sınırı olan bulunduğunu bilmektedir. Bununla beraber, ferdin gelişimini açıklamaya çalışan kuramlarda, iki büyük eğilim birbirlerinden ayrılır: doğuşsalcı kuramlar, doğumdan ilkin yerleştirilmiş (hatta genlere işlenmiş) programların, gelişimi bütünüyle yönlendirdiğini öne sürerler; deneyci kuramlarsa, söz konusu programların varlığını inkâr etmeksizin, çevrenin, bu programların içeriğindeki gizilgüçlerin gün ışığına çıkıp çıkmamasını belirlediğini söylerler.
*Topruhbil. Toplumsal ruhbilim. Sistemleri,metotları içinde, deneysel olmayan (örn. güdümlü ya da yarı güdümlü görüşmeler, sual listeleri, gözlemler sosyometri vb.) ve deneysel olanlar yer alır. Toplumsal ruhbilimde deney terimi belirgin bir tip incelemeyi belirtir. Burada araştırmacı, deneysel bir grup üstünde çalışır ve bir süreçte bilerek bir takım değişimler (bağımsız değişken) meydana getirir ve sonrasında bunların etkilerini (bağımlı değişken) değerlendirmek için süreci ölçer ya da gözlemler. Bu değişikliklere, "işlemeler†ismi verilir. Araştırmacı, bir süre sonra, bu tesirleri, işleme görmemiş bir şahit grupta meydana gelen etkilerle karşılaştırır. Mesela toplumsal kategorileştirmenin tümevarımlı yanını saptamaya yönelik bir deneyde (H. Tajfel 1972), tanıdık bir nesnenin (uyartı) belirgin belirsiz görüntüsü deneklere sunuluyordu. Bir süre sonra, görüntü, yavaş yavaş netleşiyordu. Eğer denek, başlangıçtaki belirsiz görüntüyü yanlış tanımışsa, hiçbir hataya yol açmayacak olan net görüntü ortaya çıktığında dahi onu doğru olarak tanıyamıyordu. Bu tip deneysel araştırma, özgül durumların incelenmesini amaçlamaz, ama bu durumların, mekanizmaların araştırılmasındaki kullanımı, kısaca belirgin bir durumda ortaya çıkan ruhsal ve bilişsel süreçlerin incelenmesini maksatlar.
Yöntembilimsel ve bilimkuramsal planda, laboratuvarda gerçekleşen bu deneyle tabii toplumsal çevrede gerçekleşen deney içinde fark gözetilir. Çünkü tabii toplumsal çevrede gerçekleşen deneyin, daha gerçek toplumsal etkenleri, daha tabii ve özgür davranışları tanıtması gerekir Ne var ki, laboratuvardaki deney ve tabii ortamdaki deney, genel uygulamada birbirlerinden bu aşama uzak değildir (J. P Deconchy 1979). Hakikaten de, laboratuvarda meydana getirilen bir deney, laboratuvar sınırlarını aşarak tabii ortamda yapılmış bir deneye dönüşebilir ya da laboratuvardaki vaziyet, ama, "doğalcı" terimlerle çözümlendiğinde, kısaca toplumsal, kültürel ve tarihsel vakalara gönderme yapıldığında (mesela, ak bir gömlek giymiş ve deneğe "uzman†olduğu söylenen bir hiç kimseye karşı gösterilen saygı sözkonusu olduğunda) kavranabilir. Çünkü pek çok kez, toplumsal tabii durumlar çok fazla seviyede minyatürleştirilmiş, etkileşim sistemleri oldukça fazla küçülmüş ve bundan ötürü toplumsal global duruma oranla neredeyse tamamen bir başına kalmıştır.
Gerçek fark çizgisi, laboratuvardaki deneyle tabii toplumsal ortamdaki deney içinde değildir, tabii toplumsal ortamda deney diye adlandırılagelmiş olan şeyin merkezinden geçer. Kimi tabii toplumsal etkinlikler, laboratuvarda minyatürleştirilmiş şekilde incelenir, ama bazıları bu durumda, öz niteliklerini yitirirler. O süre, eksiksiz ve el değmemiş sistemler üstünde deneklerin farkına varmadıkları, ama gerçek kazanç ya da kayıplara yol açabilecek müdahalelerle (Lemaıne, 1975) deney yapmak lüzumlu olacaktır; ya da, deney yapana ve deneyine, incelenen grubun toplumsal alanıyla ve hatta tarihiyle bütünleşme olanağı sağlayabilen durumları incelemek mecburi olacaktır.
1. Çevre koşullarına bağlı olarak zihinsel faaliyetleri ve davranışları incelenmeyi amaçlayan ilim. (Eşanl. PSİKOLOJİ.) [Bk. ansikl. böl.)
2. Nesnel ruh- ilim, ruhsal işleyiş kuramı. Bu kuram, öznel ya da içebakışçı ruhbilimin tersine içe- bakışın kendi başına önemi ve geçerliği bulunduğunu kabul etmez. || Patalojik ruhbi- lim, PSlKOPATOLOJİ'nin eşanlamlısı. || Öznel ruhbilim, İçebakişçi RUHBİLIM'in eşanlamlısı.
*Topruhbil. Kolektif ruhbilim, bir toplumsal grubun kolektif bilincini araştırma mevzusu olarak ele alan ruhbilim dalı (örn. kalabalıkların incelenmesi). || Toplumsal ruhbilim, ferdin cemiyet içinde uğramış olduğu davranış ve ruhsal özellik değişikliklerini inceleyen ruhbilim dalı. (Eşanl. TOPLUMRUHBİLİM, PSİKOSOSYüLOJİ.) [Bk. ansikl. böl.)
*ANSİKL. Bilimsel ruhbilimin en genel yönelimleri, iki sınıfa ayrılabilir. Bir yanda, iç etkinliklerin bilinemez (bu şekilde etkinliklerin var olmadığı dahi söylenmektedir) bulunduğunu ileri devam eden ve bundan ötürü davranışlarla durumlar arasındaki ilişkileri, kısaca uyartılarla yanıtlar arasındaki ilişkileri saptamaya yönelen eğilimler, kısaca U-C behaviorculuğu yer alır. Öte yandaysa, iç etkinliklerin ve bu tarz şeyleri destekleyen süreç ya da yapıların, ruhbilimsel modellerin kurulmasıyla dolaylı yoldan bilinebileceğini korumak için çaba sarfeden yönelimler vardır. Bu modeller, onlardan türetilen tahminlere ve bu tahminlerle gözlemlenmiş davranışlar içinde meydana getirilen karşılaştırmalara dayanılarak sınamadan geçirilir. Bu yönelim günümüzde, bilhassa bilişsel ruhbilim tarafınca temsil edilmektedir. Bilişsel ruhbilim dalı, bireylerin, iç gözlemleri mevzusundaki sözlü ifadeleri dikkate almayı genel anlamda kabul eder ve bu sözlü ifadeleri herhangi başka bir davranış benzer biçimde yöntemsel olarak inceler. Zihinsel imgeye ilişkin sorunlara ilişkin uygar araştırma bu girişimin iyi bir örneğidir. Çoğu zaman bilişsel etkinlikler, günümüzde, bu nazar açısından yoğun bir şekilde İncelenmektedir. Haz ve ıstırap görüngüleri heyecanlar ve kişilik de aynı açıdan incelenmeye başlanmıştır.
Ruhbilim, taşımış olduğu özellik bakımından bir sürü altdala ayrılır: farklar ruhbilimi, genetik ruhbilim ya da gelişim ruhbilimi (bk. alt tarafta), toplumsal, patolojik, klinik ruhbilim benzer biçimde, incelemiş olduğu alan bakımından da dallara ayrılır: çabalama ruhbilimi, örgütler ruhbilimi, eğitim ruhbilimi vb. Bir sürü karma dal da vardır: psikofizyoloji, nö- ropsikoloji, ruhdilbilim, psikofarmakoloji vb. benzer biçimde.
*Genetik ruhbilim ya da gelişim ruhbilimi. Kişinin davranışlarındaki özgül örgütlenmelerin geçirdiği değişimleri, yaş etkenini göz önüne alıp inceler ve iki ilkeye dayanır: bir yanda, incelenen işleve nazaran davranışların özgül bir modeli vardır ve öte yanda, bu özgül modeller daha önceki örgütlenmelere dayanmaktadır, kısaca önceki örgütlenmeler, sonraki modelleri hazırlar. J. Piaget bu bilimsel yaklaşımın en mühim temsilcilerinden biridir ve fikir işlemlerinin ilerleyici bir yapılaşmanın sonucu bulunduğunu göstermiştir Çocuk ve ergen ruhbilimi, gelişim ruhbiliminde mühim bir yer meblağ. Ne var ki gelişim, yaşamın bu döneminde durmaz, olgunluğa, yaşlılığa ve ruhbilimsel süreçlerin yozlaşmasına kadar uzanır.
iç (kalıtım) ve dış (çevre) etkenlerin, her diri varlığın gelişimini belirlediğini kabul eden genetik ruhbilim, bu ikisinin, kısaca doğuştan gelenle sonradan edinilenin göreli ağırlıklarını saptama sorunuyla giderek daha az ilgilenmektedir. Çünkü genetik ruhbilim, yalnızca fenotip düzeyinde kalmasını sağlayabilen sistemlerinin-,metotlarının sınırı olan bulunduğunu bilmektedir. Bununla beraber, ferdin gelişimini açıklamaya çalışan kuramlarda, iki büyük eğilim birbirlerinden ayrılır: doğuşsalcı kuramlar, doğumdan ilkin yerleştirilmiş (hatta genlere işlenmiş) programların, gelişimi bütünüyle yönlendirdiğini öne sürerler; deneyci kuramlarsa, söz konusu programların varlığını inkâr etmeksizin, çevrenin, bu programların içeriğindeki gizilgüçlerin gün ışığına çıkıp çıkmamasını belirlediğini söylerler.
*Topruhbil. Toplumsal ruhbilim. Sistemleri,metotları içinde, deneysel olmayan (örn. güdümlü ya da yarı güdümlü görüşmeler, sual listeleri, gözlemler sosyometri vb.) ve deneysel olanlar yer alır. Toplumsal ruhbilimde deney terimi belirgin bir tip incelemeyi belirtir. Burada araştırmacı, deneysel bir grup üstünde çalışır ve bir süreçte bilerek bir takım değişimler (bağımsız değişken) meydana getirir ve sonrasında bunların etkilerini (bağımlı değişken) değerlendirmek için süreci ölçer ya da gözlemler. Bu değişikliklere, "işlemeler†ismi verilir. Araştırmacı, bir süre sonra, bu tesirleri, işleme görmemiş bir şahit grupta meydana gelen etkilerle karşılaştırır. Mesela toplumsal kategorileştirmenin tümevarımlı yanını saptamaya yönelik bir deneyde (H. Tajfel 1972), tanıdık bir nesnenin (uyartı) belirgin belirsiz görüntüsü deneklere sunuluyordu. Bir süre sonra, görüntü, yavaş yavaş netleşiyordu. Eğer denek, başlangıçtaki belirsiz görüntüyü yanlış tanımışsa, hiçbir hataya yol açmayacak olan net görüntü ortaya çıktığında dahi onu doğru olarak tanıyamıyordu. Bu tip deneysel araştırma, özgül durumların incelenmesini amaçlamaz, ama bu durumların, mekanizmaların araştırılmasındaki kullanımı, kısaca belirgin bir durumda ortaya çıkan ruhsal ve bilişsel süreçlerin incelenmesini maksatlar.
Yöntembilimsel ve bilimkuramsal planda, laboratuvarda gerçekleşen bu deneyle tabii toplumsal çevrede gerçekleşen deney içinde fark gözetilir. Çünkü tabii toplumsal çevrede gerçekleşen deneyin, daha gerçek toplumsal etkenleri, daha tabii ve özgür davranışları tanıtması gerekir Ne var ki, laboratuvardaki deney ve tabii ortamdaki deney, genel uygulamada birbirlerinden bu aşama uzak değildir (J. P Deconchy 1979). Hakikaten de, laboratuvarda meydana getirilen bir deney, laboratuvar sınırlarını aşarak tabii ortamda yapılmış bir deneye dönüşebilir ya da laboratuvardaki vaziyet, ama, "doğalcı" terimlerle çözümlendiğinde, kısaca toplumsal, kültürel ve tarihsel vakalara gönderme yapıldığında (mesela, ak bir gömlek giymiş ve deneğe "uzman†olduğu söylenen bir hiç kimseye karşı gösterilen saygı sözkonusu olduğunda) kavranabilir. Çünkü pek çok kez, toplumsal tabii durumlar çok fazla seviyede minyatürleştirilmiş, etkileşim sistemleri oldukça fazla küçülmüş ve bundan ötürü toplumsal global duruma oranla neredeyse tamamen bir başına kalmıştır.
Gerçek fark çizgisi, laboratuvardaki deneyle tabii toplumsal ortamdaki deney içinde değildir, tabii toplumsal ortamda deney diye adlandırılagelmiş olan şeyin merkezinden geçer. Kimi tabii toplumsal etkinlikler, laboratuvarda minyatürleştirilmiş şekilde incelenir, ama bazıları bu durumda, öz niteliklerini yitirirler. O süre, eksiksiz ve el değmemiş sistemler üstünde deneklerin farkına varmadıkları, ama gerçek kazanç ya da kayıplara yol açabilecek müdahalelerle (Lemaıne, 1975) deney yapmak lüzumlu olacaktır; ya da, deney yapana ve deneyine, incelenen grubun toplumsal alanıyla ve hatta tarihiyle bütünleşme olanağı sağlayabilen durumları incelemek mecburi olacaktır.
Kaynak: Büyük Larousse
Bilişsel Ruhbilim
YORUMLAR