ULUSALLAŞTIRMA a. 1. Kapitalist sistemde, kamu gücüne dayanarak özel sektöre ait bir işletmeyi ulusal bir işletme haline getirmek ve...
ULUSALLAŞTIRMA a.
1. Kapitalist sistemde, kamu gücüne dayanarak özel sektöre ait bir işletmeyi ulusal bir işletme haline getirmek ve ona yeni bir yapı ve örgütlenme biçimi vermek için yapılan işlemlerin tümü. (Eşanl. nasyonalİzasyon). [Bk. ansikl. böl.]
2. Yabancı dillerden aktarılan sözcüklerin, kullanımların kalıcı biçimde benimsenmesi.
*Ikt. üretim ve değişim araçlarının, enerji larının, kredilerin vb. topluma mal edilmesi.
*ANSİKL. Ulusallaştırma devletleştirmeden farklı bir işlemdir. Devletleştirilmiş işletmede patron devlettir ve devlet bu işletmeyi memurları aracılığıyla yönetir. Ulusallaştırma konusunu inceleyen yazarlar bunun bir devletleştirme olmadığını belirtirler. Farklılık ulusallaştırmanın amaçlarında kendini gösterir. Bu amaçlar şunlardır: işletmeleri bürokratik bir yönetimin dışında tutmak ve onları idarenin direkt etkisinden çıkarmak; işletmelere geniş bir özerklik ve iktisadi hayatın gerektirdiği bir esneklik tanımak. Bu nedenlerle ulusallaştırmada işletmenin mülkiyeti devlete değil "ulusâ€a verilir.
*Genel özellikleri.
1. Doktriner görüş. Ulusallaştırma tüm sosyalist sistemlerin ileri sürdükleri yollardan biridir: üretim araçları üzerindeki özel mülkiyeti kaldırarak "insanın insan tarafından sömürülmesine†son vermek. Ancak bu görüş içinde kimi küçük farklılıklar vardır:
a) Ulusallaştırma görüşünü ortaya atan sosyalist düşüncenin içinde farklı anlayışlar görülür: marxçı tezlerin yanı sıra, ulusallaştırma ideolojisini savunan birçok düşünce akımı vardır: örneğin kooperatiflerde ve işçi işletmelerinde yerinden yönetimci sosyalizm, Proudhon'un "yardım
laşma†tezi. Bu tez Löon Jouhaux'nun tanımını yaptığı “sanayiseileştirilmiş ulusallaştırma†kavramı içinde yeniden ortaya çıktı. Löon Jouhaux şöyle diyordu: “Devletin yetkilerini artırmayı, bu yetkilerini kuvvetlendirmeyi düşünmüyoruz (...). Ulusallaştırma yoluyla, milli hâsılayı bunu yaratanlara bırakmayı düşünüyoruz (...). İstediğimiz şey, kolektif mülkiyetin ulusa verilmesi ve üretici ve tüketicilerin işbirli- ğiyle gerçekleştirilecek olan ulus denetimi altında işletme"dir.
b) Liberal kuramlar da her zaman ulusallaştırmanın karşısında değildirler. Kimi durumlarda devletin iktisadi ve sınai faaliyetlere karışmasını kabul ederler. Liberallere göre devletin iktisadi hayata karışması ya tüketimi zorunlu olarak kolektif olan mallarda ya malın niteliğinde, ya üretimin tek bir işletme tarafından yapılmasının en verimli olmasında (örneğin elektrik işletmesi) ve son olarak sözkonusu ekonomik faaliyetin kâr getirici olmamasında ortaya çıkar. Bu durumlarda bile, liberallere göre, ulusallaştırma onu doğuran teknik nedenler ortadan kalkar kalkmaz son verilmesi gereken bir yöntemdir.
c) Son olarak, bir ülke ekonomisindeki sermayenin büyük bir bölümü yabancılara ait olduğu zaman, sosyalist düşünceden çok ulusal bağımsızlık kaygısı ulusallaştırma düşüncesini ortaya çıkarır. Bu durumda, ulusallaştırma yabancı bir işletmeyi ulusal bir işletmeye dönüştürmektir. Yeni kurulan devletlerde sık görülen olgu budur.
Ulusallaştırma işlemi: işletmenin mülkiyetini topluluğa geçiren resmi makamın kararı (çoğu kez yasa) ile kapitalistlerin mal sahipliği sona erer. Bu çeşitli biçimlerde olur. En önemli sorun verilecek tazminat konusunda görülür. Kimi durumlarda ne ilke ne de uygulama açısından hiçbir tazminat sözkonusu olamaz, bu durumda ulusallaştırma müsadere (elkoyma, zoralım) haline gelir ve açıkça devrimci bir nitelik alır (halk demokrasilerindeki durum). Kimi zaman da az çok cezai bir niteliğe bürünür (Fransa'da Renault'nun ulusallaştırılması). Özel mülkiyetin meşruluğunun tartışma konusu yapılmadığı ülkelerde ulusallaştırma bir tazminat karşılığı yapılır; ancak tazminatın biçimi çeşitli olabilir. Kimi durumlarda ulusallaştırma işletmenin özerkliğine dokunmaz, yeni rejimde de eski adı ve personeliyle varlığını sürdürür. Kimi durumlarda ise ulusallaştırma işletmenin tasfiye edilmesiyle gerçekleştirilir. Ulusallaştırma işleminden geçen işletmeler özel bir rejime tabi olarak kamuya ait işletmeler haline gelirler.
*Uluslarar. huk. Uzun süre, yabancılara ait malların ulusallaştırılması itirazla karşılaştı; ancak bu görüş bugün terk edilmiştir. Devletlerin hak ve yükümlülükleriyle ilgili BM Genel kurulu'nun 12 aralık 1974 tarihli kararı ulusallaştırmaya açıkça izin vermektedir Ancak ulusallaştırmanın sınırları iyice belirlenmemiştir. Ulusallaştırabilecek yabancı mallar belirtilmemiştir, ayrıca tazminatın saptanması için öngörülen ölçü çeşitli yorumlara açıktır. Yoruma açıklığı nedeniyle kimi hükümetler, yatırılan sermayenin ortalama kârını aşan tazminatı vermek istememişlerdir (Şili'de Flalk birliği hükümeti). Ulusallaştırmayı yapan ülkenin düzenleme ve yargı yetkisi ilke olarak benimsenmiş olmasına karşın bu konuda sık sık anlaşmazlıklar doğdu.
Yabancılara ait malların ulusallaştırılması konusunda uygulamada iki görünüm belirdi: ulusal sınırlar içindeki iktisadi faaliyetlerin denetimi (özellikle gelişme çerçevesi içinde); düşman ülkelere karşı müeyyide (yaptırım) uygulama (Libya'da 1969 devriminden sonra "emperyalizm ve siyonizmle ilgili" şirketlerin ulusallaştırılması).
Türkiye'de ulusallaştırma, yabancı sermaye kuruluşlarının ulusa mal edilmesi biçiminde ortaya çıktı. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra, Osmanlı imparatorluğu döneminde yabancılara verilmiş olan kimi işletmeler ulusallaştırıldı. Bu işletn rin başlıcaları şunlardır:
-Demiryolları (1928 den başlayarak) -Ereğli madenleri şirketi (1937)
-İzmir Rıhtım şirketi (1933)
-üsküdar ve Kadıköy tramvay şiı (1938)
-jzmir Tramvay ve elektrik şirketi (194 -İstanbul Su şirketi (1933)
-İstanbul Elektrik şirketi (1938)
-İstanbul Telefon şirketi (1936)
1. Kapitalist sistemde, kamu gücüne dayanarak özel sektöre ait bir işletmeyi ulusal bir işletme haline getirmek ve ona yeni bir yapı ve örgütlenme biçimi vermek için yapılan işlemlerin tümü. (Eşanl. nasyonalİzasyon). [Bk. ansikl. böl.]
2. Yabancı dillerden aktarılan sözcüklerin, kullanımların kalıcı biçimde benimsenmesi.
*Ikt. üretim ve değişim araçlarının, enerji larının, kredilerin vb. topluma mal edilmesi.
*ANSİKL. Ulusallaştırma devletleştirmeden farklı bir işlemdir. Devletleştirilmiş işletmede patron devlettir ve devlet bu işletmeyi memurları aracılığıyla yönetir. Ulusallaştırma konusunu inceleyen yazarlar bunun bir devletleştirme olmadığını belirtirler. Farklılık ulusallaştırmanın amaçlarında kendini gösterir. Bu amaçlar şunlardır: işletmeleri bürokratik bir yönetimin dışında tutmak ve onları idarenin direkt etkisinden çıkarmak; işletmelere geniş bir özerklik ve iktisadi hayatın gerektirdiği bir esneklik tanımak. Bu nedenlerle ulusallaştırmada işletmenin mülkiyeti devlete değil "ulusâ€a verilir.
*Genel özellikleri.
1. Doktriner görüş. Ulusallaştırma tüm sosyalist sistemlerin ileri sürdükleri yollardan biridir: üretim araçları üzerindeki özel mülkiyeti kaldırarak "insanın insan tarafından sömürülmesine†son vermek. Ancak bu görüş içinde kimi küçük farklılıklar vardır:
a) Ulusallaştırma görüşünü ortaya atan sosyalist düşüncenin içinde farklı anlayışlar görülür: marxçı tezlerin yanı sıra, ulusallaştırma ideolojisini savunan birçok düşünce akımı vardır: örneğin kooperatiflerde ve işçi işletmelerinde yerinden yönetimci sosyalizm, Proudhon'un "yardım
laşma†tezi. Bu tez Löon Jouhaux'nun tanımını yaptığı “sanayiseileştirilmiş ulusallaştırma†kavramı içinde yeniden ortaya çıktı. Löon Jouhaux şöyle diyordu: “Devletin yetkilerini artırmayı, bu yetkilerini kuvvetlendirmeyi düşünmüyoruz (...). Ulusallaştırma yoluyla, milli hâsılayı bunu yaratanlara bırakmayı düşünüyoruz (...). İstediğimiz şey, kolektif mülkiyetin ulusa verilmesi ve üretici ve tüketicilerin işbirli- ğiyle gerçekleştirilecek olan ulus denetimi altında işletme"dir.
b) Liberal kuramlar da her zaman ulusallaştırmanın karşısında değildirler. Kimi durumlarda devletin iktisadi ve sınai faaliyetlere karışmasını kabul ederler. Liberallere göre devletin iktisadi hayata karışması ya tüketimi zorunlu olarak kolektif olan mallarda ya malın niteliğinde, ya üretimin tek bir işletme tarafından yapılmasının en verimli olmasında (örneğin elektrik işletmesi) ve son olarak sözkonusu ekonomik faaliyetin kâr getirici olmamasında ortaya çıkar. Bu durumlarda bile, liberallere göre, ulusallaştırma onu doğuran teknik nedenler ortadan kalkar kalkmaz son verilmesi gereken bir yöntemdir.
c) Son olarak, bir ülke ekonomisindeki sermayenin büyük bir bölümü yabancılara ait olduğu zaman, sosyalist düşünceden çok ulusal bağımsızlık kaygısı ulusallaştırma düşüncesini ortaya çıkarır. Bu durumda, ulusallaştırma yabancı bir işletmeyi ulusal bir işletmeye dönüştürmektir. Yeni kurulan devletlerde sık görülen olgu budur.
Ulusallaştırma işlemi: işletmenin mülkiyetini topluluğa geçiren resmi makamın kararı (çoğu kez yasa) ile kapitalistlerin mal sahipliği sona erer. Bu çeşitli biçimlerde olur. En önemli sorun verilecek tazminat konusunda görülür. Kimi durumlarda ne ilke ne de uygulama açısından hiçbir tazminat sözkonusu olamaz, bu durumda ulusallaştırma müsadere (elkoyma, zoralım) haline gelir ve açıkça devrimci bir nitelik alır (halk demokrasilerindeki durum). Kimi zaman da az çok cezai bir niteliğe bürünür (Fransa'da Renault'nun ulusallaştırılması). Özel mülkiyetin meşruluğunun tartışma konusu yapılmadığı ülkelerde ulusallaştırma bir tazminat karşılığı yapılır; ancak tazminatın biçimi çeşitli olabilir. Kimi durumlarda ulusallaştırma işletmenin özerkliğine dokunmaz, yeni rejimde de eski adı ve personeliyle varlığını sürdürür. Kimi durumlarda ise ulusallaştırma işletmenin tasfiye edilmesiyle gerçekleştirilir. Ulusallaştırma işleminden geçen işletmeler özel bir rejime tabi olarak kamuya ait işletmeler haline gelirler.
*Uluslarar. huk. Uzun süre, yabancılara ait malların ulusallaştırılması itirazla karşılaştı; ancak bu görüş bugün terk edilmiştir. Devletlerin hak ve yükümlülükleriyle ilgili BM Genel kurulu'nun 12 aralık 1974 tarihli kararı ulusallaştırmaya açıkça izin vermektedir Ancak ulusallaştırmanın sınırları iyice belirlenmemiştir. Ulusallaştırabilecek yabancı mallar belirtilmemiştir, ayrıca tazminatın saptanması için öngörülen ölçü çeşitli yorumlara açıktır. Yoruma açıklığı nedeniyle kimi hükümetler, yatırılan sermayenin ortalama kârını aşan tazminatı vermek istememişlerdir (Şili'de Flalk birliği hükümeti). Ulusallaştırmayı yapan ülkenin düzenleme ve yargı yetkisi ilke olarak benimsenmiş olmasına karşın bu konuda sık sık anlaşmazlıklar doğdu.
Yabancılara ait malların ulusallaştırılması konusunda uygulamada iki görünüm belirdi: ulusal sınırlar içindeki iktisadi faaliyetlerin denetimi (özellikle gelişme çerçevesi içinde); düşman ülkelere karşı müeyyide (yaptırım) uygulama (Libya'da 1969 devriminden sonra "emperyalizm ve siyonizmle ilgili" şirketlerin ulusallaştırılması).
Türkiye'de ulusallaştırma, yabancı sermaye kuruluşlarının ulusa mal edilmesi biçiminde ortaya çıktı. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra, Osmanlı imparatorluğu döneminde yabancılara verilmiş olan kimi işletmeler ulusallaştırıldı. Bu işletn rin başlıcaları şunlardır:
-Demiryolları (1928 den başlayarak) -Ereğli madenleri şirketi (1937)
-İzmir Rıhtım şirketi (1933)
-üsküdar ve Kadıköy tramvay şiı (1938)
-jzmir Tramvay ve elektrik şirketi (194 -İstanbul Su şirketi (1933)
-İstanbul Elektrik şirketi (1938)
-İstanbul Telefon şirketi (1936)
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR