VALİ a. (ar. vilayetten vSlı). ilde devletin, hükümetin ve ayrı ayrı her bakanlığın temsilcisi olan yüksek görevli; il yönetiminin b...
VALİ a. (ar. vilayetten vSlı). ilde devletin, hükümetin ve ayrı ayrı her bakanlığın temsilcisi olan yüksek görevli; il yönetiminin başı. (Bk.ans/'M.böl. ida. huk.)
*Huk. Olağanüstü hal bölge valisi OLAĞANüSTü.
*Tar. Eski Doğuda, Roma'da ve Bizans imparatorluğu'nda bir eyaletin sorumlusu. (Bk.ansrfc/.böl.) || Genel vali, koruyucu devletin korunan bir devlet hükümdarının yapay (1939'da) nında görevlendirdiği ve yetkileri protektora antlaşmasıyla saptanan yüksek memur.
*ANSİKL. ida. huk. Vali, ilin genel yönetiminden her bakana karşı ayrı ayrı sorumludur. Askeri ve adli daireler dışında, bakanlıkların ve tüzel kişilikleri olan genel müdür'f'derin il örgütünde çalışan tüm kamu görevlilerinin en yüksek amiridir, il sınırları içindeki tüm genel ve özel kolluk kuvvetleri valinin emri altındadır. Devlete, özel idareye, belediye ve köylere bağlı ku- rumlarla özel hukuk kişilerine ait mali, ticari ve sınai işletmeler valinin zabıta denetimi altındadırlar. Vali ilde kamu düzenini ve güvenliği sağlamakla yükümlüdür.
Bu amaçla tüm kolluk kuvvetlerinden ve olağanüstü durumlarda askeri küvetlerden yararlanır. İl idare şube başkanları (bakanlıkların ildeki en yüksek memurları) kendi şubelerine ait işlerin yürütülmesinden ve şubelerindeki memur ve müstahdemlerinin görevlerinin yapılmasından valiye karşı sorumludurlar. Vali, bölgesi içindeki yerel yönetim kuruluşları üzerinde "vesayet†denitimi yapma yetkisine sahiptir.
*Tar. Eski Doğu. Mezopotamya'da Akkadlar'dan beri her imparatorluk çeşitli kentleri ya da bölgeleri valilere bırakmıştır. Ahemeni Pers Imparatorluğu'nda geniş ya da kimi zaman büyük bölgeleri satraplar yönetirdi.
*Romalı valiler. Cumhuriyet senatosu, eyaletlerin, yani İtalya dışında fethedilmiş ülkelerin başına, mali işlerin yürütülmesinde kendilerine yardımcı olan saray amirleriyle birlikte imperium' yetkisi verilen valiler getirdi. Bunlar adalet uygulamasında göz önünde tutacakları hukuk kurallarını 12074 bir buyrukla duyurmak zorundaydılar.
Praetorlardan seçilen ilk valiler I.Û. 227' de Sicilya'da ve Sardinya-Korsika'da görev yaptılar. Valiler, daha sonra konsüller ve görevi sona ermiş praetorlar arasından Senato tarafından bir yıllığına seçildi. Kökenlerine göre prokonsCıl ya da propraetor olarak nitelendirildiler. Yönetimlerinin Senato'ca denetimi sözde kalıyordu. Çünkü, eski magistratuslardan oluşan meclis, onlara karşı hoşgörülüydü. Onlar da, Roma'daki parasız magistratuslukları sırasında azalan servetlerini yeniden güçlendirmek için eyaletlerini düzenli olarak sömürdüler. Düşük fiyatla alınmış tahıllara, yeniden büyük kârlarla Roma'ya satmak üzere el koydular. Başlangıçta Senato tarafından kendilerinin gözetimi için atanmış iegatusları bile onlar seçtiler. Publicanuslar'ın sömürüsüne karşı çıkacak yerde, onlarla çıkar ortaklığı ettiler ve onlar; korudular. Rüşvetçilerin en ünlü örneği İ.Ö. I. yy.'da Sicilya propraetoru Verres'tir.
Augustus'a birlikte, senatörlük eyaletleriyle imparatorluk eyaletleri arasındaki fark ortaya çıktı. Senatörlük eyaletleri huzur sağlandığı kabul edilen (Afrika, Asya, Makedonya, Baetica) ve topraklarında ordu bulundurmaya gereksinim duyulmayan ülkeleri kapsıyordu. Volileri "prokonsül" unvanını taşıyordu ve Senato tarafından beş yıldan beri görevinden düşmüş magistratuslar (konsül ya da praetor) arasından bir yıllığına seçiliyordu. Bunlara, quaestorlar ve legatuslar yardımcı oluyordu. Ama Augustus onları dürüstlüğe zorlamak için, verdikleri kararı kesinleştirme yetkisini kendisine ayırdı, imparatorluk eyaletleri, askeri önemlerinden dolayı, praefectus'un bulunduğu Mısır'ın dışında, legati pro praelore tarafından yönetildi. Bunlar, bir lejyona (eski praetorlar) ya da birçok lejyona (eski konsüller) komuta etme olanağını veren imperium yetkisini taşıyordu. Yalnızca yedek birliklerin bulunduğu küçük imparatorluk eyaletleri, atlı sınıfındaki procuratorlarca yönetiliyordu, imparatorlar valileri sıkı bir biçimde gözetim altında tutuyor ve eyalet meclislerinde onlara yönetilen şikâyetleri inceliyorlardı.
III. yy.'ın ortasına doğru yetkileri altında birçok eyalet olan praesides'm üstünde praefectuslukâ€lar kuruldu. Diocletianus eyaletlerin sayısını yüze çıkardı, ama onları praetorium praelectus vicarius' ları tarafından yönetilen on iki diocesis halinde gruplandırdı. Valileri, yukardan aşağıya Asya ve Afrika prokonsül'leri, consulares, Senato düzeyinden correcfor'lar (İtalya bölgeleri için) ve atlı sınıfından praesides'ı kapsayan bir aşamaya göre sıraladı. O zaman valiler her türlü askeri rolü kaybettiler ve sadece adaletin yerine getirilmesi, vergilerin toplanması ve devlet arazisinin gözetimiyle görevli duruma gel Valide bendi diler.
• Bizans valiler. Bizans imparatorluğu, önceleri sivil ve askeri yetki ayırımını korudu. Sivil yetki valilere bırakıldı. VI. yy.'ın başında imparatorluğun, Doğu ve illyria praetorium praefectusluklarına bölünmüş vicariuslarca yönetilen diocesisler halinde toplanan altmış dört eparkhia vardı. Ama dış tehlikelerin artması karşısında, VI. yy.'ın sonunda, sivil ve askeri yetkileri Afrika ve Ravenna eksatfı'larının ve daha sonra VII. yy.'da Doğu eksarhının elinde toplamak gerekti. Valilikler strategos'ların yönettiği askeri birimler (thema'lar) haline geldi. İlkin sayıları 8 olan themalar, sonraları çoğaldı. X. yy.'da 18'i Asya'da ve 12'si Avrupa'da 30 thema'ya yükseldi.
*Huk. Olağanüstü hal bölge valisi OLAĞANüSTü.
*Tar. Eski Doğuda, Roma'da ve Bizans imparatorluğu'nda bir eyaletin sorumlusu. (Bk.ansrfc/.böl.) || Genel vali, koruyucu devletin korunan bir devlet hükümdarının yapay (1939'da) nında görevlendirdiği ve yetkileri protektora antlaşmasıyla saptanan yüksek memur.
*ANSİKL. ida. huk. Vali, ilin genel yönetiminden her bakana karşı ayrı ayrı sorumludur. Askeri ve adli daireler dışında, bakanlıkların ve tüzel kişilikleri olan genel müdür'f'derin il örgütünde çalışan tüm kamu görevlilerinin en yüksek amiridir, il sınırları içindeki tüm genel ve özel kolluk kuvvetleri valinin emri altındadır. Devlete, özel idareye, belediye ve köylere bağlı ku- rumlarla özel hukuk kişilerine ait mali, ticari ve sınai işletmeler valinin zabıta denetimi altındadırlar. Vali ilde kamu düzenini ve güvenliği sağlamakla yükümlüdür.
Bu amaçla tüm kolluk kuvvetlerinden ve olağanüstü durumlarda askeri küvetlerden yararlanır. İl idare şube başkanları (bakanlıkların ildeki en yüksek memurları) kendi şubelerine ait işlerin yürütülmesinden ve şubelerindeki memur ve müstahdemlerinin görevlerinin yapılmasından valiye karşı sorumludurlar. Vali, bölgesi içindeki yerel yönetim kuruluşları üzerinde "vesayet†denitimi yapma yetkisine sahiptir.
*Tar. Eski Doğu. Mezopotamya'da Akkadlar'dan beri her imparatorluk çeşitli kentleri ya da bölgeleri valilere bırakmıştır. Ahemeni Pers Imparatorluğu'nda geniş ya da kimi zaman büyük bölgeleri satraplar yönetirdi.
*Romalı valiler. Cumhuriyet senatosu, eyaletlerin, yani İtalya dışında fethedilmiş ülkelerin başına, mali işlerin yürütülmesinde kendilerine yardımcı olan saray amirleriyle birlikte imperium' yetkisi verilen valiler getirdi. Bunlar adalet uygulamasında göz önünde tutacakları hukuk kurallarını 12074 bir buyrukla duyurmak zorundaydılar.
Praetorlardan seçilen ilk valiler I.Û. 227' de Sicilya'da ve Sardinya-Korsika'da görev yaptılar. Valiler, daha sonra konsüller ve görevi sona ermiş praetorlar arasından Senato tarafından bir yıllığına seçildi. Kökenlerine göre prokonsCıl ya da propraetor olarak nitelendirildiler. Yönetimlerinin Senato'ca denetimi sözde kalıyordu. Çünkü, eski magistratuslardan oluşan meclis, onlara karşı hoşgörülüydü. Onlar da, Roma'daki parasız magistratuslukları sırasında azalan servetlerini yeniden güçlendirmek için eyaletlerini düzenli olarak sömürdüler. Düşük fiyatla alınmış tahıllara, yeniden büyük kârlarla Roma'ya satmak üzere el koydular. Başlangıçta Senato tarafından kendilerinin gözetimi için atanmış iegatusları bile onlar seçtiler. Publicanuslar'ın sömürüsüne karşı çıkacak yerde, onlarla çıkar ortaklığı ettiler ve onlar; korudular. Rüşvetçilerin en ünlü örneği İ.Ö. I. yy.'da Sicilya propraetoru Verres'tir.
Augustus'a birlikte, senatörlük eyaletleriyle imparatorluk eyaletleri arasındaki fark ortaya çıktı. Senatörlük eyaletleri huzur sağlandığı kabul edilen (Afrika, Asya, Makedonya, Baetica) ve topraklarında ordu bulundurmaya gereksinim duyulmayan ülkeleri kapsıyordu. Volileri "prokonsül" unvanını taşıyordu ve Senato tarafından beş yıldan beri görevinden düşmüş magistratuslar (konsül ya da praetor) arasından bir yıllığına seçiliyordu. Bunlara, quaestorlar ve legatuslar yardımcı oluyordu. Ama Augustus onları dürüstlüğe zorlamak için, verdikleri kararı kesinleştirme yetkisini kendisine ayırdı, imparatorluk eyaletleri, askeri önemlerinden dolayı, praefectus'un bulunduğu Mısır'ın dışında, legati pro praelore tarafından yönetildi. Bunlar, bir lejyona (eski praetorlar) ya da birçok lejyona (eski konsüller) komuta etme olanağını veren imperium yetkisini taşıyordu. Yalnızca yedek birliklerin bulunduğu küçük imparatorluk eyaletleri, atlı sınıfındaki procuratorlarca yönetiliyordu, imparatorlar valileri sıkı bir biçimde gözetim altında tutuyor ve eyalet meclislerinde onlara yönetilen şikâyetleri inceliyorlardı.
III. yy.'ın ortasına doğru yetkileri altında birçok eyalet olan praesides'm üstünde praefectuslukâ€lar kuruldu. Diocletianus eyaletlerin sayısını yüze çıkardı, ama onları praetorium praelectus vicarius' ları tarafından yönetilen on iki diocesis halinde gruplandırdı. Valileri, yukardan aşağıya Asya ve Afrika prokonsül'leri, consulares, Senato düzeyinden correcfor'lar (İtalya bölgeleri için) ve atlı sınıfından praesides'ı kapsayan bir aşamaya göre sıraladı. O zaman valiler her türlü askeri rolü kaybettiler ve sadece adaletin yerine getirilmesi, vergilerin toplanması ve devlet arazisinin gözetimiyle görevli duruma gel Valide bendi diler.
• Bizans valiler. Bizans imparatorluğu, önceleri sivil ve askeri yetki ayırımını korudu. Sivil yetki valilere bırakıldı. VI. yy.'ın başında imparatorluğun, Doğu ve illyria praetorium praefectusluklarına bölünmüş vicariuslarca yönetilen diocesisler halinde toplanan altmış dört eparkhia vardı. Ama dış tehlikelerin artması karşısında, VI. yy.'ın sonunda, sivil ve askeri yetkileri Afrika ve Ravenna eksatfı'larının ve daha sonra VII. yy.'da Doğu eksarhının elinde toplamak gerekti. Valilikler strategos'ların yönettiği askeri birimler (thema'lar) haline geldi. İlkin sayıları 8 olan themalar, sonraları çoğaldı. X. yy.'da 18'i Asya'da ve 12'si Avrupa'da 30 thema'ya yükseldi.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR