STEL a. (fr. sfâfe, lat. ste/a, yun. stele' den). Arkeol. 1. Kimi zaman yazıt ya da Abartmalarla kaplı olan dikili taş. 2. üstün...
STEL a. (fr. sfâfe, lat. ste/a, yun. stele' den). Arkeol.
1. Kimi zaman yazıt ya da Abartmalarla kaplı olan dikili taş.
2. üstünde çoğunlukla bir gömüt yazıtı bulunan taş levha ya da sütun. (Bk. ansikl. böl.)
*Bot. Tüm iletim organlarının (odun ve soymuk borular) seçici bir zarla (endoderm) sarılı olarak bir arada bulunmuş olduğu farklılaşmış bölge (bilhassa köklerde belirgindir).
*ANSİKL. Arkeol.
*Yakındoğu. Yakındoğu'nun en eski steli Uruk'ta (III. katman, iö. 3000-2900'e doğr.) ele geçirildi; üstünde, sitenin önderini yırtıcı hayvan avında gösteren iki Abartma bulunur.Sümer döneminde stel sanatı, hükümdarlann başarılarını ölümsüzleştirmek amacıyla gelişme gösterdi. Lagaş kralı Eannatum'un her iki yüzü Abartmalarla süslü "Akbabalar dikilitaşı†(III. binyıl ortası, Louvre) ya da Naram-Sin steli (Louvre) bu amaçla yaptırılmıştır AkAd ve yenisümer dönemlerinde (III. binyıl sonu) çok sayıda stel dikildi. Steller yönetimle ya da hukukla da ilgili olabiliyordu. üstüne kral Hammurabi' nin, içtihat oluşturmak amacıyla bir takım adli karar yazdırdığı "Hammurabi Anunu†steli bu türdendir (Louvre, İ.Ö. XVIII. yy.) II. binyıl'ın ikinci yarısında, Kasıtlar döneminden başlayarak, “kudurru" adında olan steller çoğaldı. üst kısımları dinsel yazıtlar ve Abartmalarla Aplı olan bu taşlar, kralın bağışladığı toprakların, tanrılara (bunlar simgeleri ya da alametleriyle temsil edilmiştir) korunmasını sağlamak için dikiliyordu. Mezopotamya stellerinde din ya da kültürle ilgili sahnelere daha azca rastlanır (elam sanatı, babil sanatı). Suriye ve Filistin stellerinde tanrı tasvirleri yer alır (Ugarit'te ele geçen yıldırımlı Baal steli ya da “Moab†steli olarak anılan stel, Louvre).
• Mısır. Mısır stelleri başlıca iki türe ayrılır: gömüt stelleri ve krallık stelleri.
Bir çok kez kireçtaşından tek parça halinde dikdörtgen biçiminde ve üst kısmı azca çok kemerli olan gömüt stelleri, mezarlardaki yakarma odasına yerleştirilir ve burada ölülerle canlılar dünyası içinde bir köprü kurarlardı. üstlerine ölünün adı, unvanlan, "en iyi yönleriyle yaşamöyküsü" yazılır, meydana getirilen dinsel törenler sıralanır ve diğeri dünyada bu iyi insanların sonsuza dek bir şölen ortamında kalmaları için neler sulunması gerektiği anlatılırdı. Firavun adına meydana getirilen sunular tanrılara adanır, böylelikle ölünün sonsuza dek var olması sağlanırdı. Bu türe giren ve "Ar Apı" denen stelleri de belirtmek gerekir; bunlar bir yapı cephesi görünümündeydi ve cephenin ortasında yalnızca A'nın (varlığın maddi olmayan gücü) geçebileceği bir Apı vardı: ka, bu kapıdan geçerek bir sunu masasına Andisi için konan yiyecek, içecek ve Akuların etkili özünü alırdı. Ölüler tanrısı Osiris'in yargı sürdüğü Abydos'ta çok sayıda gömüt steli bulunmuş oldu. Bunlar içinde, bir kralın Horus adını gösteren (Horus Cet [Yılan Horus]) bir yazıt taşıyan I. hanedan döneminden kalma Yılan Kral steli (Louvre) sayılabilir. Bu steldeki hafifçe Abartmanın kusursuzluğu ve kompozisyondaki denge, Mesehet Hanım steli (Louvre) benzer biçimde hususi müşteriler için yapılmış stellerin titiz işçiliğiyle karşılaştırılabilir. Hakkaten de, en eski dönemlerden başlayarak hususi kişiler "yüce tanrının merdiveninin yanı başlangıcında bir stel bulundurmaya ehemmiyet veriyorlar ve böylece onun ölümsüzlüğünü paylaşacaklarına inanıyorlardı. Daha sonraları, gömüt stelleri yalancımermer Aplanmış ve boyanmış ağaçtan yapılmış oldu; arpçı steli bu türün en güzel örneklerinden biridir.
Siyasal stellerin yapısı bunlardan farklıydı. Oldukça azca rastlanan bu tür anıtlar büyük boyutlarda olabiliyordu. Bir hükümdarlık döneminde yaşanmış olan mühim vakaları özetleyen metinleri her insanın görmesi için bunlar tapınaklara, taş ocakianna ya da yeterince kalabalık bölgelere konulurdu. Kanatlı bir güneş tarafınca korunan kral, stelin Amerii bölümünde tanrıya sunuda bulunur; altta ise, hiyeroglifle yazılmış bir yazıtta bir evlilik, bir harp, bir inşaat emek vermesi anlatılır ya da bir Ararnamenin metni verilirdi.
* Yunanistan. Stel, siyasal yaşamın bir parçasıydı ve bir Ararnameyi ya da site yaşantısıyla ilgili herhangi bir metni (antlaşma, hesap vb.) yurttaşlara tanıtmaya yönelikti. Bu amaçla, tapınağa, agoraya ya da hal A açık herhangi bir yere dikilirdi. Mezarların yerini belirtmek için de stel- den yararlanılıyordu. Süslemeler kazınmış, çoğu zaman de Abartma biçimindeydi. Yunan, bilhassa de AttiA gömüt stelleri, birer endüstri ürünü olmalarına karşın, son aşama yetkin sanat yapıttandır Ele alınan başlıca Anular şunlardır: süslenen Adın, ayrılık sahnesi, cenaze şöleni vb. Atina'da, Keramei As nekropolisi'n- de ele geçen steller (bazıları yerinde bırakılmıştır; bir kısmı de Ulusal müze'ye taşınmıştır) en beğenilen örnekler içinde yer alır.
* Etruria ve Roma. Yunan gömüt stelleri, arAik dönemde Etruria'da öykünmek edildi (bunlar çok enderdir). Fiesole'de ele geçen armut biçimli stel, Felsina'da (Bologna) ortaya çıArılan oval ya da yuvarlak steller, daha çok mahalli bir öntarih geleneğinin ürünleridir. Nitekim, Şimal İtalya'da figürlü gömüt stelleri, Villanova sürecinin sonundan itibaren görülmeye başlandı: bunlar geometrik desenlerle ya da doğu üslubunda nebat motifleriyle ve İIAI insan ya da hayvan figürleriyle süslüdür. Bu tür steller, etrüsk döneminde Bologna'ya özgü ürünlerden biri haline geldi (İ.ö VI. yy. sonu ile İ.Ö. IV. yy. çıtası içinde 200'den fazla stel). Şimal İtalya'da malum ilk kabartma, yaşam ağacının her iki yanında Arşı Arşıya dizilmiş hayvanların canlandırdığı pietra dei vitelli'dır (Malvasia steli). Bu de Ar türü (palmetlerle bezeli silmelerle çerçevelenmiş yatay şeritler halinde, bilhassa ön ve arA yüzde sadece kimi vakit yan Anarlarda uzanan ve bir zamanlar boyalı olan çok sığ ve düz Abartmalar) yunan tesirindeki Etruria'dan ve Venedik-Alpler bölgesinden alınmıştı. Ondan sonra, dörtgen beden üstüne yerleştirilmiş yuvarlak unsur (güneş simgesi ya da şematik insan figürü) ehemmiyet kazanmıştır; boşluklann nebat motifleriyle doldurulmasından vazgeçilerek figürlü sahnelere yer verilmeye başlandı: ruhun göçüşü, ayrılık, diğer dünya, av sahneleri, şölenler, danslar, spor, müzik. Bu sahneleri çevreleyen süslemeler ise hâlâ eski asya örneklerini anımsatmaya devam ediyordu. Daha geç dönemlerde (İ.Ö. V. yy.), ölünün bağlı olduğu sınıfı ima eden sahnelere rastlanmaya başlandı. İö. IV. yy.'da, stellerde anlatı ehemmiyet kazanmıştır ve işgalci Galyalılar'a Arşı verilen savaşlar canlandırıldı; gerek özde (attiA stellerinde olduğu benzer biçimde ölünün, stelde canlandırılan vakaya Atılması, ölünün kahramanlaştırılması) gerekse teknikte (renklendirilmiş, sığ ve düz kabartmalar; seramiği hatırlatan çizikli yüzeyler) yunan tesiri açık bir şekilde görülmeye devam eder.
Roma stellerinin daha ufak boyutlarda olması, bir yol süresince dikilmeleriyle açıklanır. Yunanlılar'a özgü naiskos (içinde tamoyma bir heykel bulunan ufak mabet) geleneğinin Roma'ya, Campania vasıtasıyla girmiş olduğu sanılır; yüksek altlıklı ve derin nişti asya tipinin de tesiri belirgindir. Sadece, Hellenistik dönem stellerinde figürler tümüyle veriliyordu. Roma'daki yenilik, portre (yalnızca büst) ve yazıtlarla ölünün bireyselleştirilmesi ve aileye verilen önemdir. Stel türleri (bilhassa, etrüsk stelleri bakımından da çok varlıklı olan Şimal İtalya'da) çok çeşitlidir: yalancı aediculalı ve alınlıktı steller (dekor tek bir kornişe indirgenmiş olabilir), portre dizili steller (portreler nişlerin içine yerleştirilmiştir; üstünde sıralar halinde büstler bulunan levhalar tam anlamıyla Roma'ya özgü bir geleneğe bağlanır), tabanı yazıttı steller (taban bölümünde kimi zaman, ölü küllerini koymak için bir hazne bulunur). Kimi vakit portreleri birbirinden ayıran sıra kemerlerin, urnaların konduğu üstü kemerli cdumbarium'laıı öykünmek ettikleri düşünülebilir. Tepesinde bir imago dipeata bulunan steller değişik bir tür oluştur. Stelin ön yüzünde simgesel (şölenler) ya da gerçekçi (mesleklerte ilgili görüntüler) alçakkabart- malar yer alabilir. Steller kimi vakit daha mühim bir bütünün (etrafı çevrili anıtlar) parçası olabilirler.
*Uzakdoğu. Anma amacıyla, bilhassa de bir ölünün anısına stel dikme tüm Asya' da yaygın bir gelenekti.
Çin'de, ölünün adını ve yapmış olduğu işi belirten gömüt stelleri, Han döneminden itibaren görülmeye başlandı. Bunlar, şındao" adında olan ruhlar yolunun bitimine ve uzun ömürlülüğün simgesi olan kaplumbağa biçiminde yontulmuş bir taşın üstüne dikilirdi. Tang hanedanından başlayarak, taş işçiliğinde görülen büyük gelişmeler sonucu, hat sanatçıları da taşa kazınmak suretiyle gömüt yazıtları tasarladılar ve bunlara imzalarını attılar. Ek olarak, imparatorluk yönetiminin bazı şanlı vakalarını ölümsüzleştirmek amacıyla da stel- lerden yararlanıldı.
Hindistan'da ve hint tesirindeki bölgelerde, yassı ya da prizma biçimindeki steller başlıca üç gruba ayrılabilir: yazıtlı, kimi zaman de figürlü steller (Kampuçya, XI. yy.); bir seviyede tamoymanın yerini tutan ve tanrı tasvirleri (kimi vakit yüksekkabartma halinde) ve cataka sahneleri, simgesel dekorlarla süslü dinsel steller. Mukaddes alanlann sınırlarını belirleyen sınırtaşları da (çehre) bu türe yakın düşer. Son olarak, azca çok mezartaşı niteliğindeki anma stelleri (Dekkan ve Cenup Hindistan'daki figürlü steller ya da "kahraman" taşları); bunlar, muharebede yaşamını yitiren savaşçıların ("sürüyü koruma uğruna" ölen bölge şefleri) ölüm ve yarariıklannı ölümsüzleştirir. Kendi kendilerini kurban edenlerin anısına dikilen steller de bu son gruba girer. Çampa' da, XVII. yy.'dan sonrasında, gömüt stellerinde (kut) prensler ve önde gelen kişiler, yarı beline kadar figürlerle, hemen sonra da büstler, hatta son aşama üsluplaştırılmış unvan işaretleriyle temsil edilmiştir.
Anadolu'daki stellerin en erken örnekleri Pitane (Çandartı) nekropolisinde bulunmuştur. Arkaik dönemden kalma bu steller kaba, dikdörtgen prizması biçiminde, yazısız taş bloklardır. Geç arkaik stelleri ise figürlüdür. Persler döneminde değişik bir görünüm kazanan stellerin emsalsiz örnekleri Daskyleion (Ergili) çevresinde ortaya çıkarılmıştır. Bunlarda av ve cenaze törenleri betimlenmiştir. Hellenistik ve Roma dönemlerinde değişik bölgelerde değişik stel biçimleriyle karşılaşılmaktadır ionia stelleri bir tapınağın ön cephesini anımsatır, insan figürleri ufak bir niş içindedir, bunun altında ya da üstünde gömüt sahibinin adı bulunur. Mysia tipi steller iki ya da daha çok bölümlüdür ve daha çok cenaze ve av sahneleriyle süslüdür. Stelin üst bölümündeki cenaze sahnesinde ölünün üstüne yatırılmış olduğu yatakta (kline) birden fazla kişinin yatar şekilde gösterilmesi, yatağın iki ucunda oturan hanım figürlerinin bulunması belirgin özelliklerdir (Kyzikos, Panormos). Trakya bölgesinin tipik stelleri asker motiflidir; bunlarda hafifçe oyulmuş nişler içinde kalkan ve mızrak benzer biçimde silahlarla donanmış, asker giysili figürler ve latince yazıtlar vardır. üçgen alınlıklara da kalkan ve mızrak motifleri işlenmiştir (Bisanthe, Perinthos). Bithynia ve Pontos bölgelerinin, üçgen alın- lıklı mabet cephesi biçimindeki stellerinde bir ya da birkaç insan figürü yer alır; kabartma figürler kimi örneklerde tüm yüzeyi kaplar. Poz verir benzer biçimde duran insan figürlü Amisos stelleri, Pontos Herakleia' sının aile (ana-baba-çocuk) betimli stelleri bu türün örnekleridir. Byzantion yöresinde ele geçen stellere çoğunlukla tek bir sahne (cenaze töreni) işlenmiştir; ölü yatağının sağında bir adam, solunda oturan bir karı figürü bulunur ve adam hanıma doğru bir çelenk uzatır. Ek olarak yalnızca yazıtlı steller de vardır. Phrygia bölgesi stelleri insan ya da mitolojik figürlü ya da taşa işlenmiş ahşap kapı kanatları biçimindedir; ikinci türde kilit, anahtar, kapı tokmağı ve ölünün günlük eşyaları ile ilgili motifler vardır (Prymnessos, Dorylaion). Kilikia ve Kommagene bölgelerinde Suriye tesirinde stellerle karşılaşılmaktadır. Bir niş içinde, yüksekkabartma tekniğinde, büst biçiminde işlenmiş figürler portre özelliği taşır. Bir kısmı üstüne ölünün cinsiyetini gösteren simgesel motifler (yün sepeti, kartal) işlenmiştir. Bizans süreci stelleri çoğunlukla İstanbul ve çevresinde ele geçmiştir; bunlar çoğu zaman kabartmasız, yazıtlı ve haç motiflidir. Bu zamanda ek olarak haç biçiminde steller görülür.
*Bot. Bitkiler stel bakımından tek stelli ve çok stelli diye iki gruba ayrılır. Tek stelliler içinde en ilkel tip protostel'dir; bunda ortada bulunan ksilem (odundamarlar) floemden (soymukdamarlar) bir kılıfla sarılmıştır (ilkel eğreltiler). [Sifonosteller ksilemin merkezinde ikinci bir stelin bulunmasıyla öncekinden ayrılır (bugünkü eğreltiler). Diktiyostel'ierde damar kütlesi “pencere"lerle delik deşiktir, bu yüzden az ya da çok geniş gizli bir ağı andırır; bu "pencereler†genellikle yaprakların çıktığı bölgelere bağlıdır.]
1. Kimi zaman yazıt ya da Abartmalarla kaplı olan dikili taş.
2. üstünde çoğunlukla bir gömüt yazıtı bulunan taş levha ya da sütun. (Bk. ansikl. böl.)
*Bot. Tüm iletim organlarının (odun ve soymuk borular) seçici bir zarla (endoderm) sarılı olarak bir arada bulunmuş olduğu farklılaşmış bölge (bilhassa köklerde belirgindir).
*ANSİKL. Arkeol.
*Yakındoğu. Yakındoğu'nun en eski steli Uruk'ta (III. katman, iö. 3000-2900'e doğr.) ele geçirildi; üstünde, sitenin önderini yırtıcı hayvan avında gösteren iki Abartma bulunur.Sümer döneminde stel sanatı, hükümdarlann başarılarını ölümsüzleştirmek amacıyla gelişme gösterdi. Lagaş kralı Eannatum'un her iki yüzü Abartmalarla süslü "Akbabalar dikilitaşı†(III. binyıl ortası, Louvre) ya da Naram-Sin steli (Louvre) bu amaçla yaptırılmıştır AkAd ve yenisümer dönemlerinde (III. binyıl sonu) çok sayıda stel dikildi. Steller yönetimle ya da hukukla da ilgili olabiliyordu. üstüne kral Hammurabi' nin, içtihat oluşturmak amacıyla bir takım adli karar yazdırdığı "Hammurabi Anunu†steli bu türdendir (Louvre, İ.Ö. XVIII. yy.) II. binyıl'ın ikinci yarısında, Kasıtlar döneminden başlayarak, “kudurru" adında olan steller çoğaldı. üst kısımları dinsel yazıtlar ve Abartmalarla Aplı olan bu taşlar, kralın bağışladığı toprakların, tanrılara (bunlar simgeleri ya da alametleriyle temsil edilmiştir) korunmasını sağlamak için dikiliyordu. Mezopotamya stellerinde din ya da kültürle ilgili sahnelere daha azca rastlanır (elam sanatı, babil sanatı). Suriye ve Filistin stellerinde tanrı tasvirleri yer alır (Ugarit'te ele geçen yıldırımlı Baal steli ya da “Moab†steli olarak anılan stel, Louvre).
• Mısır. Mısır stelleri başlıca iki türe ayrılır: gömüt stelleri ve krallık stelleri.
Bir çok kez kireçtaşından tek parça halinde dikdörtgen biçiminde ve üst kısmı azca çok kemerli olan gömüt stelleri, mezarlardaki yakarma odasına yerleştirilir ve burada ölülerle canlılar dünyası içinde bir köprü kurarlardı. üstlerine ölünün adı, unvanlan, "en iyi yönleriyle yaşamöyküsü" yazılır, meydana getirilen dinsel törenler sıralanır ve diğeri dünyada bu iyi insanların sonsuza dek bir şölen ortamında kalmaları için neler sulunması gerektiği anlatılırdı. Firavun adına meydana getirilen sunular tanrılara adanır, böylelikle ölünün sonsuza dek var olması sağlanırdı. Bu türe giren ve "Ar Apı" denen stelleri de belirtmek gerekir; bunlar bir yapı cephesi görünümündeydi ve cephenin ortasında yalnızca A'nın (varlığın maddi olmayan gücü) geçebileceği bir Apı vardı: ka, bu kapıdan geçerek bir sunu masasına Andisi için konan yiyecek, içecek ve Akuların etkili özünü alırdı. Ölüler tanrısı Osiris'in yargı sürdüğü Abydos'ta çok sayıda gömüt steli bulunmuş oldu. Bunlar içinde, bir kralın Horus adını gösteren (Horus Cet [Yılan Horus]) bir yazıt taşıyan I. hanedan döneminden kalma Yılan Kral steli (Louvre) sayılabilir. Bu steldeki hafifçe Abartmanın kusursuzluğu ve kompozisyondaki denge, Mesehet Hanım steli (Louvre) benzer biçimde hususi müşteriler için yapılmış stellerin titiz işçiliğiyle karşılaştırılabilir. Hakkaten de, en eski dönemlerden başlayarak hususi kişiler "yüce tanrının merdiveninin yanı başlangıcında bir stel bulundurmaya ehemmiyet veriyorlar ve böylece onun ölümsüzlüğünü paylaşacaklarına inanıyorlardı. Daha sonraları, gömüt stelleri yalancımermer Aplanmış ve boyanmış ağaçtan yapılmış oldu; arpçı steli bu türün en güzel örneklerinden biridir.
Siyasal stellerin yapısı bunlardan farklıydı. Oldukça azca rastlanan bu tür anıtlar büyük boyutlarda olabiliyordu. Bir hükümdarlık döneminde yaşanmış olan mühim vakaları özetleyen metinleri her insanın görmesi için bunlar tapınaklara, taş ocakianna ya da yeterince kalabalık bölgelere konulurdu. Kanatlı bir güneş tarafınca korunan kral, stelin Amerii bölümünde tanrıya sunuda bulunur; altta ise, hiyeroglifle yazılmış bir yazıtta bir evlilik, bir harp, bir inşaat emek vermesi anlatılır ya da bir Ararnamenin metni verilirdi.
* Yunanistan. Stel, siyasal yaşamın bir parçasıydı ve bir Ararnameyi ya da site yaşantısıyla ilgili herhangi bir metni (antlaşma, hesap vb.) yurttaşlara tanıtmaya yönelikti. Bu amaçla, tapınağa, agoraya ya da hal A açık herhangi bir yere dikilirdi. Mezarların yerini belirtmek için de stel- den yararlanılıyordu. Süslemeler kazınmış, çoğu zaman de Abartma biçimindeydi. Yunan, bilhassa de AttiA gömüt stelleri, birer endüstri ürünü olmalarına karşın, son aşama yetkin sanat yapıttandır Ele alınan başlıca Anular şunlardır: süslenen Adın, ayrılık sahnesi, cenaze şöleni vb. Atina'da, Keramei As nekropolisi'n- de ele geçen steller (bazıları yerinde bırakılmıştır; bir kısmı de Ulusal müze'ye taşınmıştır) en beğenilen örnekler içinde yer alır.
* Etruria ve Roma. Yunan gömüt stelleri, arAik dönemde Etruria'da öykünmek edildi (bunlar çok enderdir). Fiesole'de ele geçen armut biçimli stel, Felsina'da (Bologna) ortaya çıArılan oval ya da yuvarlak steller, daha çok mahalli bir öntarih geleneğinin ürünleridir. Nitekim, Şimal İtalya'da figürlü gömüt stelleri, Villanova sürecinin sonundan itibaren görülmeye başlandı: bunlar geometrik desenlerle ya da doğu üslubunda nebat motifleriyle ve İIAI insan ya da hayvan figürleriyle süslüdür. Bu tür steller, etrüsk döneminde Bologna'ya özgü ürünlerden biri haline geldi (İ.ö VI. yy. sonu ile İ.Ö. IV. yy. çıtası içinde 200'den fazla stel). Şimal İtalya'da malum ilk kabartma, yaşam ağacının her iki yanında Arşı Arşıya dizilmiş hayvanların canlandırdığı pietra dei vitelli'dır (Malvasia steli). Bu de Ar türü (palmetlerle bezeli silmelerle çerçevelenmiş yatay şeritler halinde, bilhassa ön ve arA yüzde sadece kimi vakit yan Anarlarda uzanan ve bir zamanlar boyalı olan çok sığ ve düz Abartmalar) yunan tesirindeki Etruria'dan ve Venedik-Alpler bölgesinden alınmıştı. Ondan sonra, dörtgen beden üstüne yerleştirilmiş yuvarlak unsur (güneş simgesi ya da şematik insan figürü) ehemmiyet kazanmıştır; boşluklann nebat motifleriyle doldurulmasından vazgeçilerek figürlü sahnelere yer verilmeye başlandı: ruhun göçüşü, ayrılık, diğer dünya, av sahneleri, şölenler, danslar, spor, müzik. Bu sahneleri çevreleyen süslemeler ise hâlâ eski asya örneklerini anımsatmaya devam ediyordu. Daha geç dönemlerde (İ.Ö. V. yy.), ölünün bağlı olduğu sınıfı ima eden sahnelere rastlanmaya başlandı. İö. IV. yy.'da, stellerde anlatı ehemmiyet kazanmıştır ve işgalci Galyalılar'a Arşı verilen savaşlar canlandırıldı; gerek özde (attiA stellerinde olduğu benzer biçimde ölünün, stelde canlandırılan vakaya Atılması, ölünün kahramanlaştırılması) gerekse teknikte (renklendirilmiş, sığ ve düz kabartmalar; seramiği hatırlatan çizikli yüzeyler) yunan tesiri açık bir şekilde görülmeye devam eder.
Roma stellerinin daha ufak boyutlarda olması, bir yol süresince dikilmeleriyle açıklanır. Yunanlılar'a özgü naiskos (içinde tamoyma bir heykel bulunan ufak mabet) geleneğinin Roma'ya, Campania vasıtasıyla girmiş olduğu sanılır; yüksek altlıklı ve derin nişti asya tipinin de tesiri belirgindir. Sadece, Hellenistik dönem stellerinde figürler tümüyle veriliyordu. Roma'daki yenilik, portre (yalnızca büst) ve yazıtlarla ölünün bireyselleştirilmesi ve aileye verilen önemdir. Stel türleri (bilhassa, etrüsk stelleri bakımından da çok varlıklı olan Şimal İtalya'da) çok çeşitlidir: yalancı aediculalı ve alınlıktı steller (dekor tek bir kornişe indirgenmiş olabilir), portre dizili steller (portreler nişlerin içine yerleştirilmiştir; üstünde sıralar halinde büstler bulunan levhalar tam anlamıyla Roma'ya özgü bir geleneğe bağlanır), tabanı yazıttı steller (taban bölümünde kimi zaman, ölü küllerini koymak için bir hazne bulunur). Kimi vakit portreleri birbirinden ayıran sıra kemerlerin, urnaların konduğu üstü kemerli cdumbarium'laıı öykünmek ettikleri düşünülebilir. Tepesinde bir imago dipeata bulunan steller değişik bir tür oluştur. Stelin ön yüzünde simgesel (şölenler) ya da gerçekçi (mesleklerte ilgili görüntüler) alçakkabart- malar yer alabilir. Steller kimi vakit daha mühim bir bütünün (etrafı çevrili anıtlar) parçası olabilirler.
*Uzakdoğu. Anma amacıyla, bilhassa de bir ölünün anısına stel dikme tüm Asya' da yaygın bir gelenekti.
Çin'de, ölünün adını ve yapmış olduğu işi belirten gömüt stelleri, Han döneminden itibaren görülmeye başlandı. Bunlar, şındao" adında olan ruhlar yolunun bitimine ve uzun ömürlülüğün simgesi olan kaplumbağa biçiminde yontulmuş bir taşın üstüne dikilirdi. Tang hanedanından başlayarak, taş işçiliğinde görülen büyük gelişmeler sonucu, hat sanatçıları da taşa kazınmak suretiyle gömüt yazıtları tasarladılar ve bunlara imzalarını attılar. Ek olarak, imparatorluk yönetiminin bazı şanlı vakalarını ölümsüzleştirmek amacıyla da stel- lerden yararlanıldı.
Hindistan'da ve hint tesirindeki bölgelerde, yassı ya da prizma biçimindeki steller başlıca üç gruba ayrılabilir: yazıtlı, kimi zaman de figürlü steller (Kampuçya, XI. yy.); bir seviyede tamoymanın yerini tutan ve tanrı tasvirleri (kimi vakit yüksekkabartma halinde) ve cataka sahneleri, simgesel dekorlarla süslü dinsel steller. Mukaddes alanlann sınırlarını belirleyen sınırtaşları da (çehre) bu türe yakın düşer. Son olarak, azca çok mezartaşı niteliğindeki anma stelleri (Dekkan ve Cenup Hindistan'daki figürlü steller ya da "kahraman" taşları); bunlar, muharebede yaşamını yitiren savaşçıların ("sürüyü koruma uğruna" ölen bölge şefleri) ölüm ve yarariıklannı ölümsüzleştirir. Kendi kendilerini kurban edenlerin anısına dikilen steller de bu son gruba girer. Çampa' da, XVII. yy.'dan sonrasında, gömüt stellerinde (kut) prensler ve önde gelen kişiler, yarı beline kadar figürlerle, hemen sonra da büstler, hatta son aşama üsluplaştırılmış unvan işaretleriyle temsil edilmiştir.
Anadolu'daki stellerin en erken örnekleri Pitane (Çandartı) nekropolisinde bulunmuştur. Arkaik dönemden kalma bu steller kaba, dikdörtgen prizması biçiminde, yazısız taş bloklardır. Geç arkaik stelleri ise figürlüdür. Persler döneminde değişik bir görünüm kazanan stellerin emsalsiz örnekleri Daskyleion (Ergili) çevresinde ortaya çıkarılmıştır. Bunlarda av ve cenaze törenleri betimlenmiştir. Hellenistik ve Roma dönemlerinde değişik bölgelerde değişik stel biçimleriyle karşılaşılmaktadır ionia stelleri bir tapınağın ön cephesini anımsatır, insan figürleri ufak bir niş içindedir, bunun altında ya da üstünde gömüt sahibinin adı bulunur. Mysia tipi steller iki ya da daha çok bölümlüdür ve daha çok cenaze ve av sahneleriyle süslüdür. Stelin üst bölümündeki cenaze sahnesinde ölünün üstüne yatırılmış olduğu yatakta (kline) birden fazla kişinin yatar şekilde gösterilmesi, yatağın iki ucunda oturan hanım figürlerinin bulunması belirgin özelliklerdir (Kyzikos, Panormos). Trakya bölgesinin tipik stelleri asker motiflidir; bunlarda hafifçe oyulmuş nişler içinde kalkan ve mızrak benzer biçimde silahlarla donanmış, asker giysili figürler ve latince yazıtlar vardır. üçgen alınlıklara da kalkan ve mızrak motifleri işlenmiştir (Bisanthe, Perinthos). Bithynia ve Pontos bölgelerinin, üçgen alın- lıklı mabet cephesi biçimindeki stellerinde bir ya da birkaç insan figürü yer alır; kabartma figürler kimi örneklerde tüm yüzeyi kaplar. Poz verir benzer biçimde duran insan figürlü Amisos stelleri, Pontos Herakleia' sının aile (ana-baba-çocuk) betimli stelleri bu türün örnekleridir. Byzantion yöresinde ele geçen stellere çoğunlukla tek bir sahne (cenaze töreni) işlenmiştir; ölü yatağının sağında bir adam, solunda oturan bir karı figürü bulunur ve adam hanıma doğru bir çelenk uzatır. Ek olarak yalnızca yazıtlı steller de vardır. Phrygia bölgesi stelleri insan ya da mitolojik figürlü ya da taşa işlenmiş ahşap kapı kanatları biçimindedir; ikinci türde kilit, anahtar, kapı tokmağı ve ölünün günlük eşyaları ile ilgili motifler vardır (Prymnessos, Dorylaion). Kilikia ve Kommagene bölgelerinde Suriye tesirinde stellerle karşılaşılmaktadır. Bir niş içinde, yüksekkabartma tekniğinde, büst biçiminde işlenmiş figürler portre özelliği taşır. Bir kısmı üstüne ölünün cinsiyetini gösteren simgesel motifler (yün sepeti, kartal) işlenmiştir. Bizans süreci stelleri çoğunlukla İstanbul ve çevresinde ele geçmiştir; bunlar çoğu zaman kabartmasız, yazıtlı ve haç motiflidir. Bu zamanda ek olarak haç biçiminde steller görülür.
*Bot. Bitkiler stel bakımından tek stelli ve çok stelli diye iki gruba ayrılır. Tek stelliler içinde en ilkel tip protostel'dir; bunda ortada bulunan ksilem (odundamarlar) floemden (soymukdamarlar) bir kılıfla sarılmıştır (ilkel eğreltiler). [Sifonosteller ksilemin merkezinde ikinci bir stelin bulunmasıyla öncekinden ayrılır (bugünkü eğreltiler). Diktiyostel'ierde damar kütlesi “pencere"lerle delik deşiktir, bu yüzden az ya da çok geniş gizli bir ağı andırır; bu "pencereler†genellikle yaprakların çıktığı bölgelere bağlıdır.]
Kaynak: Büyük Larousse
Türlerine Gore Bina ve Yapılar - Stel (Stela)
YORUMLAR