TANRIBİLİM a. 1. Tanrısal varlığı ve daha genel olarak dini konu alan inceleme. (Eşanl. İLAHİYAT, TEOLOJİ .) 2. Bir yazarın ya da ...
TANRIBİLİM a.
1. Tanrısal varlığı ve daha genel olarak dini konu alan inceleme. (Eşanl. İLAHİYAT, TEOLOJİ.)
2. Bir yazarın ya da bir okulun dinsel öğretisi.
3. Doğal tanrıbilim. || Olumsuz tanrıbilim.
*ANSİKL.
*İslam tanrıbilimi. İslam felsefesinde çoğu zaman "el-ilahiyatâ€, bazen de “el-felsefe el-ulâ" (ilk felsefe) ve "mâ ba'd et-tabia (doğaötesi, metafizik) terimleriyle ifade edilen tanrıbilim, başta Platon ve Aristoteles olmak üzere yunan filozoflarının başlıca yapıtlarının arapçaya çevrilmesinin büyük ölçüde tamamlandığı IX. yy. ve sonrasında gelişti, ilk İslam filozofu sayılan ve Arap filozofu (Feylesuf el-arap) diye tanınan el-Kindi'nin (öl. 873) gözde konularımdan birini tanrıbilim oluşturur. el-KindfJ'başta Kitap fi'l-felsefe el-ulâ olmak üzere gföjtli yapıtlarıyla İslam tanrıbiliminin temellerini attı. Onun ardından, Aristoteles'ten sonra en büyük filozof sayıldığı için el-Muallim essani (ikinci öğretmen) diye tanınan türk düşünür Farabi ve ibni Sina, ibni Rüşt gibi düşünürler ve ih- vanüssefa görüşündekiler platoncu, aristotelesçi, pythagorasçı, stoacı ve yeniplatoncu felsefeleri inceleyerek, İslam dininin Tann inancıyla da bağdaştırmaya özen gösterdikleri zengin bir tanrıbilim kültürü geliştirdiler.
İslam tanrıbiliminin temel konusu, Tanrı'nın varlığının kanıtlanması, O'nun içerik ve nitelikleri, var olan her şeyin en yüksek ilkesi (el-mebde el-evvel) olan Tanrı ile öteki varlıkların ilişkileri ve Tanrı karşısındaki durumları gibi metafizik ve ontolojik sorunlardır.
Bütün İslam düşünürleri, ilke olarak Tan- rı'nın varlık ve birliğini hiçbir kuşkuya yer vermeksizin kabul ederler. Kelam bilginleriyle birlikte filozoflar da Tanrı'nın varlığı konusunda daha çok kozmolojik (kevni) ve teleolojik (gai) tanıtlar ortaya sürerler. Kindi'nin benimsediği ve öteki İslam filozoflarınca da geliştirilen en temel tanıtlardan biri “imkân deliliâ€dir. Buna göre, Tanrı dışındaki hiçbir şeyin varlığı zorunlu değildir. Evren ve evrendeki tüm varlıklar zorunsuz (mümkin) ve sonradan olma (hadis) varlıklardır; bunları varlık alanına çıkaransa Tanrıdır. Ayrıca evrendeki eşsiz düzen ve uyum da en üst düzeyde bilgili, güçlü ve iradeli bir yaratıcı ve bilge (el -mübdi' el-hakim) Tanrı'nın varlığını gösterir.
Evrende var olan her şey belli bir düzen içinde ve bir varoluş dalgası halinde Tanrıdan doğar (feyz, sudur). Bu nedenle Tanrı ilk ilke (el-mede el-evvel) ve ilk nedendir (el-illet el-ulâ). En üst düzeyde inayet ve cömertlik (cûd) göstererek evrensel her şeye, varlık hiyerarşisindeki yerine göre gereksinim duyduğu ölçüde tam bir yetkinlik (kemal) vermiştir. Bu nedenle ilke olarak evrendeki kötülük, varlığın özüne bağlı olmayıp, ilinekseldir (arazi). Bütün İslam düşünürleri iyilik-kötülük sorununda kesin olarak iyimser düşünmekle birlikte, kötülük sorununun akılcı açıklamasının olanaksızlığı karşısında sorunu Tanrı'nın "hikmet"ine havale ederek bu konuda agnostik bir tutuma girme gereğini duymuşlardır.
İslam filozofları, aristotelesçi görünmelerine karşın, farkında olmadan Aristoteles'in ikici (düalist) felsefesinden uzaklaşmışlar; Tanrı'yı fizikötesi sistemlerinin merkezinde görerek, Tanrı'dan başlayarak, bütün evreni ve evrendeki her şeyi en genel bir birlik düzeni olarak düşünmüşlerdir. Böylelikle Aristoteles yerine Platon'un anlayışını sürdürmüşlerdir ki, bunun da nedeni, yazarı bilinmemekle birlikte yeni platoncu felsefenin ürünü olan ve arapça- ya Esolocya (teoloji, tanrıbilim) adıyla çevrilen yapıtın Aristoteles'e ait olduğunu sanmalarıdır.
İslam filozofları tanrıbilimi dar anlamda bir Tanrı felsefesi olarak görmeyip, ibni Sina'nın eş-Şifa ve en-Necat adlı yapıtlarının "ilahiyat" başlıklı bölümlerinde olduğu gibi, felsefelerinin genel birliği ve ku- şatıcılığı içinde tanrıbilimi ontoloji, kozmoloji, epistemoloji gibi kuramsal felsefe alanlarını; hatta estetik, ahlak ve siyasete ilişkin pratik disiplinleri de kapsayacak biçimde geniş tutmuşlardır. Bunun dışında, İslam düşünce tarihinde tanrıbilim, salt bir felsefe sorunu olarak özellikle İslam filozoflarınca işlenmekle birlikte, sorunun islam inançlarını yakından ilgilendirmesi ve insanın yaşam dünyasını temelden etkilemesi dolayısıyla kelam bilginleri ve mutasavvıflar da tanrıbilim ile yakından ilgilenmiş ve bu alanda özgün görüşler ileri sürmüşlerdir.
*Katolik tanrıbilimi. Tanrıbilim, yani "Tanrı'nın bilgisiâ€, yunan-latin antikçağının felsefi ve bilimsel geleneklerinden doğdu ve paganlığın mirasını, yahudi peygamberlerin sezgileri ve Eski Ahit'in içerdiği yasa öğretisiyle bağdaştıran hıristiyan düşünürler sayesinde, hıristiyanlığın doğuşuyla birlikte gelişmeye başladı. Kilise Babaları'nın özellikle Origenes, Augustinus, Athanasios, İskenderiyeli Kyrillos ve Basileios emeğiyle bir hıristiyan tanrıbilimi ortaya çıktı: bu, her iki Ahit'te yazılanlar üzerinde düşünen, her türlü metafizik ve yahudilik aleyhtarı ikiciliği ve her türlü gno- sisi reddeden ve kurtuluşunu bu dünyada kendi başına özgürce gerçekleştirebilecek güce sahip insan denen bir yaratığın özüne saygı duyan bir tanrıbilimdi. Roma ile İstanbul arasındaki kopmadan (1054) sonra, batı katolik tanrıbilimi skolastiğin (XII.-XIII. yy.) büyük ölçüde etkisinde kaldı. Skolastik, özellikle Thomas Aquinus'la, belli bir sınıf hakikatler için aklın mutlak geçerliğine olan güveni, kutsal metinlere ve onların yetkili yorumcularına bağlı kalarak birleştirdi. Ortaçağ okulu tanrıbilimcilerinin biçimsel ve tümdenge- limci düşünce tarzına, insan gerçeği konusunda daha sezgici bir görüşle karşı çıkan protestan Reformu (XVI. yy.) patlak verdiği zaman, Trento konsili (1545-1563) Babaları tarafından hazırlanan katolik Reformu ya da Karşı Reform, katolik tanrıbilimine polemik karakterde bazı "iman özellikleri†katmaya çalıştı. Vatikan konsiline (1869) gelinceye kadar, katolik imanı, ısrarla, skolastik tanrıbilimciler tarzında biçimsel olarak anlaşılan akla göre tanımlanmakta, çağdaş insanlığın tarihsel ve bilimsel deneyimleri göz önünde tutulmamaktaydı. XX. yy.Tn başında ortaya çıkan ve katolik tanrıbiliminin bizzat temellerini tartışma konusu haline getiren mo- dernist bunalım, bu aşırılıklardan landı. Bu bunalımı izleyen ve aşırı akılcı bir thomasçılık damgası taşıyan antimo- dernist tepki, tanrıbilim alanında yenileşmeyi geciktirdiyse de, ikinci Dünya sava- şı'ndan sonra Henri de Lubac, Kari Rahner, Marie Dominique Chenu, Yves Congar ve daha başkaları aracılığıyla bu yenileşme, nihayet kendine bir ifade yolu bulmaktan geri kalmadı ve insan bilimlerine, eleştirel yorumculuğa, eklesiolojiye (tanrıbilimin kiliseyi inceleyen bölümü), vb. giderek daha geniş bir yer ayırmayı, zenginleşmek için başka hıristiyan Kiliseleriyle diyalog kurmayı bildi. İkinci Vatikan konsili (1962-1965), tanrıbilimdeki bu yenileşmeyi onayladı. Fakat bu arada insan bilimlerindeki gelişmeler gittikçe daha zorunlu hale gelen birtakım uzmanlıklara yol açtı. Öte yandan, katolik tanrıbilimi, İncil mesajının Asya, Afrika ve Latin Amerika uygarlıklarının kültür verileriyle yoğurulması sorunlarıyla karşılaştı (kurtuluş tanrıbilimleri).
* Ortodoks tanrıbilimi. Başlangıçta Bizans imparatorluğu çerçevesinde ortaya çıkan ortodoks tanrıbilimi, uzun süre kristoloji (tanrıbilimin İsa'nın kişiliğini ve yaptığı işleri konu alan bölümü) konularında çekiştikten (V-IX. yy.'lar) ve arkadan Kutsal Ruh'un tecellisi ve eklesioloji sorunları üzerinde tartıştıktan (IX.-XII. yy.'lar) sonra, son derece zengin bir tinsel tanrıbilim halinde gelişip çiçeklendi. Ortodoks tanrıbilimi özellikle bir kudas eklesiolojisi niteliği taşır. En seçkin tanrıbilimcisi, kezikiacılık'ın mistik deneylerine bir öğreti temeli sağlayan Gregorios Palamas'tır (1296 -1359). İstanbul'un düşmesinden (1453) sonra, ortodoks tanrıbilimi Protestanlığın etkisi altında kaldı. Fakat, özellikle Ayna- roz dağı keşişleri ve onların 1793'te slavon diline çevrilen Philokalia adlı büyük mistik derleme yapıtlarının yayılması sayesinde, yenileşme XIX. yy.'da Rusya'dan geldi. (-> DOĞU KİLİSELERİ, ORTODOKSLUK.)
* Protestan tanrıbilimi. Bu tanrıbilim, biricik doğru tanıklık saydığı Kutsal Kitap'a, yalnızca ona dayanır. Tanrı kavminin bu laik tanrıbilimine göre, herkes sorumluluğu kendine ait olmak üzere Kutsal metinleri yorumlayabilir ve kilise yaşamının her kademesinde eleştirel görüşlerini dile getirebilir. Tanrıbilimin çağımızdaki bunalımında, inanç yaşamı ve İncil öğretisinin yayılması büyük iktisadi, toplumsal ve siyasal tercihlerin engeliyle karşılaştığı bir sırada, protestan tanrıbilimi, hıristiyanların havarilik sorumluluğu ekseni üzerine oturtuldu. Bu kesin yöneliş, her şeyden önce çağdaş protestan tanrıbilimcilerin en büyüğü olan Kari Barth*'ın (1886-1968) etkisinden landı. K. Barth'ın eserini özellikle Paul Tillich, Dietrich Bonhoeffer ve Rudolf Bultmann sürdürdüler. Kilisenin gerçekleşmiş mesajına bağlı olarak Kutsal Kitap'ın anlaşılmasına hizmet eden yorumculuk, protestan Kiliselerinin asli görevlerinden birini oluşturur.
1. Tanrısal varlığı ve daha genel olarak dini konu alan inceleme. (Eşanl. İLAHİYAT, TEOLOJİ.)
2. Bir yazarın ya da bir okulun dinsel öğretisi.
3. Doğal tanrıbilim. || Olumsuz tanrıbilim.
*ANSİKL.
*İslam tanrıbilimi. İslam felsefesinde çoğu zaman "el-ilahiyatâ€, bazen de “el-felsefe el-ulâ" (ilk felsefe) ve "mâ ba'd et-tabia (doğaötesi, metafizik) terimleriyle ifade edilen tanrıbilim, başta Platon ve Aristoteles olmak üzere yunan filozoflarının başlıca yapıtlarının arapçaya çevrilmesinin büyük ölçüde tamamlandığı IX. yy. ve sonrasında gelişti, ilk İslam filozofu sayılan ve Arap filozofu (Feylesuf el-arap) diye tanınan el-Kindi'nin (öl. 873) gözde konularımdan birini tanrıbilim oluşturur. el-KindfJ'başta Kitap fi'l-felsefe el-ulâ olmak üzere gföjtli yapıtlarıyla İslam tanrıbiliminin temellerini attı. Onun ardından, Aristoteles'ten sonra en büyük filozof sayıldığı için el-Muallim essani (ikinci öğretmen) diye tanınan türk düşünür Farabi ve ibni Sina, ibni Rüşt gibi düşünürler ve ih- vanüssefa görüşündekiler platoncu, aristotelesçi, pythagorasçı, stoacı ve yeniplatoncu felsefeleri inceleyerek, İslam dininin Tann inancıyla da bağdaştırmaya özen gösterdikleri zengin bir tanrıbilim kültürü geliştirdiler.
İslam tanrıbiliminin temel konusu, Tanrı'nın varlığının kanıtlanması, O'nun içerik ve nitelikleri, var olan her şeyin en yüksek ilkesi (el-mebde el-evvel) olan Tanrı ile öteki varlıkların ilişkileri ve Tanrı karşısındaki durumları gibi metafizik ve ontolojik sorunlardır.
Bütün İslam düşünürleri, ilke olarak Tan- rı'nın varlık ve birliğini hiçbir kuşkuya yer vermeksizin kabul ederler. Kelam bilginleriyle birlikte filozoflar da Tanrı'nın varlığı konusunda daha çok kozmolojik (kevni) ve teleolojik (gai) tanıtlar ortaya sürerler. Kindi'nin benimsediği ve öteki İslam filozoflarınca da geliştirilen en temel tanıtlardan biri “imkân deliliâ€dir. Buna göre, Tanrı dışındaki hiçbir şeyin varlığı zorunlu değildir. Evren ve evrendeki tüm varlıklar zorunsuz (mümkin) ve sonradan olma (hadis) varlıklardır; bunları varlık alanına çıkaransa Tanrıdır. Ayrıca evrendeki eşsiz düzen ve uyum da en üst düzeyde bilgili, güçlü ve iradeli bir yaratıcı ve bilge (el -mübdi' el-hakim) Tanrı'nın varlığını gösterir.
Evrende var olan her şey belli bir düzen içinde ve bir varoluş dalgası halinde Tanrıdan doğar (feyz, sudur). Bu nedenle Tanrı ilk ilke (el-mede el-evvel) ve ilk nedendir (el-illet el-ulâ). En üst düzeyde inayet ve cömertlik (cûd) göstererek evrensel her şeye, varlık hiyerarşisindeki yerine göre gereksinim duyduğu ölçüde tam bir yetkinlik (kemal) vermiştir. Bu nedenle ilke olarak evrendeki kötülük, varlığın özüne bağlı olmayıp, ilinekseldir (arazi). Bütün İslam düşünürleri iyilik-kötülük sorununda kesin olarak iyimser düşünmekle birlikte, kötülük sorununun akılcı açıklamasının olanaksızlığı karşısında sorunu Tanrı'nın "hikmet"ine havale ederek bu konuda agnostik bir tutuma girme gereğini duymuşlardır.
İslam filozofları, aristotelesçi görünmelerine karşın, farkında olmadan Aristoteles'in ikici (düalist) felsefesinden uzaklaşmışlar; Tanrı'yı fizikötesi sistemlerinin merkezinde görerek, Tanrı'dan başlayarak, bütün evreni ve evrendeki her şeyi en genel bir birlik düzeni olarak düşünmüşlerdir. Böylelikle Aristoteles yerine Platon'un anlayışını sürdürmüşlerdir ki, bunun da nedeni, yazarı bilinmemekle birlikte yeni platoncu felsefenin ürünü olan ve arapça- ya Esolocya (teoloji, tanrıbilim) adıyla çevrilen yapıtın Aristoteles'e ait olduğunu sanmalarıdır.
İslam filozofları tanrıbilimi dar anlamda bir Tanrı felsefesi olarak görmeyip, ibni Sina'nın eş-Şifa ve en-Necat adlı yapıtlarının "ilahiyat" başlıklı bölümlerinde olduğu gibi, felsefelerinin genel birliği ve ku- şatıcılığı içinde tanrıbilimi ontoloji, kozmoloji, epistemoloji gibi kuramsal felsefe alanlarını; hatta estetik, ahlak ve siyasete ilişkin pratik disiplinleri de kapsayacak biçimde geniş tutmuşlardır. Bunun dışında, İslam düşünce tarihinde tanrıbilim, salt bir felsefe sorunu olarak özellikle İslam filozoflarınca işlenmekle birlikte, sorunun islam inançlarını yakından ilgilendirmesi ve insanın yaşam dünyasını temelden etkilemesi dolayısıyla kelam bilginleri ve mutasavvıflar da tanrıbilim ile yakından ilgilenmiş ve bu alanda özgün görüşler ileri sürmüşlerdir.
*Katolik tanrıbilimi. Tanrıbilim, yani "Tanrı'nın bilgisiâ€, yunan-latin antikçağının felsefi ve bilimsel geleneklerinden doğdu ve paganlığın mirasını, yahudi peygamberlerin sezgileri ve Eski Ahit'in içerdiği yasa öğretisiyle bağdaştıran hıristiyan düşünürler sayesinde, hıristiyanlığın doğuşuyla birlikte gelişmeye başladı. Kilise Babaları'nın özellikle Origenes, Augustinus, Athanasios, İskenderiyeli Kyrillos ve Basileios emeğiyle bir hıristiyan tanrıbilimi ortaya çıktı: bu, her iki Ahit'te yazılanlar üzerinde düşünen, her türlü metafizik ve yahudilik aleyhtarı ikiciliği ve her türlü gno- sisi reddeden ve kurtuluşunu bu dünyada kendi başına özgürce gerçekleştirebilecek güce sahip insan denen bir yaratığın özüne saygı duyan bir tanrıbilimdi. Roma ile İstanbul arasındaki kopmadan (1054) sonra, batı katolik tanrıbilimi skolastiğin (XII.-XIII. yy.) büyük ölçüde etkisinde kaldı. Skolastik, özellikle Thomas Aquinus'la, belli bir sınıf hakikatler için aklın mutlak geçerliğine olan güveni, kutsal metinlere ve onların yetkili yorumcularına bağlı kalarak birleştirdi. Ortaçağ okulu tanrıbilimcilerinin biçimsel ve tümdenge- limci düşünce tarzına, insan gerçeği konusunda daha sezgici bir görüşle karşı çıkan protestan Reformu (XVI. yy.) patlak verdiği zaman, Trento konsili (1545-1563) Babaları tarafından hazırlanan katolik Reformu ya da Karşı Reform, katolik tanrıbilimine polemik karakterde bazı "iman özellikleri†katmaya çalıştı. Vatikan konsiline (1869) gelinceye kadar, katolik imanı, ısrarla, skolastik tanrıbilimciler tarzında biçimsel olarak anlaşılan akla göre tanımlanmakta, çağdaş insanlığın tarihsel ve bilimsel deneyimleri göz önünde tutulmamaktaydı. XX. yy.Tn başında ortaya çıkan ve katolik tanrıbiliminin bizzat temellerini tartışma konusu haline getiren mo- dernist bunalım, bu aşırılıklardan landı. Bu bunalımı izleyen ve aşırı akılcı bir thomasçılık damgası taşıyan antimo- dernist tepki, tanrıbilim alanında yenileşmeyi geciktirdiyse de, ikinci Dünya sava- şı'ndan sonra Henri de Lubac, Kari Rahner, Marie Dominique Chenu, Yves Congar ve daha başkaları aracılığıyla bu yenileşme, nihayet kendine bir ifade yolu bulmaktan geri kalmadı ve insan bilimlerine, eleştirel yorumculuğa, eklesiolojiye (tanrıbilimin kiliseyi inceleyen bölümü), vb. giderek daha geniş bir yer ayırmayı, zenginleşmek için başka hıristiyan Kiliseleriyle diyalog kurmayı bildi. İkinci Vatikan konsili (1962-1965), tanrıbilimdeki bu yenileşmeyi onayladı. Fakat bu arada insan bilimlerindeki gelişmeler gittikçe daha zorunlu hale gelen birtakım uzmanlıklara yol açtı. Öte yandan, katolik tanrıbilimi, İncil mesajının Asya, Afrika ve Latin Amerika uygarlıklarının kültür verileriyle yoğurulması sorunlarıyla karşılaştı (kurtuluş tanrıbilimleri).
* Ortodoks tanrıbilimi. Başlangıçta Bizans imparatorluğu çerçevesinde ortaya çıkan ortodoks tanrıbilimi, uzun süre kristoloji (tanrıbilimin İsa'nın kişiliğini ve yaptığı işleri konu alan bölümü) konularında çekiştikten (V-IX. yy.'lar) ve arkadan Kutsal Ruh'un tecellisi ve eklesioloji sorunları üzerinde tartıştıktan (IX.-XII. yy.'lar) sonra, son derece zengin bir tinsel tanrıbilim halinde gelişip çiçeklendi. Ortodoks tanrıbilimi özellikle bir kudas eklesiolojisi niteliği taşır. En seçkin tanrıbilimcisi, kezikiacılık'ın mistik deneylerine bir öğreti temeli sağlayan Gregorios Palamas'tır (1296 -1359). İstanbul'un düşmesinden (1453) sonra, ortodoks tanrıbilimi Protestanlığın etkisi altında kaldı. Fakat, özellikle Ayna- roz dağı keşişleri ve onların 1793'te slavon diline çevrilen Philokalia adlı büyük mistik derleme yapıtlarının yayılması sayesinde, yenileşme XIX. yy.'da Rusya'dan geldi. (-> DOĞU KİLİSELERİ, ORTODOKSLUK.)
* Protestan tanrıbilimi. Bu tanrıbilim, biricik doğru tanıklık saydığı Kutsal Kitap'a, yalnızca ona dayanır. Tanrı kavminin bu laik tanrıbilimine göre, herkes sorumluluğu kendine ait olmak üzere Kutsal metinleri yorumlayabilir ve kilise yaşamının her kademesinde eleştirel görüşlerini dile getirebilir. Tanrıbilimin çağımızdaki bunalımında, inanç yaşamı ve İncil öğretisinin yayılması büyük iktisadi, toplumsal ve siyasal tercihlerin engeliyle karşılaştığı bir sırada, protestan tanrıbilimi, hıristiyanların havarilik sorumluluğu ekseni üzerine oturtuldu. Bu kesin yöneliş, her şeyden önce çağdaş protestan tanrıbilimcilerin en büyüğü olan Kari Barth*'ın (1886-1968) etkisinden landı. K. Barth'ın eserini özellikle Paul Tillich, Dietrich Bonhoeffer ve Rudolf Bultmann sürdürdüler. Kilisenin gerçekleşmiş mesajına bağlı olarak Kutsal Kitap'ın anlaşılmasına hizmet eden yorumculuk, protestan Kiliselerinin asli görevlerinden birini oluşturur.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR