TOPLUMDİLBİLİM a. Dildeki ve dili konuşan insanların kullanımlarındaki ayrılıkların hangi toplumsal etkenlerden landığını araştıran ...
TOPLUMDİLBİLİM a. Dildeki ve dili konuşan insanların kullanımlarındaki ayrılıkların hangi toplumsal etkenlerden landığını araştıran dilbilim dalı. (Eşanl. SOSYOLENGüİSTİK.)
*ANSİKL. Toplumdilbilimin son yıllardaki gelişimi, dil sorunlarını toplumsal çevreleriyle ele almaya önem veren bir eğilimin göstergesidir. Toplumdilbilimin ilk alanı, dille toplum bağıntılarını birleştiren bir sorudan lanmıştır: E. Sapir ile B. L. VVhorf'un yaptığı gibi, bir insan topluluğunun dili, o topluluğun deneyimlerini düzenleyip dünya görüşünü ve toplumsal gerçekliğini koşullandırabilir mi, yoksa dili, üretim biçimi değişince değişebilen bir üstyapı gibi ele alan sovyet dilbilimci N. i. Marr'ın yaptığı gibi toplumsal yapılar mı dili (özellikle de dilin evrimini) koşullandırır? Bu doğrultuda, dilbilgisi kuramlarının evrimiyle tarihsel ve toplumsal bağlamlara (örneğin Vaugelas'nın yapıtı, döneminin sosyoekonomik koşullarıyla bağlantılı olarak yerine getirdiği işleve göre değerlendirilebilir) göre dile ilişkin yargıları inceleyen çalışmalar da yer alabilir.
Toplumdilbilim araştırmalarının bir başka doğrultusu da, değişim incelemelerine ilişkindir. Gerçekten de, tüm dillerin her dönemde, konuşanların coğrafi ve toplumsal kökenleri, yaşları, cinsiyetleri vb. gibi çeşitli etkenlerden lanan değişimler gösterdiği gözlemlenebilir Toplum- dılbilim, dilsel değişimlerle toplumsal değişimleri, bu olgulardan birine öncelik vermeksizin ele alan koşut bir incelemenin olanaklarını araştırır: bir eşdeğişirlik mi sözkonusudur? Eğer yanıt evet'se, neden -sonuç bağıntıları belirlenebilir mi?
Toplumdilbilimin bu yönü son yıllarda ele alınmaya başlanmıştır; çünkü, Saussure'ûn dil ve söz kavramlarının tanımlanış biçimi bu alandaki incelemelerin gelişmesini engellemiştir Konuşan bireyin toplumsal ve tarihsel çerçevedeki özellikleri dilbilim alanının dışında bırakılmıştır. N. Chomsky'nin çalışmalarıyla da sorunun ele alınış biçimi değişmemiştir; çünkü, dil I söz ikili karşıtlığının edinç I edim karşıtlığıyla anlatılmasında da, dilbilimin en önemli inceleme konusu, tümüyle türdeş bir dilsel toplulukta yaşayan ideal bir konuşucu-dinleyicidir. Bu durumda, toplumdilbilim açısından bir dizi soru ortaya çıkmaktadır: ideal bir konuşucu-dinleyici nedir? Toplumda yeri belli olmayan bir konuşucu yoktur. Türdeş bir topluluk nedir? Aralarında çok belirgin ayrımlar bulunduğuna göre, halkın dili mi, aydınların dili mi, yazılı dil mi, sözlü dil mi toplumun dili olarak kabul edilecektir? Tüm bu sorular, edinç kavramını tartışmalı bir kavram durumuna sokmaktadır.
ABD'Iİ dilbilimci W. Labov, bu olguları özgür değişim kavramıyla ele alan dizgeli bir inceleme denemiştir. Labov, bireysel düzlemde kimi olguların açıklanamaz görünmesine karşın, toplumsal düzlemde durumun böyle olmadığını ortaya koymuştur; değişimlere toplumsal bir anlam verilebilir, çünkü bu değişimler kesin kurallara bağlıdır. Bu yöntemle Labov ses yapışına ilişkin değişimleri birçok değişkeye göre incelemiştir: konuşucunun sosyoekonomik durumu (mesleği ve öğrenim düzeyi), yaşı (çeşitli yaş sınıfları arasında karşılaştırma), sesbilimsel birimin kullanım bağlamı. Ardından Labov toplumdilbilimi genel dil kuramı içine yerleştirir ve edinç kavramının yeniden gözden geçirilmesini önerir. Türdeş (ve topluluğun tüm bireyleri için aynı) olarak tanımlanmak yerine edinç karmaşık nitelikli olarak tasarlanır. Bu durumda edinç, her konuşucunun, aynı şeyi söylemek için çeşitli seçenekler sonun birçok dil düzeyini etken ya da edilgen biçimde bilme olgusunu açıklar. Edinç kavramının bu yeni tanımı, değişim incelemesine ilişkin olarak, özellikle söz- dizımde yeni yollar açmıştır.
Kuramsal işlevinin yanı sıra, toplumdilbilimin pratik erekliklerı de olabilir: toplumdilbilım, toplumların dilsel güçlüklerini görmelerine ve bunlara çözümler bulmalarına da yarayabilir. Özellikle, gelişmekte olan ülkelerde, ya normalleşmiş değişkeleri belirlemek ya da o dili bilmeyenlerin öğrenmesini kolaylaştırmak için, standartlaştırma düzleminde de toplumdilbilim devreye girebilir. Dil planlaması, yazı yada dilbilgisi dizgelerinin oluşturulması, her tür metin üretimi de bu uygulamalı toplum- dilbilime bağlanır.
*ANSİKL. Toplumdilbilimin son yıllardaki gelişimi, dil sorunlarını toplumsal çevreleriyle ele almaya önem veren bir eğilimin göstergesidir. Toplumdilbilimin ilk alanı, dille toplum bağıntılarını birleştiren bir sorudan lanmıştır: E. Sapir ile B. L. VVhorf'un yaptığı gibi, bir insan topluluğunun dili, o topluluğun deneyimlerini düzenleyip dünya görüşünü ve toplumsal gerçekliğini koşullandırabilir mi, yoksa dili, üretim biçimi değişince değişebilen bir üstyapı gibi ele alan sovyet dilbilimci N. i. Marr'ın yaptığı gibi toplumsal yapılar mı dili (özellikle de dilin evrimini) koşullandırır? Bu doğrultuda, dilbilgisi kuramlarının evrimiyle tarihsel ve toplumsal bağlamlara (örneğin Vaugelas'nın yapıtı, döneminin sosyoekonomik koşullarıyla bağlantılı olarak yerine getirdiği işleve göre değerlendirilebilir) göre dile ilişkin yargıları inceleyen çalışmalar da yer alabilir.
Toplumdilbilim araştırmalarının bir başka doğrultusu da, değişim incelemelerine ilişkindir. Gerçekten de, tüm dillerin her dönemde, konuşanların coğrafi ve toplumsal kökenleri, yaşları, cinsiyetleri vb. gibi çeşitli etkenlerden lanan değişimler gösterdiği gözlemlenebilir Toplum- dılbilim, dilsel değişimlerle toplumsal değişimleri, bu olgulardan birine öncelik vermeksizin ele alan koşut bir incelemenin olanaklarını araştırır: bir eşdeğişirlik mi sözkonusudur? Eğer yanıt evet'se, neden -sonuç bağıntıları belirlenebilir mi?
Toplumdilbilimin bu yönü son yıllarda ele alınmaya başlanmıştır; çünkü, Saussure'ûn dil ve söz kavramlarının tanımlanış biçimi bu alandaki incelemelerin gelişmesini engellemiştir Konuşan bireyin toplumsal ve tarihsel çerçevedeki özellikleri dilbilim alanının dışında bırakılmıştır. N. Chomsky'nin çalışmalarıyla da sorunun ele alınış biçimi değişmemiştir; çünkü, dil I söz ikili karşıtlığının edinç I edim karşıtlığıyla anlatılmasında da, dilbilimin en önemli inceleme konusu, tümüyle türdeş bir dilsel toplulukta yaşayan ideal bir konuşucu-dinleyicidir. Bu durumda, toplumdilbilim açısından bir dizi soru ortaya çıkmaktadır: ideal bir konuşucu-dinleyici nedir? Toplumda yeri belli olmayan bir konuşucu yoktur. Türdeş bir topluluk nedir? Aralarında çok belirgin ayrımlar bulunduğuna göre, halkın dili mi, aydınların dili mi, yazılı dil mi, sözlü dil mi toplumun dili olarak kabul edilecektir? Tüm bu sorular, edinç kavramını tartışmalı bir kavram durumuna sokmaktadır.
ABD'Iİ dilbilimci W. Labov, bu olguları özgür değişim kavramıyla ele alan dizgeli bir inceleme denemiştir. Labov, bireysel düzlemde kimi olguların açıklanamaz görünmesine karşın, toplumsal düzlemde durumun böyle olmadığını ortaya koymuştur; değişimlere toplumsal bir anlam verilebilir, çünkü bu değişimler kesin kurallara bağlıdır. Bu yöntemle Labov ses yapışına ilişkin değişimleri birçok değişkeye göre incelemiştir: konuşucunun sosyoekonomik durumu (mesleği ve öğrenim düzeyi), yaşı (çeşitli yaş sınıfları arasında karşılaştırma), sesbilimsel birimin kullanım bağlamı. Ardından Labov toplumdilbilimi genel dil kuramı içine yerleştirir ve edinç kavramının yeniden gözden geçirilmesini önerir. Türdeş (ve topluluğun tüm bireyleri için aynı) olarak tanımlanmak yerine edinç karmaşık nitelikli olarak tasarlanır. Bu durumda edinç, her konuşucunun, aynı şeyi söylemek için çeşitli seçenekler sonun birçok dil düzeyini etken ya da edilgen biçimde bilme olgusunu açıklar. Edinç kavramının bu yeni tanımı, değişim incelemesine ilişkin olarak, özellikle söz- dizımde yeni yollar açmıştır.
Kuramsal işlevinin yanı sıra, toplumdilbilimin pratik erekliklerı de olabilir: toplumdilbilım, toplumların dilsel güçlüklerini görmelerine ve bunlara çözümler bulmalarına da yarayabilir. Özellikle, gelişmekte olan ülkelerde, ya normalleşmiş değişkeleri belirlemek ya da o dili bilmeyenlerin öğrenmesini kolaylaştırmak için, standartlaştırma düzleminde de toplumdilbilim devreye girebilir. Dil planlaması, yazı yada dilbilgisi dizgelerinin oluşturulması, her tür metin üretimi de bu uygulamalı toplum- dilbilime bağlanır.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR